Ήταν μια ευλογία να έρθω πιο κοντά στα γεγονότα της Λαμπηνής, ζώντας από κοντά ανθρώπους που αποτύπωσαν ψηφίδα ψηφίδα το ματωμένο χρονικό.
Πρώτα ο αξέχαστος Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις έρχεται ένα πρωί γεμάτος χαρά, στην εφημερίδα, για να μου ανακοινώσει ότι είχε πλέον σαφή στοιχεία για την ακριβή χρονολογία του ματωμένου χρονικού. Ήταν το 1829.
Αυτό το στοιχείο τον είχε ταλαιπωρήσει αρκετά, αλλά τελικά κατάφερε να το τεκμηριώσει με απόλυτη ακρίβεια.
Θα απορεί ο αναγνώστης με ποια αφορμή ο ακούραστος εκείνος ιστοριοδίφης ασχολήθηκε με το ολοκαύτωμα της Λαμπηνής, αφού δεν είχε σχέση, αυτός καταγόταν από το Βάτο.
Στην απορία αυτή απαντά ο ίδιος και με δημοσίευμά του στον «Προμηθέα Πυρφόρο». Αναφέρει σχετικά:
Από ένα τυχαίο γεγονός
«Πρώτος μου έδωσε πληροφορίες για το δράμα στη Λαμπηνή ο Στυλιανός Ρουκουνάκης. Εκείνος με παρέπεμψε για περισσότερα στο φίλο μου Αθανάσιο Απανωμεριτάκη, από το ίδιο χωριό, εισπράκτορα του Δημοσίου Ταμείου Αντανάσσου, που είχε έδρα το Σπήλι. Ο Αθανάσιος Απανωμεριτάκης, μου έστειλε γράμμα το 1932, στο οποίο μου εκθέτει όπως τη γνώριζε την τραγωδία της Λαμπηνής.
Ο Αθανάσιος Απανωμεριτάκης αναφέρεται στην περίπτωση της Μουζουράκη και στο πως διασώθηκε με το παιδί της. Η Μουζουράκη, σημείωνε ήταν από τη γενιά της μητέρας του στρατηγού Εμμανουήλ Μαρκογιαννάκη, καταγόμενου από το χωριό Καρήνες. Επικοινώνησα με το στρατηγό στο σπίτι του στην Αθήνα (Χιμαίρας 5 -Πολύγωνο).
Εκείνος μου είπε ότι το κοριτσάκι που σώθηκε από την τραγωδία της Λαμπηνής ήταν η μάμμη του Εργινούσα το γένος Ιωάννου Μουζουράκη και η γυναίκα η μητέρα της και προμάμμη του Μηλιά σύζυγος Ιωάννου Μουζουράκι από τη Λαμπηνή. Προς χάρη της μάμμης της η μητέρα του στρατηγού είχε ονομαστεί Μηλιά. Ο Ιωάννης Μουζουράκης είχε τραγικό τέλος. Τον έσφαξαν οι Τούρκοι τη μέρα του δράματος στη Λαμπινή…».
Το έμμετρο χρονικό «ύμνος και θρήνος»
Ήταν λίγες μέρες πριν την επέτειο όταν με επισκέφθηκε στο γραφείο της εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρηση» που εργαζόμουν ο μεγάλος μας ποιητής Κώστας Απανωμεριτάκης.
Ο σπουδαίος αυτός αλλά ξεχασμένος ιεροφάντης του έμμετρου λόγου, είχε τη συνήθεια-μεγάλη ευλογία για μένα- να μου διαβάζει κάθε του νέο ποίημα. Εγώ να ακούω, να μένω άφωνη από συγκίνηση στο τέλος κι εκείνος χαμογελώντας με την έκφρασή μου, να μου αφήνει το ποίημα με αφιέρωση και να φεύγει χωρίς να πει λέξη.
Αυτή τη φορά έβγαλε αρκετά χειρόγραφα.
«Είναι για το δράμα της Λαμπηνής μου είπε Θα ξεκινήσει από φέτος επίσημος εορτασμός κι έτσι κάθισα να γράψω το χρονικό.
Όσο μου διάβαζε στη συνέχεια το ποίημα σκεπτόμουν ότι άξιζε να πάρει το γεγονός μια ευρύτερη διάσταση.
