Γραφικό το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη στον Εβλιγιά. Κάποτε μάλιστα η περιοχή προσφερόταν για ιδανικούς περιπάτους, ακόμα και για συναντήσεις ερωτευμένων.
Ο αξέχαστος Γιώργης Αγγελιδάκης ο σπουδαίος γιατρός και ασυμβίβαστος αγωνιστής, μου ανέφερε αρκετές φορές πως η μητέρα του Παντελή Πρεβελάκη, συνήθιζε κάθε απόγευμα, να κάθεται στο παράθυρο και να αγναντεύει το λόφο και το εκκλησάκι. Από το σπίτι της που ήταν στη σημερινή Λεωφόρο Κουντουριώτη, το έβλεπε άνετα, καθώς η πόλη δεν ήταν τότε, αναφερόμαστε στην περίοδο μεσοπολέμου, τόσο πυκνοκατοικημένη.
Από το γεγονός αυτό, ο μεγάλος μας συγγραφέας είχε δεθεί συναισθηματικά με τον λόφο, όπου βρίσκεται και ο τάφος του.
Για το εκκλησάκι είχα μάθει σχετικά από ένα δημοσίευμα του ακούραστου ερευνητή κ. Χάρη Στρατιδάκη τα εξής σημαντικά. Ο αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη ναΐσκος στον Εβλιγιά, οικοδομήθηκε το έτος 1896 από τις οικογένειες Μαυρατζά και Χατζηγρηγόρη, λίγο παραπάνω από ομώνυμο ναό που είχε αναβιώσει στα τέλη του 19ου αιώνα τη Μονή Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή (Προδρόμου), που αναφέρεται από τον νοτάριο (συμβολαιογράφο) Α. Καλλέργη. Ο πρόδρομος εκείνος ναός είχε οικοδομηθεί στους πρόποδες του ομώνυμου λόφου στα νότια του Ρεθύμνου, για να έχει υπό τη στέγη του την παρακείμενη πηγή της «Μάνας του Νερού». Το 1646 κατά την πολιορκία του Ρεθύμνου στήθηκε στις εγκαταστάσεις της Μονής οθωμανικό οχύρωμα, ώστε οι στρατιώτες να έχουν εύκολη πρόσβαση στο νερό της Μάνας, το υδραγωγείο της οποίας προς την πόλη είχαν φροντίσει εξαρχής να αποκόψουν. Ίσως τότε να ήταν που καταστράφηκε η Μονή, αλλά παρέμειναν τα ερείπια του καθολικού, στα οποία κατά τον Π. Βλαστό υπήρχαν τοιχογραφίες, στις οποίες «…τους οφθαλμούς οι οθωμανοί εξόρυξαν πάντας, κατά τινάς δια μαγικάς ενεργείας χρησίμους, κατ’ άλλους ένεκεν φανατισμού προς τα ιερά των χριστιανών». Τα ελάχιστα ερείπια του αναστηλωμένου καθολικού της παλιότερης Μονής σώζονται βορειοδυτικά της νεότερης εκκλησίας.
Με ποια αφορμή άραγε ο Μαυρατζάς (γιατί δική του απόφαση ήταν, όπως θα δούμε παρακάτω) έκτισε το σημερινό εκκλησάκι στη θέση του παλιού;Και ποιος ήταν άραγε αυτός;
Ο Μανούσος Μαυρατζάς ή Μαυρατζάκης, ήταν Σφακιανής καταγωγής. Είχε αναπτύξει σημαντική δράση στις επαναστάσεις του 1866 και του 1877. Στο β’ μισό του 19ου αιώνα τον βρίσκουμε στο Ρέθυμνο να κυριαρχεί στο χώρο του εμπορίου.’ Ήταν κυρίως εξαγωγέας χαρουπιών. Από τη φίρμα του « Αφοι Μαυρατζάκη» γνωρίζουμε ότι είχε και έναν αδελφό ονόματι Χατζή Ιωάννη Μαυρατζάκη.
