Σταμάτης Παπαδάκης: Ο ιεροφάντης του παραδοσιακού χορού

Ήταν το 1976, που επισκέφθηκε το Ρέθυμνο ο τότε πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος.

 

Ο τότε δήμαρχος Μανόλης Καλαϊτζάκης, είχε μεριμνήσει για ένα πρόγραμμα, που θα έδινε το στίγμα της τοπικής κουλτούρας. Και η ευθύνη του ήταν μεγάλη, όπως ο ίδιος ομολογούσε στο περιβάλλον του, γιατί δεν απευθυνόταν μόνο σε έναν κορυφαίο θεσμικό παράγοντα αλλά και σε έναν άνθρωπο, κιβωτό γνώσης και πολιτισμικής εμπειρίας. Γιατί αυτό ήταν ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, για όποιον τον ζούσε από κοντά, πέρα από όσα έγραψαν γι’ αυτόν τα βιβλία.

 

 

 

Όπως το συνήθιζε, μόλις καταλάγιασε το γεγονός, ο αξέχαστος δήμαρχος και δημοσιογράφος, που ευτύχισα να έχω δάσκαλο, ζήτησε, εν είδη άσκησης, να σχολιάσω τις επιλογές του. Ήταν αντάξιες μιας προσωπικότητας όπως ο Πρόεδρος; Κάπως έτσι κοντολογίς μου καλλιεργούσε και την πολιτιστική μου παιδεία.

 

Είπα τη γνώμη μου για το μενού που απόλαυσε ο πρόεδρος στο Δελφίνι, γνήσια παραδοσιακό, για τις επαφές που είχε με παράγοντες, για τα σχόλια που έκανε για την παραδοσιακή φιλοξενία, αλλά ο δάσκαλος επέμενε.

 

– Τι νομίζεις πως τον εντυπωσίασε. Αυτό θέλω να μου πεις.

 

Πήγα να πω για την ομιλία του, που ήταν εξαιρετική αν και ιστορική έμεινε εκείνη η άλλη όταν υποδέχτηκε και πάλι ως δήμαρχος, ένα χρόνο μετά, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.

 

Γέλασε εκείνος με το γνωστό ύφος που με έκανε να αναρωτηθώ «τι είπα πάλι;» και μετά μου είπε:

 

– Να το πάρει το ποτάμι και μετά θα κάνεις καφέ. Λοιπόν ο πρόεδρος ενθουσιάστηκε με τον Σταμάτη τον πρωτοχορευτή. Να σου πω ότι τον χαρακτήρισε «Νουρέγιεφ» της Κρήτης. Κι αυτό να το κρατήσεις.

 

 

 

Να πω ότι κατάλαβα τι μου έλεγε ο δάσκαλος θα ήταν ψέμα. Δεν γνώριζα πολύ κόσμο στο Ρέθυμνο. Πόσο μάλλον τον πρωτοχορευτή που όλοι θαύμαζαν. Αλλά δεν απογοητεύθηκα.

 

Κατέφυγα και πάλι στη γνωστή μου μέθοδο που με βοηθούσε να γίνομαι λιγότερο άσχετη στον κύκλο μου. Μόλις ήρθε λοιπόν στο γραφείο η αξέχαστη φίλη Ειρήνη Μπριλλάκη-Καβακοπούλου ζήτησα να μάθω περισσότερα για το χορευτή αυτό που εντυπωσίασε τον πρόεδρο τόσο πολύ. Κι εκείνη γεμάτη ενθουσιασμό μου μίλησε για ένα ιεροφάντη του χορού.

 

– Αυτός Εύα μου δεν χορεύει. «Ζωγραφίζει» βήματα. Είναι ασύλληπτη αυτή η ευχέρειά του να χορεύει σαν να μην απομακρύνεται από τη θέση του. Δεν ξέρω αν θα ξαναπεράσει χορευτής σαν τον Σταμάτη. Οι φιγούρες που κάνει είναι ασύλληπτες. Γεννημένος χορογράφος της παράδοσης θα έλεγα.

