Ευτυχώς που υπάρχουν συμπολίτες που ασχολούμενοι με το libro d’ oro της οικογενείας τους μας κάνουν πλουσιότερους σε γνώση.
Ο γιατρός κ. Μανόλης Καλλέργης μας γνώρισε πρώτος τη σπουδαία του οικογένεια με όλα τα παρακλάδια της, ο κ. Κώστας Ψαρουδάκης κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα εξαιρετικό βιβλίο για τη δική του γενιά, ο κ. Βασίλης Αποστολάκης μας γνώρισε τους Αποστόληδες του Πρινέ Μυλοποτάμου αλλά από χρόνια ασχολείται με τους ευγενείς προγόνους του κι ένας ακόμα εκλεκτός συμπολίτης. Ο κ. Άλκης Καζούλης που είναι απόγονος της οικογενείας των Σκουλούδηδων από τις Μαργαρίτες που διέπρεψαν όμως παντού, όπως ο περίφημος Μανόλης Σκουλούδης κ.Ά.
Κι όπως πρόσφατα σερφάριζα στη σελίδα του, που αποτελεί μια σπουδαία πηγή αρχειακού υλικού, συνάντησα έναν ακόμα Πρωθυπουργό της Ελλάδας με Ρεθεμνιώτικη καταγωγή.Και γνώρισα σε βάθος τον Στέφανο Σκουλούδη, που αγνοούσα ομολογώ μέχρι πρότινος.
Ήταν, όπως διαβάζω στις διάφορες πηγές, ένας κροίσος ομογενής με εσωτερικές και μεταφυσικές ανησυχίες.
Παραδοσιακός από ιδιοσυγκρασία, άκαμπτος και αμετακίνητος στις απόψεις του, υπηρέτησε την πλευρά των βασιλικών στη μεγάλη διαμάχη τους με τους βενιζελικούς. Ενόσω ακόμη μεγαλουργούσε ως τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη παρήγγειλε να ανεγείρουν το Μέγαρό του στην πλατεία Συντάγματος. Εκεί συγκεντρώνει όσους αφουγκράζονταν τους προβληματισμούς του, οργανώνει τελετές και στεγάζει τις μοναδικές συλλογές πινάκων και έργων τέχνης. Εκπροσώπησε την ολιγαρχία των ομογενών που γιγαντώθηκε στα χρόνια του Χαρίλαου Τρικούπη και ανέλαβε σπουδαίες αποστολές εκπροσωπώντας την Ελλάδα σε σημαντικές στιγμές, όπως την εποχή των διαπραγματεύσεων για την προσάρτηση της Θεσσαλίας και τμήματος της Ηπείρου.
Εκλέχθηκε επανειλημμένα βουλευτής, χρημάτισε υπουργός Ναυτικών και Εξωτερικών επί Χαριλάου Τρικούπη και ανέλαβε την Πρωθυπουργία το κρίσιμο 9μηνο από τον Οκτώβριο 1915 μέχρι τον Ιούνιο 1916. Ήταν ήδη 77 ετών και στην κυβέρνησή του συμμετείχαν όλοι οι αρχηγοί της αντιπολίτευσης. Εκπροσωπώντας την πολιτική του Παλατιού και παρά την ηλικία του, δεν δίστασε να ορμήσει ακράτητος εναντίον των πρεσβειών της Αντάντ και να απειλήσει διά πυρός και σιδήρου Άγγλους και Γάλλους. Κατηγορήθηκε από τους βενιζελικούς για εσχάτη προδοσία και έφυγε από τη ζωή το 1928, αφού φρόντισε να κληροδοτήσει τις πολύτιμες συλλογές του στην Εθνική Πινακοθήκη. Η τραγική ειρωνεία ήταν πως η έκθεση με τα έργα του εγκαινιάστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Φαίνεται λοιπόν ότι ο άγνωστός μας Ρεθεμνιώτικης καταγωγής πρωθυπουργός της Ελλάδας ήταν μια από τις σημαντικότερες μορφές του καιρού του με ζωή μυθιστορηματική χωρίς υπερβολή, που αξίζει να την αναπτύξουμε με βάση τα στοιχεία που δίνουν έγκριτες πηγές του διαδικτύου.
