Οι Σκορδίληδες θα μας απασχολήσουν σήμερα. Μια από τις πιο ιστορικές οικογένειες του τόπου μας με παρακλάδια σε όλη την Ελλάδα.
Στη λίστα με τα 12 αρχοντόπουλα που έστειλε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός Α’ στην Κρήτη αναφέρεται ο Μαρίνος Σκορδίλης -με την επισήμανση ημέτερος ανεψιός και μέγα στρατάρχης.
Αυτή η οικογένεια αναφέρεται σε πολλές πηγές και σε αμέτρητα ιστορικά γεγονότα.
Οι κτήσεις τους ήταν σημαντικές και περιγράφονται σε ένα γνήσιο έγγραφο, το μόνο που διασώζεται και δεν αμφισβητείται σε τρεις παραλλαγές δυο ελληνικές και μια ιταλική, η οποία φαίνεται πως βρίσκεται πιο κοντά στο πρωτότυπο από τις άλλες δυο. Όμως μόνο η μια από τις ελληνικές έχει χρονολογία: 1183. Από το έγγραφο πληροφορούμαστε πώς ο Δουξ της Κρήτης Κωνσταντίνος Δούκας υπακούοντας σε αυτοκρατορική διαταγή πήγε στην Ανώπολη Σφακίων και επέστρεψε στην οικογένεια Σκορδύλη (εννέα αδέρφια αναφέρονται ονομαστικά) τα «γονικά» της κτήματα.
Το έγγραφο της οικογένειας Σκορδίλη δείχνει ότι, αμέσως μετά τον θάνατο του Μανουήλ, οι οικογένειες πέτυχαν την επιστροφή των κτημάτων τους, και έτσι διατήρησαν την ηγετική τους θέση μέχρι τη Βενετική κατάκτηση.
Οι Σκορδίληδες απαντώνται σε διάφορες περιοχές αλλά είναι από την ίδια ρίζα.
Από τους παλαιότερους είναι ο Γεώργιος γιος του Σταμάτη που χρόνος θανάτου αναφέρεται το 1691. Αναφέρεται από τον Γιώργη Εκκεκάκη, ως αγιογράφος που εργάστηκε στη Ζάκυνθο και αλλού.
Από διάφορες πηγές φαίνεται κι ένας ακόμα από τους σημαντικότερους ζωγράφους των Κυκλάδων του 17ου αιώνα, με μεγάλο αριθμό έργων. Καταγόταν από την Κρήτη και υποθέτουμε βάσιμα ότι εκεί ζούσε έως την ώριμη ηλικία του, γιατί μία εικόνα στη μονή Χρυσοπηγής Χανίων με την υπογραφή χειρ και έξοδος Εμμανουήλ ιερέως Σκορδυλήου, υποδηλώνει, εκτός από κάποια προσωπική σχέση με τη μονή, και ότι από εκεί θα έφυγε ο ζωγράφος μετά την άλωση των Χανίων από τους Τούρκους (1645). Η παλαιότερη γνωστή χρονολογημένη εικόνα του στις Κυκλάδες είναι του έτους 1647. Πρέπει να είχε εγκατασταθεί στη Μήλο, όπου υπογράφει: Μνήσθητι Κύριε ως αγαθός των δούλων σου Μανουήλ ιερέως Σκορδίλη και Γιακουμετου Μοδινού των επιτρόπων στην εικόνα της Δυνάμεως του Υψίστου.
Μακάριος Σκορδίλης
Από τις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου ήταν ο Μακάριος Σκορδίλης, Ιεροδιδάσκαλος. Πότε γεννήθηκε δεν γνωρίζουμε. Δυο ημερομηνίες μας βοηθούν να προσδιορίσουμε την εποχή που έδρασε. Η πρώτη είναι 1786-1787, έτη που εκδόθηκε το βιβλίο του «Λόγοι». Επίσης στο έργο του συναντάμε παραπομπή στη Γεωγραφία του Μελετίου Αθηνών (1728). Αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ο Μακάριος έγραψε το δικό του έργο αργότερα.
Η παιδεία του Μακαρίου φθάνει σε πολύ υψηλό επίπεδο. Η θεολογική του κατάρτιση εστιάζεται στους Πατέρες της Εκκλησίας και εμφανίζεται υπέρμαχος της Θεολογίας του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, περί ακτίστου φωτός είναι κατά κανόνα δογματικά στην επεξεργασία τους ενώ των ΔΙΔΑΧΩΝ στη Μ. Σαρακοστή ηθικά.
Άγνωστη παραμένει και η χρονολογία θανάτου του.