 

Τα ίδια μου είπε αργότερα και η Σοφία Ηλιάκη, που ήταν εξαιρετικά αυστηρή, στο θέμα αξιολόγησης χορευτών κρητικών χορών.

 

«Ο Σταμάτης, μου είπε, είναι σπουδαίος γιατί διδάσκει το σεβασμό στον παραδοσιακό χορό που κοντεύουν κάποιοι να τον καταντήσουν μπαλέτο…».

 

Έτσι έμεινε ο Σταμάτης Παπαδάκης στο νου μου πρόσωπο θρυλικό που δεν ευτύχισα να γνωρίσω.

 

Γνώρισα όμως την εγγονή του Χρυσούλα Παπαδάκη, ψυχολόγος είναι σήμερα, που παρακολουθούσε στο τμήμα μου προαιρετικών μαθημάτων του, τότε, Πολυκλαδικού δημοσιογραφία. Μιλούσαμε τυχαία για κρητική παράδοση κι ανέφερα σαν παράδειγμα αυθεντικού χορευτή το Σταμάτη. Και τότε μου λέει με καμάρι η Χρυσούλα: «Είναι ο παππούς μου».

 

Θυμάμαι πως της είχα αναθέσει για το περιοδικό μας «Κάτι αντί τίποτα» μια εργασία σχετική, που έκανε με κέφι η Χρυσούλα και ξεχώρισε όπως ξεχώριζε πάντα άλλωστε, όπως ξεχωρίζει και σήμερα στην επιστήμη της.

 

 

 

Ευτυχώς λέμε σήμερα που είχαν ασχοληθεί έγκαιρα ερευνητές στο χώρο μας με τον Σταμάτη και διέσωσαν αρκετό υλικό από εμφανίσεις του. Γιατί θα ήταν μεγάλη απώλεια για την πολιτιστική μας παρακαταθήκη να υπάρχει ένα τέτοιο κενό.

 

Είχε ασχοληθεί συγκεκριμένα με αυτόν η ΕΡΤ και περισσότερο η αξέχαστη Ρούλα Μουζουράκη. Όπως διαπίστωσα ευχαρίστως υπάρχει θαυμάσιο υλικό και στο διαδίκτυο όπως μια εξαιρετική συνέντευξη από τον καλό συνάδελφο Μανόλη Παντινάκη, που ξεκινά μάλιστα με το περιστατικό όταν ο πρόεδρος Τσάτσος χαρακτήρισε τόσο εύστοχα τον Σπηλιανό πρωτοχορευτή «Νουρέγιεφ της Κρήτης».

 

Υπάρχει και μια συνέντευξη του Σταμάτη που λέει σε κάποιο σημείο ότι ο χορός ήταν γι’ αυτόν μια ανάγκη ψυχής και χόρευε πρώτα για να ικανοποιήσει τον εαυτό του.

 

Σας προτείνω, πάντως, αν είστε από τους τακτικούς χρήστες του διαδικτύου να δείτε ένα από τα video όπου ο μεγάλος χορευτής παρουσιάζεται σε μεγάλη ηλικία. Σε αυτό, όπως πάντα, ο Σταμάτης Παπαδάκης, δεν χορεύει απλά, ιερουργεί. Σε παρασύρει σε μια μυσταγωγία, όπου μαγεύεσαι από το ρυθμό και την αρμονία, που χαρακτήριζε κάθε κίνηση του σημαντικού αυτού ανθρώπου.

 

Ας φυλλομετρήσουμε όμως το βίο του, παραθέτοντας στοιχεία γι’ αυτόν που επίσης βρήκαμε στο διαδίκτυο.

 

 

 

Ο Σταμάτης Παπαδάκης γεννήθηκε στο Σπήλι το 1903 κι ήταν γόνος πολυμελούς οικογένειας. Όπως συνήθιζαν τα παιδιά που έπρεπε νωρίς να βοηθήσουν την οικογένεια, έμαθε την τέχνη του κουρέα στο χωριό του και μετά σταδιοδρόμησε επαγγελματικά στον Πλάτανο, στην καρδιά της παλιάς πόλης. Εκεί τον συναντούσαν και οι κορυφαίοι της μουσικής.