Ο Στέφανος Σκουλούδης γεννήθηκε στο Πέραν της Κωνσταντινούπολης στις 23 Νοεμβρίου του 1838. Οι γονείς του, ο Ιωάννης και η Zénou Σκουλούδη, κατάγονταν από το Ρέθυμνο. Ο πατέρας του ήταν έμπορος. Πέρασε τα μαθητικά του χρόνια στην Κωνσταντινούπολη. Το 1852 οι γονείς του τον έστειλαν στην Αθήνα για να ολοκληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές. Το 1856 πέρασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά πολύ σύντομα αποφάσισε ν’ ασχοληθεί επαγγελματικά με το εμπόριο στην οικογενειακή επιχείρηση και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1859 προσελήφθη στον περίφημο εμπορικό οίκο Ράλλη. Το 1863 διορίστηκε διευθυντής όλων των καταστημάτων της επιχείρησης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στη συνέχεια επέκτεινε τη δραστηριότητά του στον τραπεζιτικό χώρο. Το 1871 υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως μαζί με τον Ανδρέα Συγγρό, τον Γεώργιο Κορωνιό και τον Αντώνιο Βλαστό. Απέκτησε μεγάλη περιουσία και αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα το 1876. Πριν ακόμη από την εγκατάστασή του στην Ελλάδα διατηρούσε στενές επαφές με την ελληνική κυβέρνηση και θεωρούνταν ‘ειδικός’ στις διπλωματικές σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στο χώρο της πολιτικής
Κάτοχος λοιπόν τεράστιας περιουσίας εγκαταστάθηκε το 1876 στην Αθήνα, και σταδιακά έστρεψε το ενδιαφέρον του στην πολιτική. Το 1877 ξέσπασε ο πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, ενώ στην Ελλάδα σχηματίστηκε οικουμενική κυβέρνηση με πρωθυπουργό το ναύαρχο Κωνσταντίνο Κανάρη και υπουργό Εξωτερικών τον Χαρίλαο Τρικούπη και ο Σκουλούδης εκπροσώπησε την Ελλάδα στις διαπραγματεύσεις με τους Αλβανούς. Η Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως συμμετείχε το 1873, στη δημιουργία της Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου μαζί με τους ιδιώτες, Βασίλειο Μελά, Ευάγγελο Μπαλτατζή, Ιωάννη Σκαλτσούνη και Αρ. Παπούδωφ. Το 1880 εκλέχθηκε σύμβουλος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1883, ενώ το 1882 ίδρυσε στο Παρίσι με συνέταιρο το Βούρο, την εταιρία που ανέλαβε την αποξήρανση της Λίμνης Κωπαΐδας. Το 1873 άρχισε την ανέγερση του σπιτιού του στην Αθήνα, σε οικόπεδο δίπλα στη σημερινή πλατεία Συντάγματος, όπου στεγάζεται πλέον το ξενοδοχείο King George, στο οποίο εγκαταστάθηκε το 1876, ενώ ενδιάμεσα έζησε για διάστημα ενός χρόνου το 1875, στο Παρίσι, και διατηρούσε εξοχική έπαυλη στη Φρεαττύδα του Πειραιά, στην περιοχή που κτίστηκε το αντικαρκινικό νοσοκομείο «Μεταξά», καθώς και κυνηγετικό περίπτερο 20 στρεμμάτων με μικρή οικία στη θέση «Βρωμοπήγαδο» του δήμου Λαυρεωτικής, στο Σούνιο, το οποίο πούλησε ο ίδιος το 1928 στο Λέοντα Ζαρίφη.
Υπήρξε ο βασικός χρηματοδότης της πολιτικής εφημερίδας «Σημαία», την οποία εξέδωσε ο Δημήτριος Καλαποθάκης στις 26 Ιουνίου 1885, η οποία κυκλοφορούσε Τετάρτη και Σάββατο, στην Καλαμάτα. Το 1886 μετατράπηκε σε ημερήσια, εκδίδονταν στην Αθήνα και υποστήριζε τον Χαρίλαο Τρικούπη, όμως διέκοψε την κυκλοφορία της το 1889, όταν έπαψε η χρηματοδότησή της. Ο Καλαποθάκης απευθύνθηκε στον Σκουλούδη με επιστολή που του υπενθύμιζε ότι, «Η Σημαία αποθνήσκει», για να πάρει την απάντηση «Αφήσατέ τη να πεθάνει εν ειρήνη». Ο Καλαποθάκης επανήλθε με άλλη επιστολή ζητώντας «…τουλάχιστον να αποστείλητε τα έξοδα της ταφής», όμως ο Σκουλούδης ήταν ανένδοτος, «Επιθυμώ να παραμείνη άταφος». Στη μνήμη των γονέων του Ιωάννη και Ζεννούς Σκουλούδη, χρηματοδότησε το 1911, την ανέγερση του «Σκουλούδειου Οφθαλμιατρείου» στο Επταπύργιο Κωνσταντινουπόλεως.