Το 1878 ήταν εκπρόσωπος στο Ρέθυμνο της Επαναστατικής Επιτροπής των Αθηνών. Στο Ρέθυμνο βρέθηκε μετά από πρόταση του Θεόδωρου Τριφύλλη να συνεταιριστούν. Αποδέχτηκε την πρόταση και όπως φάνηκε στην πορεία δεν το μετάνιωσε ποτέ.
Το 1880 έγινε υποπρόξενος της Ρωσίας στο Ρέθυμνο. Εκτός από αγωνιστική δράση σε καιρούς επανάστασης, ανέπτυξε σε περίοδο ειρήνης σημαντική κοινωνική δράση. Διέθετε αρκετά χρήματα για να καλύψει ανάγκες του τόπου.
Σ αυτόν αποδίδεται και η ανέγερση του λαμπρού κωδωνοστασίου της πόλης και είναι φυσικό αφού ο Μαυρατζάς ζούσε για να προσφέρει στον τόπο που εγκαταστάθηκε και του έδωσε πνοή με την επιχειρηματική του δράση.
Ο Μανούσος Μαυρατζάς είχε και μια μεγάλη αδυναμία. Λάτρευε το κυνήγι. Οι λόφοι του Ρεθύμνου του πρόσφεραν πολλές ευκαιρίες για να απολαύσει το χόμπι του.
Επειδή όμως ήταν αρκετά εύσωμος ένα μέρος της πορείας του το έκανε έφιππος.
Μια μέρα, επιστρέφοντας από κυνήγι, ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα, βρέθηκε σε τρομερά δύσκολη θέση, όταν το άλογο του «εκαπάντησε» κι εκείνος λόγω της κατηφόρας δεν μπορούσε να το τιθασεύσει.
Ο γενναίος Σφακιανός αυτή τη φορά τα «χρειάστηκε». Γύριζε απελπισμένα το βλέμμα, μήπως και βρει βοήθεια από κάπου, αλλά το απόλυτο κενό απαντούσε στην αγωνία του. Σε μια στιγμή βλέπει ένα ερειπωμένο εκκλησάκι, με τοιχογραφίες, που ήταν δίπλα στη ρεματιά «στη μάνα του νερού» αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη. Τότε από τα βάθη της καρδιά του, ζήτησε τη βοήθεια του Αγίου που δεν άργησε να έρθει. Ο επιφανής έμπορος του τόπου βρέθηκε αλώβητος κι όταν κατάφερε να σταθεί στα πόδια του, γεμάτος ευγνωμοσύνη, θέλησε να ευχαριστήσει με το δικό του γενναιόδωρο τρόπο τον ουράνιο σωτήρα του.
Ξεκίνησε λοιπόν να αναστηλώνει το ερειπωμένο εκκλησάκι, αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν το αναμενόμενο. Θέλεις η απειρία των μαστόρων, θέλεις η «απαίτηση» του Αγίου να γίνει «ολόκληρο το ψυχικό», αποφάσισε ο Μαυρατζάς να το κτίσει από την αρχή. Και για να αποφύγει τα προβλήματα του προηγουμένου, το έκτισε στο σημείο που κινδύνευσε να γκρεμιστεί, περίπου 60 μέτρα από τη θέση του παλαιού που συμπτωματικά το έδαφος ήταν ιδανικό για την ευστάθεια του κτίσματος.
Άξιος συνεχιστής
Στο μεταξύ είχε παντρέψει την κόρη του Ελένη με τον επίσης σφακιανής καταγωγής γιατρό Γεώργιο Χατζηγρηγοράκη, στον οποίο και κληροδότησε τη θέση του υποπρόξενου.