 

Χορό έμαθε ο ίδιος παρακολουθώντας παλιούς χορευτές σε γλέντια.

 

Σταθμοί στη χορευτική του καριέρα στάθηκαν η περιοδεία στη Γαλλία με τον Αλέκο Καραβίτη αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου και η πολύχρονη παρουσία του στα χορευτικά συγκροτήματα της Δώρας Στράτου. Η επίσημη χορευτική του δράση σε συγκροτήματα ξεκινάει αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και συνεχίζει μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 70′.

 

Η καλύτερη χορευτική του στιγμή, σύμφωνα με διηγήσεις του ίδιου, ήταν ένας γάμος στο Έλος Κισσάμου, στις αρχές της δεκαετίας του 70. Επί σειρά ετών αποτέλεσε το «χορευτικό ταίρι» του Θανάση Σκορδαλού, ζωγραφίζοντας στην κρητική γη τις μουσικές νότες του συρτού, της σούστας, του πεντοζάλη και του μαλεβιζιώτη που έβγαιναν από τη λύρα του Σκορδαλού.

 

Μα και άλλοι λυράρηδες θεωρούσαν τιμή να συνοδεύσουν τα βήματα του Σταμάτη.

 

Αναφέρει σε συνέντευξή του στον Γρηγόρη Ι. Αλυσσανδράκη, ο λυράρης Γιώργος Χαλκιάς από τις Ατσιπάδες, για το www.kritikiparadosi.gr.

 

 

 

 

 

Μιλώντας το 1982 στον Μανόλη Παντινάκη, ο Σταμάτης είχε αποκαλύψει και πολλές λεπτομέρειες από τη γνωριμία του με τους σπουδαίους μουσικούς της εποχής του.

 

Στην ίδια συνέντευξη πρόσθεσε ότι μια μαθητική εκδρομή στο Αμάρι, στα 14 χρόνια του, ήταν ο σταθμός για την παραπέρα καλλιτεχνική του εξέλιξη, που του έδωσε δεκάδες διακρίσεις στην Κρήτη, στην Ελλάδα και σε χώρες του εξωτερικού, με σημαντικότερες αυτές του φεστιβάλ στη Γαλλία, στην Κύπρο και στην Αίγυπτο.

 

Ο Σταμάτης Παπαδάκης, έζησε με αξιοπρέπεια, λεβεντιά και γενική καταξίωση έχοντας δημιουργήσει μια όμορφη οικογένεια με τη Χρυσούλα Βλατάκη, με την οποία και απέκτησαν δυο παιδιά που κατοικούν σήμερα στο Ρέθυμνο, την Ευαγγελία (σήμερα Κοτσίφη) και το Χαράλαμπο.

 

 

 

Ο φημισμένος πρωτοχορευτής πέθανε πλήρης ημερών στις 24 Νοεμβρίου 1994, σε ηλικία 92 χρόνων και η κηδεία του έγινε στη γενέτειρά του το Σπήλι, όπου βρίσκεται και ο τάφος του. Το μήνυμα που έστειλε, από το 1982 στους νέους, εξακολουθεί να είναι και σήμερα επίκαιρο: «Ο χορός δεν είναι επάγγελμα και αν το δουν ως επάγγελμα χάνεται».

 

 

 

Μοναδική ήταν τεχνική του Σταμάτη στο χορό και την περιγράφει με επιστημονική πληρότητα ο γιατρός Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης σε ένα κείμενό του με τίτλο «Ο αετός του Σπηλίου», που είχε δημοσιευτεί στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα».

 

«Η χορευτική στάση, γράφει, χαρακτηρίζεται ευθυτενής με ανοικτούς τους ώμους και τα χέρια πάνω από το ύψος των ώμων με τα δάκτυλα, είτε να παίζουν μπαλόνια, είτε να κινούνται όλα μαζί στο ρυθμό της μουσικής. Τα χέρια επίσης, είτε κινούνται ρυθμικά στο ρυθμό του εκάστοτε χορού, είτε παίζουν παλαμάκια κρατώντας το μουσικό ρυθμό. Έτσι ο θεατής γνωρίζει και μόνο από την κίνηση των χεριών το είδος του χορού.

 

Πολλές φορές χρησιμοποιεί ταυτόχρονα ολόκληρα και τα δύο άνω άκρα, από τον ώμο ως τα χέρια δημιουργώντας μια μεγάλη αγκαλιά σαν να χορεύει μια ντάμα. Με αυτό τον τρόπο εκφράζει καλύτερα τα συναισθήματα που τον πλημμυρίζουν, καθώς γι’ αυτόν τον Κρητικό χορευτή η πρώτη και πιθανόν η μεγαλύτερη αγάπη ήταν ο κρητικός χορός. Αυτές ακριβώς οι κινήσεις των χεριών του είναι που τον έκαναν και τον κάνουν ακόμα να ξεχωρίζει από τους άλλους καλούς Κρητικούς χορευτές. Έτσι, ενώ ο κρητικός χορός εκτελείται κυρίως με τα πόδια, έχει συγκεκριμένες λαβές με τα χέρια και χαρακτηρίζεται από τη σωστή στάση του σώματος, στο πρόσωπο του Σταμάτη Παπαδάκη ένα άλλο νόημα, μια πληρέστερη έκφραση.

 

Με άλλα λόγια στο χορό συμμετέχει ισότιμα όλο το σώμα για να μπορέσει να συμπεριλάβει όλο το μεγαλείο του, δίδοντας ταυτόχρονα πρωτεύοντα ρόλο στην χορευτική κίνηση των χεριών για τη διατήρηση του ρυθμού, το λεβέντικο ύφος και τον τονισμό του βηματισμού. Η χορευτική στάση του γνήσιου Κρητικού χορευτή που αποπνέει ευγένεια, αρχοντιά, λεβεντιά, υπερηφάνεια και αυτοπεποίθηση. Σε αυτό συντελεί η ψιλόλιγνη κορμοστασιά του χορευτή με τα μακριά χέρια και τη στενή μέση (μελιτακομέσης) με αποτέλεσμα μια οπτική και κινητική αρμονία που αποδίδουν μεγαλύτερη χάρη στο χορό.

 

Ο βηματισμός του είναι στραταριστός, σταυρωτός με πολλές στροφές, τσακίσματα (κοκαλιές), καθίσματα και στάσεις, έχοντας προηγουμένως αποχωριστεί από τον χορευτικό κύκλο. Ο χορευτής γίνεται ένα με τη γη, ενώ όταν κάνει το σάλτο, είναι σβέλτος και ελαφρύς.

 

Οι διαρκείς χορευτικοί αυτοσχεδιασμοί του είναι απρόβλεπτοι και σε καμία περίπτωση δεν επαναλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο. Καμία περιττή κίνηση δεν υπάρχει στο χορό του. Οι λιτές και συνάμα πλούσιες σε συναισθήματα χορευτικές κινήσεις, αποδίδουν σε κάθε χορό το ύφος του, ενώ ταυτόχρονα ξεγυμνώνουν μπροστά στον θεατή την χορευτική ψυχή του χορευτή κάνοντάς τον να μιλά με το Θεό…

 

Στο ταλίμι το χέρι κινείται από αριστερά προς τα δεξιά με μια διακοπτόμενη, αργή τελετουργική κίνηση, όπως τραβούσαν το κρητικό μαχαίρι οι πρόγονοί μας στη μάχη. Δεν υπήρχαν πολλά ταλίμια. Ανάλογα με την ψυχική διάθεση του χορευτή και τα χορευτικά απαραίτητα για τον συγκεκριμένο χορό.

 

 

 

Θα συμφωνήσουμε απόλυτα με τον κ. Αλυγιζάκη που τόνισε σε μια εισήγηση σε κορυφαίο συνέδριο ότι συνέβαλαν στη διαμόρφωση του φαινομένου «Σταμάτης Παπαδάκης» οι μουσικοί της εποχής που ανήκουν και στους πρωτομάστορες της παραδοσιακής μουσικής. Και να μακαρίσουμε εκείνους που πρόλαβαν να απολαύσουν τον Σταμάτη Παπαδάκη στην πίστα με συνοδεία Αλέκου Καραβίτη ή Θανάση Σκορδαλού με Γιάννη Μαρκογιαννάκη ή Γιώργη Καλογρίδη.