Σταδιακά εγκατέλειψε κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα και αφοσιώθηκε εξ ολοκλήρου στην πολιτική. Το 1881 εκλέχθηκε πρώτη φορά βουλευτής Σύρου και στη συνέχεια βουλευτής Θηβών με το κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη. Από το Νοέμβριο του 1882 έως το Δεκέμβριο του 1884 ο Σκουλούδης υπηρέτησε ως επιτετραμμένος της Ελλάδας στην πρεσβεία της Μαδρίτης. Το 1886, μετά την Βουλγαρική κατάληψη της Ανατολικής Ρωμυλίας, η κυβέρνηση του Θεόδωρου Δηλιγιάννη διόρισε τον Σκουλούδη εκπρόσωπό της στις διαπραγματεύσεις της Κωνσταντινούπολης. Το 1892 εκλέχθηκε βουλευτής Θηβών και στη συνέχεια, με την κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη, ανέλαβε για πρώτη φορά υπουργικά καθήκοντα για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο υπουργείο Εκπαιδεύσεως και Εκκλησιαστικών και εν συνεχεία στο υπουργείο Ναυτικών.
Την περίοδο 1893-1896 ο Σκουλούδης είχε αναλάβει διάφορες αποστολές στο εξωτερικό για τη σύναψη δανείων, συμμετέχοντας στις προσπάθειες της κυβέρνησης Τρικούπη και Δηλιγιάννη, για τη διευθέτηση του οικονομικού προβλήματος. Η επόμενη κυβερνητική θέση που ανέλαβε ο Σκουλούδης το 1897 ήταν το υπουργείο Εξωτερικών, κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του Δημητρίου Ράλλη. Από τη θέση του αυτή βίωσε τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο και τις διαπραγματεύσεις για την προκαταρκτική συνθήκη ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Κρητικό ζήτημα
Συνέπραξε με τον μακαριστό Θεόφιλο, Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πρόεδρο της «Φιλικής Εταιρείας» για την απελευθέρωση της Κρήτης και χρηματοδότησε την αγορά όπλων για τον εξοπλισμό των επαναστατών. Τα όπλα έφταναν στην Κρήτη με ενδιάμεσο σταθμό το Λίβερπουλ της Αγγλίας, με τη βοήθεια των εφοπλιστών αδελφών Παπαγιάννη, ενώ σύμφωνα με τον Ανδρέα Συγγρό, βοήθησε σημαντικά στη συγκέντρωση χρηματικών ποσών ήδη από το 1866, με τη συμμετοχή του σε εράνους στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα και πριν τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 είχε προτείνει στους πρεσβευτές των μεγάλων δυνάμεων στην Αθήνα, την τοποθέτηση του πρίγκιπα Γεωργίου, ως ύπατου αρμοστή της Κρήτης, λύση που τελικά εφαρμόστηκε τον Δεκέμβριο του 1898, επί κυβερνήσεως Δημητρίου Ράλλη, με τον Σκουλούδη στη θέση του υπουργού Εξωτερικών.
Μετά την στρατιωτική επανάσταση στο Γουδί το 1909 το όνομά του ακούστηκε παράλληλα με αυτό του Στέφανου Δραγούμη για την ανάθεση σχηματισμού κυβέρνησης. Επικράτησε η λύση Δραγούμη, με την «παρέμβαση» Βενιζέλου, ο οποίος και σχημάτισε τελικά κυβέρνηση τον Ιανουάριο του 1910. Εντούτοις, ο Σκουλούδης κλήθηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου το Νοέμβριο του 1912 να παραστεί στη Διάσκεψη της Συνθήκης Ειρήνης των Βαλκανικών κρατών με την Τουρκία στο Λονδίνο ως πληρεξούσιος της Ελλάδας.
Τον Οκτώβριο του 1915, μεσούσης της κρίσης στην ελληνική πολιτική σκηνή για την στάση της Ελλάδας στον πόλεμο και μετά την αναχώρηση του Βενιζέλου για τη Θεσσαλονίκη, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ανέθεσε στον Σκουλούδη την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης.