Ήταν στα 1882. Ο Σφακιανός έμπορος με την παροιμιώδη γενναιοδωρία στο πρόσωπο του γαμπρού του, είχε βρει τον άξιο διάδοχό του. Ο Χατζηγρηγοράκης διατελούσε διερμηνέας του Ρωσικού υποπροξενείου από το 1885 μέχρι το 1991 που στις 24 Απριλίου η καρδιά του Μανούσου Μαυρατζά έπαυσε να χτυπά. Έτσι δεν πρόλαβε να δει τελειωμένο το εκκλησάκι του Αγίου, που τον βοήθησε σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή της ζωής του.
Ο Χατζηγρηγοράκης εκτιμώντας τα κληροδοτήματα του πεθερού του, που του έδιναν μεγάλη οικονομική επιφάνεια, έκανε σκοπό ζωής, να συνεχίσει το έργου του και στον κοινωνικό τομέα.
Πρώτα με την ιδιότητά του είχε προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Ρέθυμνο. Έφθανε λένε κάποιος κυνηγημένος να ακουμπήσει μόνο στο χερούλι της πόρτας του και δεν τολμούσε να τον πειράξει κανένας. Εύρισκε αυτόματα άσυλο.
Οι εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες τον βοήθησαν να επηρεάσει τους Ρώσους και να τους εμπνεύσει έργα που βοήθησαν το Ρέθυμνο να ανακάμψει.
Μεταξύ των άλλων δεν παρέλειψε να ολοκληρώσει και το «τάμα» του πεθερού του, που κοσμεί σήμερα τον ιστορικό λόφο.
Ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης θα έμενε άγνωστος στους περισσότερους αν έλειπαν έγκυρες αναφορές από επιφανείς των γραμμάτων, όπως ο Πανεπιστημιακός Θεοχάρης Δετοράκης και ο πρώην διευθυντής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης κ. Γιάννης Παπιομύτογλου. Ήταν εισηγήσεις και ανακοινώσεις του σε μεγάλο συνέδριο, για τον ιστορικό αυτό σταθμό που είχε γίνει πριν από χρόνια στο Ρέθυμνο με συμμετοχή γνωστών επιστημόνων και συγγραφέων ερευνητών.
Γόνος ιστορικής οικογενείας
Ο Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης ήταν γόνος της ιστορικής οικογένειας των (Χατζη) Γρηγοράκηδων των Σφακίων. Ο παππούς του Ξενοφών Χατζηγρηγοράκης διέπρεψε ως πρακτικός γιατρός και αγωνιστής στην επανάσταση του 1821.
Ο πατέρας του Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης (ή απλώς Γρηγοράκης) υπήρξε επίσης επιφανής γιατρός και αγωνιστής των Κρητικών Επαναστάσεων.
Ο Γεώργιος γεννήθηκε στη Χώρα Σφακίων στις 5 Φεβρουαρίου 1853. Η αναφερόμενη μητέρα του Χρυσή ήταν κόρη του Γεωργίου Πωλογιωργάκη, οπλαρχηγού στην επανάσταση του 1821. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε στη Χώρα Σφακίων.
Όταν ήταν 12 χρονών είχε την ατυχία να βιώσει μια τραυματική εμπειρία. Είδε το πατρικό του σπίτι να τινάζεται στον αέρα από έκρηξη στα υπόγεια, όπου εφύλασσαν πυρίτιδα που προόριζαν για τις ανάγκες της Επανάστασης του 1866. Από την ανατίναξη σκοτώθηκε η μητέρα του που ήταν έτοιμη να γεννήσει (κυοφορούσε όπως διαπιστώθηκε δίδυμα αγόρια), αλλά και τρία ακόμα αδέλφια του αγόρια κι αυτά.
Όπως είχε μάθει ο μικρός έκρυψε τον πόνο του και υποχρεώθηκε να συνεχίσει τις σπουδές του σε σχολείο της Μήλου ενώ το γυμνάσιο τελείωσε στη Σύρο.