Όταν την επομένη ενημέρωνα τον προϊστάμενο μου στα «Χρονικά της Ημέρας» της ΕΡΤ Γιώργο Κορωναίο για τα θέματα που θα μπορούσα να ετοιμάσω, τόλμησα να του πω και τον προσεχή εορτασμό της Λαμπηνής. Και λέω τόλμησα, γιατί να ασχοληθεί η ΕΡΤ με θέμα της Περιφέρειας έπρεπε να έχει πανελλαδικό ενδιαφέρον.
Με μεγάλη μου έκπληξη μου απάντησε αμέσως θετικά και μάλιστα ζήτησε να κάνω απευθείας μετάδοση! Αυτό δεν ήταν επίσης κάτι συνηθισμένο. Γιατί έπρεπε να έρθει από την ΕΡΑ Χανίων τεχνικός με το περίφημο UHER (μαγνητόφωνο της εποχής) να πάμε στον τόπο του γεγονότος και από εκεί να γίνει μετάδοση.
Ενθουσιάστηκα γιατί δεν χρειαζόμουν περισσότερα για να καταλάβω πόσο ενδιέφερε η εκδήλωση την κρατική ραδιοφωνία, κι επομένως θα γινόταν ευρύτερα γνωστή η ιστορική έρευνα του Μιχαήλ Παπαδάκη αλλά και το περίφημο έμμετρο χρονικό του Απανωμεριτάκη «Ύμνος και Θρήνος».
Αν και ο καιρός δεν ήταν καθόλου φιλικός, Γενάρης μήνας γαρ, η μετάδοση πήγε μια χαρά και ο Κώστας Απανωμεριτάκης που διάβασε το ποίημα μετά την Θεία Λειτουργία «έκλεψε» την παράσταση. Ήταν 20 Φεβρουαρίου 1977. Έκτοτε η επέτειος είχε το σημερινό επίσημο χαρακτήρα.
Κρίμα που αυτή η εγγραφή χάθηκε όπως και τόσες άλλες που δεν είχα δυνατότητα να κρατήσω αρχείο. Καθήκον μου ήταν μόνο το ρεπορτάζ.
Στοιχεία για τους διασωθέντες
Στο μεταξύ πολύς λόγος γινόταν τα επόμενα χρόνια για τους ελάχιστους διασωθέντες της σφαγής και της αιχμαλωσίας.
Μια γυναίκα μάλιστα είχε αφηγηθεί τα γεγονότα σύμφωνα με τον Παπαδάκη.
Τι λέει ο Pashley για το δράμα
Ήταν 21 Φεβρουαρίου 1834 όταν βρέθηκε στην Πηγή ο Βρετανός οικονομολόγος Robert Pashley (1805-1859) που ταξίδεψε στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και την Κρήτη, έχοντας μελετήσει όλα τα μέχρι τότε γνωστά συγγράμματα και μας άφησε πολύτιμα στοιχεία με τα βιβλία των εντυπώσεών του. Ο προεστός Αριστείδης Παπαδάκις φιλόξενα του άνοιξε το σπίτι του, όπως το συνήθιζε. Εκστατικός παρακολουθούσε γύρω του ο περιηγητής με τόσα ενδιαφέροντα που τον περιέβαλαν. Μια ξένη γυναίκα τράβηξε την προσοχή του με ένα παιδί. Ρώτησε, έμαθε, εντυπωσιάστηκε από την περιπέτεια της γυναίκας και καταχωρεί την παρακάτω μαρτυρία στο βιβλίο του Travels in Crete ( V.I 119.120.121).
«Γύρω στις 20 μέρες μετά τα Χριστούγεννα, που ακολούθησαν το θάνατο του Χατζή-Μιχάλη (Σ.Σ Νταλιάνη στο Φραγκοκάστελο) μια πολυάριθμη ομάδα ενόπλων Τούρκων, έφυγαν από την πόλη του Ρεθύμνου ένα Σάββατο βράδυ, λίγη ώρα πριν τα μεσάνυχτα. Τώρα σε όλες τις περιόδους του πολέμου οι Έλληνες ήταν σταθεροί στην εκτέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Στο χωριό Λαμπηνή της επαρχίας Αγίου Βασιλείου είχε συναθροιστεί στην εκκλησία, ένα μικρό εκκλησίασμα οκτώ χριστιανών έξ’ από τους οποίους είχαν μαζί των και τας συζύγους των.