Η κυβέρνηση Σκουλούδη («η αχαρακτήριστος πολιτική των γερόντων», κατά την φιλοβενιζελική εφημερίδα «Φως») είχε να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες ταπεινωτικές για την Ελλάδα πιέσεις εκ μέρους της Αντάντ για εγκατάλειψη της ουδετερότητας και στο τέλος, την καταστρατήγηση της ουδετερότητας και από την Γερμανία (βομβαρδισμός θέσεων της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη, και κατάληψη του οχυρού Ρούπελ από γερμανο-βουλγαρικά στρατεύματα). «Η Κυβέρνηση Σκουλούδη συνδέθηκε με τις συνεχείς υποχωρήσεις στις εκβιαστικές ενέργειες παραβίασης της ουδετερότητας της Ελλάδας εκ μέρους της Entente. Η σύλληψη από τις συμμαχικές δυνάμεις των προξένων των Κεντρικών Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη, η σταδιακή κατάληψη με διάφορες δικαιολογίες της Κέρκυρας, της Μήλου, της Κεφαλονιάς, του Καραμπουρνού και, αργότερα, της Θάσου, η ανατίναξη της κύριας γέφυρας στον ποταμό Στρυμόνα, η επιβολή στρατιωτικού νόμου στη Θεσσαλονίκη και ο ναυτικός αποκλεισμός της χώρας, ο οποίος επέφερε έντονη έλλειψη σιταριού, καυσίμων αλλά και απαραίτητων μεταλλευμάτων, αποδείκνυαν πέρα από κάθε αμφιβολία την αδυναμία της κυβέρνησης Σκουλούδη να ασκήσει δική της πολιτική».
Τέλος, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις απαίτησαν την πλήρη αποστράτευση της χώρας, την διάλυση της κυβέρνησης και την προκήρυξη νέων εκλογών, καθώς και αλλαγές στα ανώτατα αστυνομικά κλιμάκια, η κυβέρνηση Σκουλούδη παραιτήθηκε.
Το έργο της κυβέρνησης Σκουλούδη αναλώθηκε σε ζητήματα σχετικά με τον πόλεμο και τη διατήρηση της ελληνικής ουδετερότητας, προτάσεις για δάνεια και τα πάγια εξωτερικά ζητήματα. Το 1918, με την επιστροφή του Βενιζέλου, ο Σκουλούδης βρίσκεται κατηγορούμενος επί εσχάτη προδοσία για την «σύμπραξή» του με τον βασιλιά. Προφυλακίστηκε και παραπέμφθηκε σε δίκη μαζί με το υπουργικό του συμβούλιο σε Ειδικό Δικαστήριο. Η δίκη διήρκησε μέχρι τον Νοέμβριο του 1920. Οι κατηγορίες ατόνησαν και τελικά εγκαταλείφθηκαν μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 και την εκλογική ήττα του Βενιζέλου. Το 1921 η Εθνική Συνέλευση κήρυξε επίσημα άκυρη την κατηγορία και όλη τη διαδικασία. Η διάρκεια της πρωθυπουργίας του Σκουλούδη ήταν η τελευταία παρουσία του στην ελληνική πολιτική σκηνή.
Πέθανε στις 19 Αυγούστου του 1928. Κληροδότησε πολλά περιουσιακά στοιχεία του σε διάφορα ιδρύματα, μεταξύ αυτών έργα τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη.
Αν και λάτρης του ωραίου φύλου πέθανε χωρίς να δημιουργήσει δική του οικογένεια.
Σημαντική η φιλανθρωπική του δράση
Ο Σκουλούδης ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική δράση, και κληροδότησε τα περισσότερα περιουσιακά του στοιχεία σε ιδρύματα. Ήταν συλλέκτης πινάκων ζωγραφικής, και δώρισε τη συλλογή του στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος. Τα ανίψια του Στέφανος και Ιωάννης Αθηνογένης, γιοι της αδελφής του Μαρίας, ορίστηκαν και ως εκτελεστές της διαθήκης του. Στις 31 Ιουλίου 1920, την ημέρα της δολοφονίας του Ίωνα Δραγούμη, άνδρες των Βενιζελικών Ταγμάτων του Γύπαρη επιτέθηκαν και λεηλάτησαν το σπίτι του Σκουλούδη στην Αθήνα, προξένησαν καταστροφές στον οικιακό εξοπλισμό και τα αντικείμενα τέχνης, ενώ σκόρπισαν από τα παράθυρα, έγγραφα του αρχείου του. Επίσης σημαντικό κομμάτι τους καταστράφηκε ή χάθηκε, όταν ο Ιωάννης Αθηνογένης, που έκανε συλλογή γραμματοσήμων, παρέλαβε την αλληλογραφία του θείου του, για να αποκολλήσει τα γραμματόσημα, δίχως να την επιστρέψει. Το τμήμα αυτό βρέθηκε στα χέρια μιας Αθηναίας, η οποία στην Κατοχή, επιχείρησε να το χρησιμοποιήσει ως προσάναμμα, όμως διασώθηκε με την παρέμβαση τρίτων.