Το πνεύμα του αλτρουισμού που τον χαρακτήριζε, φάνηκε από την πιο τρυφερή του ηλικία όταν έσωσε από βέβαιο πνιγμό δύο συνομηλίκους του, τον ένα στη Μήλο και τον άλλο στη χώρα Σφακίων.
Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση. Το 1873 διέκοψε τις σπουδές του και κατέβηκε στα Σφακιά για να γεφυρώσει τα χάσματα μεταξύ διαφόρων ομάδων αγωνιστών. Η έμφυτη τάση του να διεκπεραιώνει με σύνεση τα πιο σοβαρά θέματα φάνηκε έντονα στη φάση αυτή της ζωής του.
Κατάφερε να τους εμφυσήσει το πνεύμα του αγώνα, που έπρεπε να είναι ο μοναδικός σκοπός πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες και εγωκεντρικές διαθέσεις. Και επιστράτευσε στην προσπάθειά του εκτός από τη δύναμη της πειθούς που διέθετε και την παράδοση ενεργοποιώντας το έθιμο της αδελφοποιίας.
Ο Γεώργιος «Χ» Γρηγοράκης είχε στενή συνεργασία με την Κεντρική Υπέρ των Κρητών Επιτροπή των Αθηνών από το 1877 και είχε εκλεγεί υπολοχαγός της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας. Βρισκόταν σε συνεχή επαφή με πολλούς Κρήτες οπλαρχηγούς και προκρίτους με σκοπό τη νέα επανάσταση εναντίον της Τουρκίας, που βρισκόταν ήδη σε πόλεμο με την ομόδοξη Τουρκία.
Στις πρώτες πολεμικές πράξεις που σημειώθηκαν στις αρχές του 1878, καταλέγεται και ο εξαναγκασμός του Τούρκικου στρατού να εγκαταλείψει τα Σφακιά ειρηνικά και να μεταφερθεί με τον οπλισμό του δια θαλάσσης στην Παλαιόχωρα Σελίνου. Ο ρόλος του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη υπήρξε πρωταρχικός.
Πολυσύνθετη δράση
Στις μάχες που ακολούθησαν, ο γιατρός συμμετέχει με πολλαπλές ιδιότητες.
Πληρεξούσιος της επαρχίας του στη Επαναστατική Συνέλευση, αλλά και αγωνιστής. Γιατρός αλλά καλός άγγελος για άπορους και δυστυχείς.
Λαμβάνει μέρος στις μάχες και τραυματίζεται στη θέση «Πόρος του Αλιγάνου» έξω από την Παναγία των Κεραμειών.
Το 1889 εκλέχτηκε με τον Ιωσήφ Μανουσογιαννάκη γενικός αντιπρόσωπος της επαρχίας Σφακίων για την υποστήριξη των δικαίων του τόπου, μετά την κατάργηση της σύμβασης της Χαλέπας, ενώπιον του εκπροσώπου της Πύλης Μαχμούτ Τζελαλδίν Πασά.
Διετέλεσε διερμηνέας του Ρωσικού υποπροξενείου από το 1885 μέχρι το 1891, οπότε πέθανε ο πεθερός του και τον διαδέχτηκε στη θέση του υποπρόξενου, θέση την οποία διατήρησε μέχρι την πτώση του τσαρικού καθεστώτος.
Με την ιδιότητα αυτή προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Ρέθυμνο. Έφθανε λένε κάποιος κυνηγημένος να ακουμπήσει μόνο στο χερούλι της πόρτας του και δεν τολμούσε να τον πειράξει κανένας. Εύρισκε αυτόματα άσυλο.
Οι εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες τον βοήθησαν να επηρεάσει τους Ρώσους και να τους εμπνεύσει έργα που βοήθησαν το Ρέθυμνο να ανακάμψει.
Επί της εποχής του έγιναν από τους Ρώσους η ανακαίνιση του Επισκοπείου, η ανέγερση του Νοσοκομείου εκεί που βρίσκεται σήμερα η Σχολή Αστυνομίας και που προς τιμήν του Τσάρου που είχε αναλάβει τη δαπάνη ονομάστηκε Τσάρειο, διανοίχτηκαν δρόμοι, εξασφαλίστηκε βοήθεια στους αγρότες με τρόφιμα, σπόρους για καλλιέργεια, και ξυλεία για την ανοικοδόμηση κατοικιών.
Για την ωφέλεια των χωρικών κυρίως επιδόθηκε στη δημιουργία γεωργικών επιχειρήσεων, ενώ ασχολήθηκε και με την ακτοπλοΐα.
Ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης πέθανε μετά από μακρά νόσο στις 26 Αυγούστου 1937. Η ταφή του έγινε με μεγάλες τιμές. Ο δήμος Ρεθύμνου έδωσε το όνομά του εκεί όπου ήταν η οδός Χορτατσών.
Ο πολιτικός ρόλος του Γεώργιου Χατζηγρηγοράκη
Για τον πολιτικό ρόλο του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη ο ιστορικός – φιλόλογος κ. Ζαχαρίας Αντωνάκης αναφέρει σχετικά:
Η θέση του υποπρόξενου ήταν λοιπόν μια θέση πολιτικά προσδιορισμένη. Ο υποπρόξενος Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης διορίστηκε αρχικά με τηλεγραφική διαταγή του Προξενείου των Χανίων στις 24 Απριλίου 1891-2, ενώ με το υπ’ αριθμόν 113 προξενικό έγγραφο της 11 Σεπτεμβρίου 1891 διορίστηκε προσωρινός υποπρόξενος. Ο Χατζηγρηγοράκης είχε διατελέσει αρχικά διερμηνέας του Υποπροξενείου με το υπ’ αριθμόν 36 προξενικού εγγράφου της 25ης Μαρτίου 1885.
Ο Χατζηγρηγοράκης από τα χρόνια της Αθήνας, όταν σπούδαζε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε ενεργή συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα της Κρήτης και διαδραμάτισε ενεργό ρόλο και κατά τις επαναστατικές περιόδους.
Η διαδρομή του Χατζηγρηγοράκη από τα Σφακιά στη θέση του υποπρόξενου της Ρωσίας παρουσιάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του μικροαστικού ιδεώδους της κοινωνικής ανόδου, όπως αυτά εκφράστηκαν στο λόγο του Θεόδωρου Δηλιγιάννη το 1893: «Αρετή της φυλής είναι να ορμάται τις εκ του μηδενός, να εξέρχεται εις την κοινωνίαν μη έχων ουδ’ οβολόν, ν’ αγωνίζεται εν τω βίω εκθύμως ίνα κερδήση μικρόν τι ημερομίσθιο, να υποβάλληται εις τας εσχάτας στερήσεις, να παρασκευάζει μικρόν τι περίσσευμα, να φυτεύη άμπελλον, να οικοδομή οικίσκον όπως τεθεί υπό στέγην, να αγοράζη μετ’ ολίγον αγρόν και κτήματα, να έρχηται εις γάμον, να φροντίζη περί εκπαιδεύσεως των υιών του και των θυγατέρων του, να οικονομή τας προίκας των θυγατέρων του ίνα αποκαταστήση αυτάς μετά συζύγων μετερχόμενων επάγγελμα ευγενέστερον εκείνου, όπερ μετήρχετο αυτός, και να κρίνη εαυτόν ευτυχή εάν ιδή τον υιόν αυτού εκλεγόμενον βουλευτήν».
Αλληλογραφία Γ. Ι. Χατζηγρηγοράκη – Θ. Ντε Χιοστάκ
Σε μια ενδιαφέρουσα εισήγησή του στο συνέδριο με θέμα Η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Ρέθυμνο, ΙΛΕΡ, 2011 ο πρώην διευθυντής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης κ. Γιάννης Παπιομύτογλου είχε αναφερθεί εκτός από μια εκτενή παρουσίαση της προσωπικότητας του Χατζηγρηγοράκη με πλούτο στοιχείων και στην αλληλογραφία Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη και Θεοδώρου Ντε Χιοστάκ.
Από τις επιστολές του Χιόστακ προκύπτει μια δυσκολία επικοινωνίας λόγω γλώσσας. Ο Χιόστακ γράφει στα Γαλλικά. Ο Χατζηγρηγοράκης, μη έχοντας αρκετή εμπιστοσύνη στα γαλλικά του, γράφει ελληνικά θεωρώντας ότι ο Χιόστακ, είτε θα μπορέσει να τα διαβάσει με τη γνώση των ελληνικών που απέκτησε κατά τη διετή και πλέον παραμονή του στο Ρέθυμνο, είτε ότι κάποιος Έλληνας από την ελληνική κοινότητα της Οδησσού θα βρεθεί να κάνει τον μεταφραστή. Ούτε το ένα συμβαίνει ούτε το άλλο. Έτσι βλέπουμε ότι ο Χιόστακ και στα τρία γράμματά του φαίνεται να απαντά σε επιστολές το περιεχόμενο των οποίων αγνοεί.
Κατά τα λοιπά ο μεν Χατζηγρηγοράκης, πέρα από τα τετριμμένα και τυπικά που συναντάμε συνήθως σε αλληλογραφία μεταξύ οικογενειακών φίλων, ενημερώνει τον Χιόστακ για όσα συμβαίνουν στο Ρέθυμνο και ζητά τη βοήθειά του για την αντιμετώπιση διαφόρων προσωπικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει. Από την άλλη ο Χιόστακ γράφει με μια εύθυμη και χιουμοριστική διάθεση και δεν απαντά στα προβλήματα που θέτει ο Χατζηγρηγοράκης, ίσως γιατί – όπως ισχυρίζεται – δεν καταφέρνει να διαβάσει τις επιστολές που είναι γραμμένες στα Ελληνικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τρίτη και τελευταία επιστολή του, όπου εκθέτει τις απόψεις του για τα κρητικά πράγματα.
Αναλυτικά η εισήγηση αυτή του κ. Παπιομύτογλου βρίσκεται στην ιστοσελίδα του «Rethymniates/ Ρεθυμνιάτης που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για κάθε ερευνητή και όποιον ενδιαφέρεται για την ιστορία του τόπου του.
Πρακτικά συνεδρίου: «Η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Ρέθυμνο, ΙΛΕΡ, 2011».
Έτσι μάθαμε με ποια αφορμή κτίστηκε η εκκλησούλα στον Ευλιγιά, που αποτελεί κόσμημα για την περιοχή.
Πόσα αλήθεια αγνοούμε για τον τόπο μας και πόσα ακόμα μπορεί η ιστορική έρευνα να εντοπίσει και να αναδείξει!
Πηγές:
Εφημερίδα ΒΗΜΑ «Από όσα θυμούμαι- Ο Άγιος Ιωάννης» (28 Ιανουαρίου 1954).
Γεωργίου Εκκεκάκη «Ρεθεμνιώτες».
Γιάννη Παπιομύτογλου: Αλληλογραφία Γ.Ι. Χατζηγρηγοράκη – Θ. Ντε Χιοστάκ.
Πρακτικά συνεδρίου Η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, 1897-1909, Ρέθυμνο, ΙΛΕΡ, 2011.
Κωστή Ηλ. Παπαδάκη: Τοπωνυμικό του δήμου Ρεθύμνου.
Χάρη Στρατιδάκη: Το Ρέθεμνος του Παντελή Πρεβελάκη.
Εύας Λαδιά: Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης: Βοηθούσε τον τόπο του από τη θέση του υποπροξένου της Ρωσίας.