Τούτο το χωριό είναι δεκαοχτώ μίλια από το Ρέθεμνος και οι Μωαμεθανοί γνώριζαν καλά ότι θα βρουν τους χριστιανούς συναθροισμένους στις προσευχές των στην εκκλησία των κατά τα χαράματα της Κυριακής.
Αμέσως μετά την άφιξή τους επιτέθηκαν στα θύματά των και αποπειράθηκαν να μπουν βιαίως στην Εκκλησία. Δυο ή τρεις απ’ αυτούς πλήρωσαν το τίμημα της θρασύτητάς των, αλλά οι άλλοι συνέχιζαν περί τις τρεις ώρες ένα χωρίς αποτέλεσμα πυρ από τα παράθυρα και τα ανοίγματα του κτιρίου, εναντίον των εντός Χριστιανών. Στο τέλος υιοθέτησαν ένα περισσότερο βέβαιο τρόπο εχθροπραξίας, σωριάσματος κοντά στην είσοδο ξερών ξύλων και άλλων καυσίμων πάνω στα οποία εχύθη λάδι και δαυλός πάνω στα έτσι συναχθέντα υλικά.
Γρήγορα η θύρα κατεστράφη και οι Χριστιανοί δεν είχαν τρόπο να διαφύγουν από τις φλόγες, Αντίστασις και φυγή ήταν εξίσου αδύνατες. Εν τέλει οι άνδρες όλοι εκυκλώθηκαν και κατεσφάγησαν.
Μια από τις γυναίκες λιποθύμησε ημιπνιγείσα από τον καπνό. Όταν συνήλθε βρήκε την εαυτή της σφικτά δεμένη με σχοινιά στην πλάτη ενός μουλαριού και είχε ήδη προχωρήσει στα μισά περίπου του δρόμου προς το Ρέθυμνο. Τα μαλλιά της, η σκούφα της και τα ενδύματά της ήσαν όλα σκληρά από το πηχτό αίμα του σκοτωμένου συζύγου της. Ο άγριος που την είχε σκλάβα του δεν πέτυχε να την πωλήσει επί δεκαπέντε μέρες, διαρκούντος όλου αυτού του χρόνου συνέχιζε να φορά τα ενδύματα που τόσο είχαν διαβραχεί από το αίμα του συζύγου της. Αυτή εξηγοράσθη από τον φιλοξενούντα, ο οποίος τότε ζούσε στο Ρέθεμνος και αυτός επίσης αγόρασε και το μικρό παιδί από τον Τούρκο ιδιοκτήτη του. Το παιδί αν ενθυμούμαι σωστά είναι η θυγατέρα της γυναίκας και το τίμημα που του κόστισε ήταν ογδόντα τούρκικα γρόσσια». (Κατά υπολογισμούς Παπαδάκι στοίχισαν και οι δυο, μάνα και κόρη όσο 128 κιλά λάδι)».
Στη μαρτυρία του Pashley προσθέτει τα δικά του συμπεράσματα ο Μιχαήλ Παπαδάκις:
«Η Μηλιά Μουζουράκη, γράφει, με το κοριτσάκι της την Εργινούσα ήταν οι μόνες Λαμπιθιανές που γλίτωσαν τη σκλαβιά χάρις στην ευσπλαχνία μια αράπισσας.
Δεν μπορούσαν όμως να εκθέσουν για πολύ σε κίνδυνο τη γυναίκα που τις ευεργέτισε. Έτσι κάποια στιγμή έφυγαν και κατάφεραν με χίλιες προφυλάξεις, από τα Περιβόλια να φθάσουν στους πρόποδες του βουνού Βρύσινας».
Μια νέα αποκάλυψη
Για ένα μεγάλο διάστημα κι επειδή υπήρχε μόνο ότι βρήκαμε από την έρευνα σε βάθος του Μιχαήλ Παπαδάκι, υπήρχε η αίσθηση ότι κάποιο λάθος είχε συμβεί γιατί μια άλλη Μουζουράκη φέρεται να έχει διασωθεί από τον Πορτάλιο και να γίνει γυναίκα του και μάνα του μετέπειτα οπλαρχηγού στην επανάσταση του 1866 Εμμ. Πορτάλιου.
Κι ένα πρωί, αρχές του 2006, όπως έκανα εκπομπή στο Studio Ρέθυμνο 980, δέχομαι ένα τηλεφώνημα στον «αέρα» από τον Εμμ. Καραγιαννάκη, κάτοικο Παντάνασσας που μου είπε:
«Όταν η Μηλιά σύζυγος του Καραγιάννη σώθηκε με τα παιδιά της από την αράπισσα στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, φυγαδεύτηκε νύχτα εκτός πόλης από την παραλία και φτάνοντας στην περιοχή «Κόρακα Καμάρα» συνάντησε τον οπλαρχηγό Πορτάλιο από την Παντάνασσα Αμαρίου, ο οποίος την μετέφερε μαζί με τα παιδιά της στο χωριό του και τους φιλοξένησε. Μετά από κάποιο διάστημα την παντρεύτηκε αποκτώντας μαζί της ένα γιο τον Μανώλη Πορτάλιο, μετέπειτα αρχηγό της επανάστασης του 1866. Ο Στέλιος Καραγιαννάκης, γιος της Μηλιάς επέστρεψε στην Λαμπηνή, όπου παντρεύτηκε και απόκτησε ένα γιο τον Μανώλη, ο οποίος ήταν ο παππούς μου. Στη συνέχεια τα παιδιά που έκανε πέθαιναν και θεώρησε καλό να επιστρέψει στην Παντάνασσα, όπου έκανε πολυμελή οικογένεια, στην οποία ανήκω». Αυτά για να ακουστεί και η άλλη άποψη σχετικά με τους απόγονους της μοναδικής διασωθείσας από το ολοκαύτωμα της Λαμπηνής.
Ο γρίφος αυτός με τις γυναίκες προκάλεσε το ενδιαφέρον και του επίσης εξαίρετου λόγιου κ. Θανάση Απανωμεριτάκη, γιου του ποιητή, ο οποίος μετά από ενδελεχή έρευνα κατέληξε στα εξής συμπεράσματα:
Ήταν τρεις οι γυναίκες
Μέχρι το 2007 οι γυναίκες αυτές ήταν δυο. Η χήρα του Ιωάννη Μουζουράκη η Μηλιά και η χήρα του Θεόδωρου Θεοδωράκη το γένος Βαλλέργα με άγνωστο το βαπτιστικό της όνομα.
Από επίσκεψή μου στην Πανάνασσα τον Ιανουάριο του 2007 εντόπισα και μια τρίτη γυναίκα που είχα αρχίσει να ερευνώ από τις 20 Ιανουαρίου 2006.
Η Μηλιά Μουζουράκη όπως σωστά αναφέρει ο Πάσλευ αγοράστηκε από τον προεστό της Πηγής τον Σπύρο Παπαδάκη μαζί με το παιδί της, 15 ημέρες μετά το Ολοκαύτωμα.
Η γυναίκα αυτή στις 21 Φεβρουαρίου του 1834, ατι σπίτι του Παπαδάκη, διηγήθηκε τα γεγονότα της Λαμπηνής στον Pasley και τα κατέγραψε Δεν αναφέρεται σε καμιά πηγή ότι η Μουζουράκη δημιούργησε νέα οικογένεια. Είναι όμως γνωστό ότι μαζί με την κόρη της που την έλεγαν Εργινούσα κατέληξαν στην Πηγή και αργότερα η κόρη παντρεύτηκε στις Καρίνες τον Ιωάννη Κοκοτσάκη που την είχε γνωρίσει μικρό παιδί όταν ήταν μυλωνάς στο ελαιοτριβείο του Παπαδάκη.
Η δεύτερη γυναίκα η Θεοδωράκη επέστρεψε στη Λαμπηνή με τα τρία της παιδιά, τη Μαρία, το Γεώργιο και το Νικόλαο Θεοδωράκη.
Ο Θεόδωρος Θεοδωράκης καταγόταν από τον Άγιο Ιωάννη Αγίου Βασιλείου και η γυναίκα του από την Καρρέ.
Η Θεοδωράκη παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τον Ιωάννη Απανωμεριτάκη (Απανωμεριτάκης σημαίνει αυτός που κατάγεται από ψηλό χωριό – Στο «Υμνος και Θρήνος αναφέρεται ως Σφακιανός), ο οποίος είχε έρθει και είχε εγκατασταθεί στο χωριό Απέκτησαν δυο γιους, το Μανόλη και τον Ηλία που ήταν δίδυμοι. Αργότερα και οι Θεοδωράκηδες πήραν το επώνυμο του πατριού και έγιναν και αυτοί Απανωμεριτάκηδες.
Η τρίτη γυναίκα ήταν αυτή που έσωσε η αράπισσα στην Αρβανιτιά. Ο άντρας της ήταν. Η γυναίκα αυτή είχε δυο παιδιά το Στέλιο και τη Δέσποινα. Η γυναίκα αυτή που το βαπτιστικό της όνομα και το γένος παραμένουν άγνωστα, συνάντησε μια ομάδα επαναστατών, της οποίας αρχηγός ήταν ο Νικόλαος Πορτάλιος από την Παντάνασσα.
Ο Πορτάλιος ήταν χήρος και είχε μια κόρη που πιθανολογείται ότι την έλεγαν και αυτή Δέσποινα.
Ο Πορτάλιος παντρεύτηκε τη γυναίκα αυτή, από τη Λαμπηνή, και απέκτησαν ένα γιο τον Εμμανουήλ Πορτάλιο, ο οποίος πολέμησε στο Αρκάδι μαζί με τον Κορωναίο και ο οποίος μετά το θάνατο του Διογένη Μοσχοβίτη στις 26 Απριλίου του 1868, εκλέχτηκε παμψηφεί από την επαρχία Αμαρίου Γενικός Αρχηγός Αμαρίου και με την ιδιότητα αυτή έλαβε μέρος στις επαναστάσεις του 1878 του 1889, του 1896 και του 1897.
Αψευδής μάρτυρας ότι η γυναίκα από τη Λαμπηνή ήταν η γυναίκα που έσωσε η Αράπισσα, κατέληξε στην Παντάνασσα, είναι ένα περιβόλι το οποίο αγόρασε με τα χρήματα που της έδωσε η αράπισσα, το οποίο είχε μέσα δυο ροδιές από τις οποίες σώζεται μόνο η μία.
Ο Στέλιος Καραγιαννάκης παντρεύτηκε στη Λαμπηνή και είχε τέσσερα παιδιά. Τον Μανόλη, την Αγάπη, τη Στέλλα και την Ειρήνη. Ο Μανόλης, ο εγγονός δηλαδή του Εμμανουήλ Καραγιαννάκη, παντρεύτηκε από την Παντάνασσα και έμενε στη Λαμπηνή στο σπίτι των Καραγιαννάκηδων. Εγκατέλειψε όμως τη Λαμπηνή και εγκαταστάθηκε στην Παντάνασσα, γιατί του πέθαιναν τα παιδιά και το σπίτι των Καραγιαννάκηδων πουλήθηκε.
Όλα αυτά τα συζητήσαμε διεξοδικά στις 26 Ιανουαρίου 2007 με το μακαριστό Νικόλαο Καραγιαννάκη στο σπίτι του στην Παντάνασσα.
Εγώ συνέχισα τις έρευνές μου κρατώντας πάντα ενήμερο το Νικόλαο Καραγιαννάκη, ο οποίος τις παρακολουθούσε με μεγάλη αγωνία.
Απευθύνθηκα στο δήμο Συβρίτου και μετά στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», όπου είχε νοσηλευτεί ο Εμμανουήλ Πορτάλιος και στο Α Νεκροταφείο στο οποίο ενταφιάστηκε. Όλοι οι υπηρεσιακοί παράγοντες ανταποκρίθηκαν θετικά, αλλά αποτέλεσμα δεν υπήρξε.
Ολόκληρη την έρευνα για το θέμα μπορείτε να δείτε στο κανάλι μου ΕΥΑ ΛΑΔΙΑ στο YOUTUBE, όπου ο κ. Απανωμεριτάκης αναφέρει και άλλα σημαντικά στοιχεία για το δράμα της Λαμπηνής και κυρίως για την καταγωγή του παπα-Παναγιώτη.