Σύμφωνα με όσα γράφει ο Μίλτος Λιδωρίκης: «…Το Μέγαρο Σκουλούδη βρισκόταν αντίκρυ στου Ιωάννου Βούρου από την οδόν Γεωργίου του Α’, κτισμένα και τα δύο στην ίδια περιοχή. Το «σιωπηλόν μέγαρον», όπως το ονόμαζαν τότε, είχε πάντοτε κλειστά τα παράθυρα και η βαριά δρυΐνη θύρα του δεν άνοιγε παρά δι’ ολίγους και εκλεκτούς φίλους του ιδιοκτήτου. Σπανίως, δύο ή τρεις φορές στο πέρασμα των χρόνων, ο ωραίος πολιτευόμενος και ευγενής διπλωμάτης εδέχθη σπίτι κόσμον πολύν, που με κατάπληξη εθαύμαζε τη γνωστή πινακοθήκη που το στόλιζε. Οι κληρονόμοι του Σκουλούδη μετέβαλαν το κτίριον εις μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, το σήμερον ξενοδοχείον «Κινγκ Ζωρζ». Ο Σκουλούδης, πράγματι καλλιτεχνική φύσις, ήταν εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής ζωής. Το σπίτι του ήταν ένα μικρό μουσείο. Ο ίδιος φύλακάς του, θαυμαστής του, μελετητής, επιμελητής του. Φιλαναγνώστης σοφός. Βιβλιόφιλος από τους ολίγους τότε. Θαυμαστής του ωραίου φύλου. Κυνηγός άριστος, ζωγράφος για τον εαυτό του. Διπλωμάτης φίνος, πολιτευόμενος επιφανής. κάθε μέρα, έξω από το σπίτι του, πολύ κόσμος τον περίμενε για να του ζητήσει να μοιράσουν την περιουσία του. Έδιδε χωρίς να φαίνεται. Είχε αμάξια στους στάβλους του, αλλά με αυτά σπανιότερα έβγαινε εντός ή εκτός της πόλεως. Τα εχαίρετο η οικογένεια της αδελφής του, του τόσον εξαιρέτως δράσαντος τραπεζίτου Αθηνογένους. Λιτός στη ζωή, ζούσε στο μέγαρο του με συντροφιά ολίγους φίλους του. Μ’ αυτούς εξήρχετο περίπατο κάθε μεσημέρι, αυτοί συναθροίζοντο κάθε βραδάκι στο σπίτι του. Ο Σκουλούδης ήταν ποιητής. Έγραφε ωραίους στίχους, τους περισσοτέρους στις κυρίες. Εις το αυτό λεύκωμα εις το οποίον ο Δηλιγιάννης έγραψε τους αρχαίους στίχους περί έρωτος, τους οποίους ανέφερα εις προηγούμενον κεφάλαιον, ο Στέφανος Σκουλούδης, αναγνώσας όσα είχαν γράψει θαυμαστικά, συμβουλευτικά και σοφά οι μεγάλοι Έλληνες πολιτικοί Γ. Θεοτόκης, Στ. Δραγούμης, Θ. Δηλιγιάννης, Λ. Δεληγιώργης, Α. Σιμόπουλος, Κ. Καραπάνος, Αθ. Ρωμάνος, Κυριακ. Μαυρομιχάλης {…} Αλ. Ρώμας…» .
Να ευχαριστήσουμε από καρδιάς τον εκλεκτό συμπολίτη κ. Άλκη Καζούλη που έγινε αφορμή για το αφιέρωμα αυτό που συμπληρώνει θαυμάσια την «Κιβωτό Μνήμης» του «Πολιτιστικού Ρεθύμνου» που είναι και ο σκοπός των αφιερωμάτων μας.
Πηγές:
Ελευθερίου Κ. Σκιαδά : Ο άκαμπτος τραπεζίτης Στέφανος Σκουλούδης που έγινε Πρωθυπουργός
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
Αρχείο Αλκιβιάδη Καζούλη
ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η Ελληνική εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια