Στις 25 Ιουλίου 2019, στο ανακαινισμένο Σχολείο του χωριού, έλαβε χώρα εκδήλωση τιμής και μνήμης του Στυλιανού Μιχ. Μαρκαντώνη για την ευρύτερη προσφορά του στον τόπο. Με την πρωτοβουλία και ενίσχυση του Δήμου Αμαρίου αλλά και της Ενορίας Ελενών – Μεσονησίων, το κενό δεκαετιών λήθης συμπληρώθηκε ικανοποιώντας την κοινότητα, τον Δήμο και τους ελάχιστους φίλους και θαυμαστές του.
Θεωρήσαμε σκόπιμο να δημοσιευτούν αποσπάσματα της κεντρικής ομιλίας τόσο για την τοπική ιστορία όσο προς μίμηση ενός εμπνευσμένου πατριώτη άξιου και σήμερα να εμπνέει.
«Το μεγάλο ρεύμα Κρητών – ραγιάδων – με προορισμό τον ελεύθερο κόσμο και τις ΗΠΑ, «κίνησε» στα τέλη 1800 μέχρι αρχές του προηγούμενου αιώνα. Νέοι 20 ως 30 χρόνων εξόρμησαν σε αγώνα κυριολεκτικά ζωής και θανάτου! Παιδιά χωρίς γράμματα, χωρίς εμπειρία της θάλασσας, χάθηκαν στους ωκεανούς! Χωριά όπως οι Ελένες με 100 ψυχές σχεδόν αποδεκατίστηκαν.
Στους μετανάστες και ο Στυλιανός Μιχ. Μαρκαντώνης μοναδικός εγγράμματος, με ό,τι το εφόδιο τούτο μετρούσε, οραματιζόταν το μέλλον του διαφορετικά. Τελειόφοιτος της ξακουστής Σχολής του Αγίου Πνεύματος (Κισσού), όπου καλλιεργήθηκε όχι μονάχα στα γράμματα. Κάποιες επιστολές προς τον αδελφό του, γνωστές και στον γράφοντα αυτές τις γραμμές, αποτυπώνουν σπουδαία συγκρότηση αλλά και εκφράζουν τον ανήσυχο χαρακτήρα του ανδρός. Στην παραπάνω ιστορική Σχολή, καθώς φαίνεται, ο Στυλιανός δεν σπούδασε μόνο τα ελληνικά γράμματα. Σπουδάζοντας σχεδίαζε οραματιζόμενος ένα μέλλον διαφορετικό, χωρίς σκλαβιά και μιζέρια, όπως εκείνη που ζούσε η βασανισμένη του πατρίδα. Εμπνεόμενος από το υψηλό φρόνημα επώνυμων δασκάλων διαμόρφωσε προσωπικότητα στη βάση αξιών της τοπικής παράδοσης, της πατρίδας και του οικουμενικού πολιτισμού της. Το φρόνημα αυτό θα εκφραστεί υποδειγματικά και με τρόπο μεγαλειώδη παρελαύνοντας, με την πάλα και την κρητική φορεσιά στην 5η λεωφόρο της Ν. Υόρκης, στις εθνικές επετείους.
Τούτη η αγέρωχη περηφάνια, ο ενθουσιασμός, η έξαρση, το πάθος να αναδειχτεί η μικρή του πατρίδα προσδιορίζει όσο τίποτε άλλο, την οδυσσειακή προσωπικότητά του. Το 1931-1932 ένα δυσχερέστατο και δαπανηρότατο έργο ανάπτυξης των Ελενών είχε ολοκληρωθεί. Πρόκειται για την ανακαίνιση «εκ βάθρων» του ιστορικού ενοριακού ναού αγίων Νικολάου και Άννης, της άρδευσης και ύδρευσης του χωριού και τέλος του επιβλητικού διδακτηρίου με το εκτεταμένο αγροκήπιο. Τον ίδιο χρόνο ο γενικός έφορος αρχαιοτήτων Κρήτης πραγματοποιούσε ανασκαφές στο Ρέθυμνο. Του ανακοίνωσε την πρόθεση να χρηματοδοτήσει ανασκαφή στις Ελένες και σε συγκεκριμένο σημείο του χωριού. Σύντομα η αρχαιολογική σκαπάνη «χτύπησε» φέρνοντας στο φως αξιόλογα ευρήματα νεολιθικής και μινωικής εποχής εκτεθειμένα σήμερα στα μουσεία Ηρακλείου και Ρεθύμνου.