 

Ήταν πριν η τουριστική ανάπτυξη και οι ανάγκες κάθε προγράμματος φολκλόρ υποβάθμισαν σταδιακά το πραγματικό χρώμα της παράδοσης στον χορό.

 

Όπως πολύ εύστοχα καταλήγει ο κ. Αλυγιζάκης, ο Σταμάτης Παπαδάκης έδωσε μια έντονη καλλιτεχνική διάσταση στον κρητικό χορό αναπτύσσοντας στο μέγιστο βαθμό την αισθητική του χορού (το σύνολο της συναισθηματικής, τεχνικής και επικοινωνιακής έκφρασης, τόσο με τους άλλους χορευτές, όσο και με τους μουσικούς και με τους θεατές) σε συνάρτηση πάντα με την πολεμική και θρησκευτική διάσταση που τον χαρακτηρίζουν.

 

Το χορευτικό ήθος και η ξεχωριστή χορευτική εκφραστική ικανότητα, που πάντα τον διέκριναν, του δίνουν επάξια μια ξεχωριστή θέση στο πάνθεο των αιώνιων Κρητικών χορευτών.

 

 

 

Το Σταμάτη Παπαδάκη ύμνησε και η χωριανή του λαογράφος, ποιήτρια και συγγραφέας Ειρήνη Μπριλλάκη Καβακοπούλου με την αξεπέραστη γραφίδα της.

 

Σταμάτη, θείε, του χορού

πόσες φορές με θαυμασμό στάθηκ’ η Κρήτη ομπρός σου

να καμαρώσει έκθαμβη τον όμορφο χορό σου.

 

Μα κι οι Θεοί, πόσες φορές θα ρώτηξαν κι εκείνοι,

που βρήκες τέτοιο χάρισμα, τέτοια λεβεντοσύνη.

 

Δε χόρευγες μόνο καλά, είχες κι άμετρη χάρη,

γι’ αυτό και κοντοστάθηκε κι ο χάρος να σε πάρει.

 

Κι’ όταν πια έφτασ’ η στιγμή να φύγεις στα ουράνια,

σαν ποιοί να ‘σαν’ οι χορευτές, οι λύρες, τα λαγούτα,

που ‘ρθανε και σε πήρανε, ανάλαφρος να σύρεις

τον τελευταίο σου χορό, τον άχαρο του Άδη.

 

Σίγουρα εκειά θα ‘τανε ο Αλέκος Καραβίτης,

με το Μπαξέ, τον Καρεκλά, Ροδινό, Φουσταλιέρη.

 

Μαζί θα ‘σαν κι οι Σπηλιανοί αρχιχορευταράδες

αγάντα να σου κάνουνε. Θα ‘ρθε κι ο Μαρκογιώργης

με το Βασιλοστεφανή, που μαζί θ’ αργοπαίζαν

τα Αγιοβασιλειώτικα, σιγανά πεντοζάλια,

για να διαβείς πιο μαλακά του Άδη τα σκαλέρια.

 

Κι από κοντά και κύκλω σου τ’ αρχοντικό σου σόι,

με τον παπά, την παπαδιά, τα έξ’ άλλα σ’ αδέλφια,

που επρωτομισέψανε. Μ’ αναμμένες λαμπάδες

το ίσο θα κρατούσανε στσ’ ουράνιες υμνωδίες,

που θα ‘ψελναν οι γι άγγελοι, οι θεϊκοί ψαλτάδες,

σαν τη λευκή σου την ψυχή θα ‘ρθαν να παραλάβουν.

 

Ευτυχώς με τα σύγχρονα μέσα έχει διασωθεί οπτικό υλικό, που αποδεικνύει τη μεγαλοσύνη του Σταμάτη Παπαδάκη στο χορό, για να καμαρώνουν και οι νεότεροι, να δικαιώνεται εσαεί και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος που τον είχε χαρακτηρίσει «Νουρέγιεφ της Κρήτης».