Οι αγωνιστές Σκορδίληδες
Να περάσουμε όμως στους νεότερους με την ευκαιρία που τιμάμε και τα 200 χρόνια της επανάστασης του 1821.
Αυτή την περίοδο θα συναντήσουμε τους:
Σκορδίλης Εμμανουήλ του Μιχαήλ
Αγωνιστής του 21 από το Ατσιπόπουλο. Μια μορφή που σύμφωνα με το Γιώργη Εκκεκάκη περιβάλλεται από θρύλους. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση ο Πασάς του υποσχέθηκε αξιώματα για να αλλαξοπιστήσει, αλλά εκείνος όμως απάντησε με τη γνωστή Κρητική περηφάνια προκαλώντας την οργή του Τούρκου που πρόσταξε τον απαγχονισμό του.
Το θάνατό του -σύμφωνα με την παράδοση- εκδικήθηκε ο αδελφός του Ιωάννης μαζί με άλλους συγχωριανούς και κοντοχωριανούς.
Ο Ιωάννης Σκορδίλης ήταν οπλαρχηγός κατά την επανάσταση. Και συνδέεται το όνομά του με το μοναδικό λάβαρο από την περίοδο αυτή που έχει διασωθεί. Αναφέρεται σχετικά σε πλούσια βιβλιογραφία.
Η ιστορία ενός κειμηλίου
Το ιστορικό του ιερού λαβάρου του Ατσιποπούλου, όπως περιγράφεται στη βιβλιογραφία που σημειώνεται στο τέλος, έχει ως εξής:
Οι οργανωτές της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, έφεραν τρία λάβαρα από τη Μονή της Αγίας Λαύρας, τα οποία είχαν φιλοτεχνηθεί από τους μοναχούς. Την 29η Μαΐου 1821 έγινε μεγάλη σύναξη στην Παναγία τη Θυμιανή στο χωριό Κομιτάδες Σφακίων και αποφασίσθηκε να γίνει επανάσταση και στην Κρήτη για την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους. Τότε δόθηκαν τα τρία λάβαρα στους Αρχηγούς της Επανάστασης. Ένα απ’ αυτά κατέληξε στη Μονή Τοπλού, το δεύτερο στη Μονή Αρκαδίου και το τρίτο έμεινε στα Σφακιά και το παρέλαβε ο αρχηγός Ιωάννης Σκορδίλης.
Το λάβαρο έμεινε στα Σφακιά, στα χέρια του Ιωάννη Σκορδίλη, μέχρι την ημέρα, που κάποιο θλιβερό περιστατικό τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τα Σφακιά και να καταφύγει στο Ατσιπόπουλο, έχοντας πάντα μαζί του το λάβαρο.
Συγκεκριμένα, σε μια από τις επιδρομές των Τούρκων κατά των Σφακίων, οι Σφακιανοί με πρωτοβουλία του Καπετάν Μανούσακα δηλητηρίασαν το νερό, που υπήρχε στις στέρνες στην τοποθεσία Κράπη Σφακίων, ώστε καθώς θα περνούσαν οι Τούρκοι από εκεί, να πιούν και να πεθάνουν. Κάποιος όμως από την οικογένεια Τσιριντάνη πρόδωσε το σχέδιο στον Πασά κι έτσι οι Τούρκοι γλύτωσαν από μια πανωλεθρία. Ο Πασάς τον ευχαρίστησε για την πολύτιμη πληροφορία, που του έδωσε και σε αντάλλαγμα του παραχώρησε το νησί Γαυδοπούλα.
Ο Παντελής Πρεβελάκης στο βιβλίο του «Παντέρμη Κρήτη», σελίδα 64, αναφέρεται στον «μουτισμένο» Τσιριντάνη λέγοντας ότι, όταν ο πασάς άκουε τις προδοσίες του, καλοκαρδισμένος και ξεροκακανίζοντας έλεγε: «Μουζεβίρ Αλλάχ εξίκ βέρμεσιν», δηλαδή: «Ο Θεός να μην μας λιγοστεύει τους προδότες».
Μετά το περιστατικό αυτό της προδοσίας, ο Ιωάννης Σκορδίλης με το λάβαρό του ήλθε στο ηρωικό χωριό Ατσιπόπουλο, όπου τον υποδέχθηκαν με μεγάλη χαρά γνωστοί του οπλαρχηγοί και άλλοι επαναστάτες. Εκεί εγκαταστάθηκε μόνιμα, δημιούργησε οικογένεια και απόκτησε απογόνους. Μάλιστα πάντρεψε την κόρη του Άννα με τον Ατσιπουλιανό Αλέξανδρο Αγγελάκη. Επίσης, ο εγγονός του Μιχαήλ Νικ. Σκορδίλης έγινε ιερέας στο Ατσιπόπουλο.
Το λάβαρο του Ιωάννη Σκορδίλη κυμάτιζε περήφανα σε όλες τις μάχες που έδωσε κατά των Τούρκων, οι οποίοι αναγνώριζαν την αξία του λέγοντας ότι «άλλο μπαϊράκι δεν ήτο σαν του Σκορδίλη».
Ο γιος του Νικόλαος Σκορδίλης και πατέρας του παπα-Μιχάλη Σκορδίλη, παρέλαβε τη σκυτάλη από τον πατέρα του και τίμησε το ιερό λάβαρο με τις ηρωικές πράξεις του. Σε μια περίπτωση, επικεφαλής Τμήματος Ατσιπουλιανών και Σφακιανών επαναστατών, επιτέθηκε κατά των Τούρκων και τους ανάγκασε να οπισθοχωρήσουν και να κλειστούν μέσα στο Φρούριο του Ρεθύμνου. Έφτασε μέχρι τη Μεγάλη Πόρτα και άδειασε το καριοφίλι του πάνω της. Τα σημάδια από τις μπάλες του φαίνονταν για πολλά χρόνια, μέχρι που αφαιρέθηκαν τα φύλλα της πόρτας.
Τη σημαία του την έστησε στο ύψωμα «Μεγάλη Σπηλιάρα» στη θέση Μεσκινιά. Λίγο πριν τη σύλληψή του από τους Τούρκους, που τον είχαν καταδικάσει εις τον δι’ αγχόνης θάνατον, άφησε στη σύζυγό του Ανεζίνα την παρακάτω ιερή πατριωτική παρακαταθήκη: «Γυναίκα! Σου αφήνω την σημαία μου, που την έχω κρύψει εις την κουφάλα τση ελές του Σταματινού. Να την πάρεις και να την φυλάξεις καλά».
«Την κατάρα του Χριστού να έχει, όποιος ακούσει πως η Κρήτη έχει επανάσταση και δεν σηκώνονται τα μαλλιά της κεφαλής του μια-μια τρίχα όρθια και δεν πάει στον πόλεμο. Την κατάρα του Χριστού να έχει, όποιος ξεδιπλώσει την σημαία μου και δεν την καρφώσει μέσα στη Σωχώρα του Ρεθύμνου νικητής».
Πράγματι, η σημαία αυτή στήθηκε με μεγάλες τιμές το 1889, από τον εγγονό της αδελφής του Νικόλαο Αγγελάκη, όχι στη Σωχώρα αλλά στο Φρούριο της Φορτέτζας του Ρεθύμνου.
«Εσύ μωρέ μπορεί να χαθείς, μα ετούτο – νε να μη χαθεί».
Κομβικό σημείο στην ιστορία του λαβάρου υπήρξε ο γάμος της Άννας, κόρης του Ιωάννη Σκορδίλη, με τον Αλέξανδρο Αγγελάκη. Όταν η Άννα ετοιμαζόταν να ντυθεί νύφη και πριν φορέσει το νυφικό της, τύλιξε στη μέση της το ιστορικό λάβαρο για να της φέρει καλοτυχία. Μετά το γάμο της τα αδέλφια της ζήτησαν το λάβαρο, αυτή όμως αρνήθηκε να το επιστρέψει, λέγοντας ότι αυτό το στεφανώθηκε και της ανήκει. Έτσι, το λάβαρο κατέληξε στους κατιόντες συγγενείς της οικογένειας του Αλέξανδρου Αγγελάκη.
Την 26η Μαΐου 1963 ο Αλέξανδρος Αγγελάκης του Νικολάου, εγγονός του ομώνυμου συζύγου της Άννας Σκορδίλη, μαζί με τον γιο του Νίκο, τότε μαθητή Γυμνασίου, και μεγάλη αντιπροσωπεία Ατσιπουλιανών έλαβαν μέρος με το λάβαρο στον εορτασμό, που έγινε στη Θυμιανή Παναγία για την κήρυξη της Επανάστασης του 1821. Στην αντιπροσωπεία συμμετείχαν ο συγγραφέας Γιάννης Δαλέντζας και ο Ατσιπουλιανός δικηγόρος Ιωάννης Τσίβης από τα Χανιά.
Και οι δύο εκφώνησαν πανηγυρικούς λόγους για το ιστορικό της έναρξης της επαναστάσεως του 1821 στην Κρήτη και για τους ιστορικούς δεσμούς, που σφυρηλατήθηκαν μεταξύ Ατσιπουλιανών και Σφακιανών μέσα από τους κοινούς αγώνες τους για την απελευθέρωση της Κρήτης.
Μετά την τελετή, έγινε από ορισμένους Σφακιανούς απόπειρα υφαρπαγής του λαβάρου, πράγμα που απέτυχε. Απειλήθηκε συμπλοκή, που τελικά αποφεύχθηκε χάρη στην επέμβαση των ψυχραιμότερων και από τις δύο πλευρές. Το λάβαρο επέστρεψε στο Ατσιπόπουλο, όπου παραμένει μέχρι σήμερα ως ιερό κειμήλιο της οικογένειας Αγγελάκη.
Ο Αλέξανδρος Αγγελάκης λίγο πριν το θάνατό του κάλεσε τον εγγονό και συνονόματό του Αλέξανδρο Νικ. Αγγελάκη, την ημέρα της ονομαστικής τους εορτής, την 30η Αυγούστου 1990, και του παρέδωσε το ιερό λάβαρο μαζί με μια ιερή παρακαταθήκη: «Εσύ μωρέ μπορεί να χαθείς, μα ετούτο – νε να μη χαθεί».
Η παρακαταθήκη αυτή τηρήθηκε κατά γράμμα, και το λάβαρο, αφού συντηρήθηκε κατάλληλα, διατηρείται από την οικογένεια Αγγελάκη ως ιερό κειμήλιο μέχρι σήμερα.
Στο λάβαρο απεικονίζονται ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Υδραίος, ο Άγιος Δημήτριος, η Ανάσταση του Χριστού και ο Άγιος Παντελεήμων. Κάθε εικόνα έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό.
Ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Υδραίος, ο οποίος είχε εξισλαμισθεί, μετανόησε, ομολόγησε την πίστη του στον Χριστό και θανατώθηκε από τους Τούρκους στη Ρόδο το 1800. Το παράδειγμα της μετάνοιάς του δικαιολογεί την παρουσία του στο λάβαρο. Είναι πολιούχος της Ρόδου (πόλης) και η μνήμη του εορτάζεται την 14η Νοεμβρίου.
Ο Άγιος Δημήτριος, καβάλα στο άλογο σκοτώνει με το ακόντιό του ένα πολεμιστή και συμβολίζει τον αγώνα, που έπρεπε να δοθεί κατά του Τούρκου κατακτητή για να απελευθερωθεί η Κρήτη.
Η Ανάσταση του Χριστού, συμβολίζει την ανάσταση του Γένους με την απόκτηση της ελευθερίας του.
Ο Άγιος Παντελεήμων, θεράπων ιατρός, που θα γιατρεύει τις πληγές των αγωνιστών.
Το λάβαρο λοιπόν αυτό αποτελεί ένα μοναδικό σύμβολο νίκης, τιμής και δόξας ανεκτιμήτου αξίας, που συνδέεται με τους ηρωικούς αγώνες για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Είναι το μόνο σωζόμενο στην Κρήτη και αυτό οφείλεται τόσο στον ηρωισμό των Σκορδίληδων, όσο και στον σεβασμό των Αγγελάκηδων, που με ιερή ευλάβεια το διατηρούν ακέραιο μέχρι σήμερα.
Η τιμή και η δόξα, που αντιπροσωπεύει, ανακλάται τόσο στα Σφακιά απ’ όπου ξεκίνησε ο Ιωάννης Σκορδίλης όσο και στο Ατσιπόπουλο όπου εγκαταστάθηκε, δημιούργησε οικογένεια και βρήκε ψυχωμένους επαναστάτες για τη συνέχιση του αγώνα κατά των Τούρκων με ορμητήριο το Ατσιπόπουλο.
Οι σχέσεις Σφακιανών και Ατσιπουλιανών περνούσαν από το δεσμό του «αδελφοκτού», που τους ένωνε στους κοινούς αγώνες κατά των Τούρκων.
Σε αρκετές περιπτώσεις δόθηκαν μάχες από επαναστατικά τμήματα, στα οποία συμμετείχαν Ατσιπουλιανοί, κάτοικοι από τα λοιπά χωριά του τότε Δήμου Ατσιποπούλου και Σφακιανοί με οπλαρχηγούς Ατσιπουλιανούς και Σφακιανούς.