Όλο αυτό το έργο, ως δείγμα ήθους και ευγνωμοσύνης προς την πατρίδα αφήνει τα ίχνη όχι μόνο σπουδαίου πατριωτισμού αλλά και ανθρωπισμού πάνω στον οποίο «χτίστηκε» προπάντων ο ελληνικός πολιτισμός, στη διαχρονική πορεία και τη συνάντησή του με τη Χριστιανική Αποκάλυψη!
Μιλώντας για την προσωπικότητα ενός ανθρώπου ακατάσβεστης φλόγας και οραμάτων για τον τόπο, όσα πραγματοποίησε ή διαψεύστηκαν στην πορεία του χρόνου πληγώνοντάς τον ως άνθρωπο, ας μας επιτραπούν οι παρακάτω δειγματοληπτικές επισημάνσεις:
1. Ο Στυλιανός Μιχ. Μαρκαντώνης αν και πλούτισε δεν ακολούθησε τον «κανόνα», δεν επαναπαύτηκε, δεν λησμόνησε! Αντιθέτως συνειδητοποίησε βαθύτερα το «χρέος» σύμφωνα με ρήση ότι: «το περίσσευμά που, κατά κάποιο τρόπο, έλαβε ανήκει στον πεινασμένο, τον ανυπόδητο, τον γυμνό», (Μ. Βασίλειος). Παράλληλα καλλιεργούσε μέσα του φρόνημα ηρωικό και πατριωτικό που ένοιωθε να «κλωτσάει» μέσα του από τα χρόνια της μαθητείας στην περίφημη Σχολή του Αγίου Πνεύματος. Ο Στυλιανός δεν υπήρξε απλά φιλόπατρις ή νοσταλγός γνώρισμα του ξενιτεμένου και του κρητικού μετανάστη. Οραματιστής και υψηλόφρων τιμούσε τους φορείς της πολιτείας καθώς και της Εκκλησίας. Τον γοήτευε η τέχνη και η καλλιτεχνική δημιουργία, ο πολιτισμός. Δεν είναι τυχαίο ότι ξεκίνησε την πορεία του ανοίγοντας πρώτα κατάστημα χρυσού και κοσμημάτων.
Πρότυπα στη ζωή του αναγνώριζε τον Λίνκολν, τον Ρούσβελτ, τον Ροκφέλερ και τον Αμερικής Αθηναγόρα. Υπήρξε μάλιστα ο μεγάλος χορηγός της μετάβασής του στο Φανάρι και ανάρρησης στον πατριαρχικό θρόνο.
Κύριος στόχος του δεν ήταν ακριβώς το «επιχειρείν» όσο η κοινωνική πρόοδος και αλληλεγγύη μέσω, φυσικά της οικονομικής ανάπτυξης και της προόδου. Παράλληλα τον γοήτευε η εσωτερική ανέλιξη, και η συλλογή έργων τέχνης διαφόρων χωρών και πολιτισμών. Τακτικός επισκέπτης δημοπρασιών απόκτησε αριστουργήματα Ιαπωνικής, Ινδικής, Κινέζικης τέχνης αλλά και βυζαντινά. Αμφορείς έγχρωμοι (πορσελάνες), σκεύη ασημένια και κρυστάλλινα, σερβίτσια πολυτελείας κ.ά. Χαλί με τις μορφές μεγάλων βυζαντινών Αυτοκρατόρων και άλλα έργα σπάνιας τέχνης εκποιήθηκαν, μετά θάνατον, σε απίστευτα χαμηλές τιμές.
Η ιδέα του μουσείου, για το οποίο ανήγειρε κτίριο δίπλα από το Σχολείο, κατέληξε σε μια τραγωδία χωρίς κάθαρση! Αναφέρω τα 80 τεράστια κιβώτια με τα εκθέματα που καταστράφηκαν προπάντων την ώρα της εκφόρτωσης!
Την ατυχή ιδέα ως και την οικτρή διάψευσή της προκάλεσε πιθανόν η διάλυση των επιχειρήσεών του μετά από ρήξη με τους συνεταίρους καθώς -σε μια συζήτηση μαζί- άφησε να εννοηθεί. Ένα γεγονός που σίγουρα τον πλήγωσε καταστρέφοντας τα όνειρα μιας ζωής.
Η ακροτελεύτια περίοδος των δραστηριοτήτων του Στυλιανού Μιχ. Μαρκαντώνη εκδηλώνεται στα δίσεκτα χρόνια 1940-1944, καθώς και του εμφυλίου πολέμου. Τότε συγκέντρωνε ρουχισμό που στελνόταν σε εκατοντάδες δέματα με την ιδιόχειρη υπογραφή του. Είχα την ευκαιρία να μεταφέρω ο ίδιος τέτοια δέματα από το ταχυδρομείο Αμαρίου.
Από το τελευταίο στάδιο του βίου ενός γενναίου αξίζει να προστεθούν στο τέλος λίγες απαραίτητες φράσεις. Τα στοιχεία αυτά χωρίς αλλαγές, ωραιοποιήσεις κ.λπ. αποτελούν προσωπική εμπειρία της αναστροφής μου με τον σεβαστό πρόγονο. Το 1955, επιστρέφοντας οριστικά στην Ελλάδα μένει για λίγο στο ξενοδοχείο «Παλλάς» (οδός Πανεπιστημίου), όπου τον επισκέφτηκα, όντας φοιτητής, για να τον καλωσορίσω. Μιλούσε την κρητική διάλεκτο της εποχής του διανθισμένη όμως με λέξεις και εκφράσεις αμερικάνικες. Στη δεύτερη επίσκεψή μου θέλησε να συναντηθεί με τον καθηγητή (αρχαιολόγο) Σπυρίδωνα Μαρινάτο, στον οποίο είχε, κάποτε, εμπιστευθεί την ανασκαφή στις Ελένες. Ζήτησε να τον συνοδεύσω προσφέροντάς μου την ευκαιρία να γνωρίσω το σπουδαίο ερευνητή. Μας υποδέχτηκε τιμώντας τον ως προσωπικότητα του απόδημου ελληνισμού και ως φίλο από τα παλιά.
Η εγκατάστασή του σε ιδιόκτητο σπίτι στο Χαλάνδρι ήταν ανάπαυλα της μακράς περιπέτειας που έβαινε ήδη προς το τέλος. Τέλος που «επήλθε» μετά από μικρή καρδιοαναπνευστική ασθένεια. Το 1962, τρία χρόνια από την κοίμησή του, ο υποφαινόμενος ανέλαβε να συνοδεύσει τα οστά μέχρι τον οικογενειακό, πέτρινο τάφο φροντισμένο από τον ίδιο για την ταφή των γονέων και συγγενών του.
Κυρίες, κύριοι,
Η σημερινή εκδήλωση του Δήμου μας, η αθρόα συμμετοχή στην απόδοση οφειλόμενου χρέους συνιστά μια πράξη πολιτισμού! Και τούτο επειδή η έκφραση ευγνωμοσύνης προς εκείνους που ανάδειξαν τον κοινό τόπο αγωνιζόμενοι, σε ειρήνη και πόλεμο, μας καθιστούν ηθικά άξιους της δικής του προσφοράς.
Εκείνου η μνήμη ας είναι άφθιτος εις τον αιώνα, Αμήν.