Χαρακτηριστική περίπτωση «αδελφοκτών» υπήρξε η περίπτωση του Γερο-Μανουσέλη από τον Καλλικράτη και του Ατσιπουλιανού Νικολάου Σκορδίλη. Ο Μανουσέλης το 1821 ήταν Γενικός Αρχηγός στον πόλεμο κατά των Τούρκων και ο Νικόλαος Σκορδίλης, Αρχηγός του Τμήματος της Επαρχίας Ρεθύμνου.
Με τον Μανουσέλη, επίσης, ήταν «αδελφοκτός» και ο Ατσιπουλιανός Οπλαρχηγός Γεώργιος Κουτσούρης, ο οποίος στα απομνημονεύματά του περιγράφει αρκετές περιπτώσεις συνεργασίας Σφακιανών και Ατσιπουλιανών σε μάχες κατά των Τούρκων. Εδώ αξίζει να αναφερθεί ότι στη Μάχη του Ατσιποπούλου την 2 Αυγούστου 1905, έλαβαν μέρος μεταξύ των άλλων και Σφακιανοί. Μεταξύ των τραυματιών ήταν και ο Σφακιανός γιατρός Γεώργιος Ζερβός.
Την 29η Μαΐου 2011 έγινε ο εορτασμός της 190ης Επετείου της έναρξης της Επανάστασης του 1821, στη Θυμιανή Παναγία στους Κομιτάδες Σφακίων. Στην εκδήλωση αυτήν έλαβαν μέρος πολλοί Ατσιπουλιανοί, με πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Συλλόγου Ατσιποπούλου. Με την ευκαιρία αυτή, η τότε πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου, με τη συγκατάθεση της οικογένειας του Νικ. Αγγελάκη, παρέδωσε πιστό αντίγραφο του ιερού λαβάρου στον δήμαρχο Σφακίων Παύλο Πολάκη. Αντίγραφο επίσης έχει δωριθεί στην Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, την Ιερά Μητρόπολη Ρόδου, την Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου, σε όλους τους απογόνους του Ιωάννη Σκορδίλη, σε συλλέκτες και φίλους της οικογένειας του Ν. Αγγελάκη.
Την 30ή Μαΐου 2015 έγινε μια σεμνή τελετή στη μνήμη του Ν. Σκορδίλη στο κτήμα του Σταματινού στο Ατσιπόπουλο, ιδιοκτησίας Νικολάου Αγγελάκη, όπου σώζεται η ιστορική «ελέ» του Ν. Σκορδίλη.
Ας ευχηθούμε να βλέπουμε εφεξής το μοναδικό αυτό κειμήλιο και σε μεγαλύτερες διοργανώσεις όπως του αξίζει. Όπως είδαμε το λάβαρο της Μάνης πρώτο στην μεγαλειώδη παρέλαση της περασμένης Πέμπτης στην Αθήνα. Γιατί να απουσιάζουν τα κειμήλια της Κρήτης από παρόμοιες εκδηλώσεις; Γιατί αυτός ο παραγκωνισμός; Η Μάνη το πάλεψε και δικαιώθηκε. Εμείς σαν τόπος γιατί αναπαυόμαστε στις δάφνες μας; Λίγη εξωστρέφεια αποτελεί πρώτιστα το μεγαλύτερο μνημόσυνο για τους ήρωες που μας χάρισαν τη λευτεριά μας. Αυτούς αναδεικνύουμε όταν προβάλλουμε τη ζωή, το έργο τους και ό,τι μας άφησαν για να θυμόμαστε τα χρόνια που έδωσαν νιάτα και αίμα για τα εθνικά μας ιδεώδη.
Το αφιέρωμά μας στους Σκορδίληδες συνεχίζεται.
Πηγές:
Αρχείο Νικολάου Σαμψών Αντιστρατήγου ε.α.
Γεωργίου Εκκεκάκη: Ρεθεμνιώτες.
Γεωργίου Ε. Μποροβίλου: Η Ορθόδοξη Κηρυκτική Γραμματεία κατά τον ΙΗ’ αιώνα. Οι έντυπες συλλογές – Διδακτορική διατριβή.
Ραδάμανθυς, Εγκυκλ. Επιθεώρηση, α’ τεύχος, 1916.
Ραδάμανθυς, Εγκυκλ. Επιθεώρηση, ιδ’ τεύχος, 1919.
«Ατσιπόπουλο, Ιστορία – Οικονομία – Πολιτισμός» του Γεωργίου Εμμ. Περπιράκη.
Κρητική Επιθεώρηση, 14 Νοε. 2014. Άρθρο της καθηγήτριας Φυσικής Εύας Περπυράκη.
Παντέρμη Κρήτη, του Παντελή Πρεβελάκη σελ. 64.
