Όπως είναι γνωστό, το Πανεπιστήμιο Κρήτης τιμά απόψε το βράδυ (Σπίτι του Πολιτισμού 7:30 μ.μ.) τον Ρεθεμνιώτη Αρχιεπίσκοπο Αυστραλίας κ. Στυλιανό Χαρκιανάκη. Η πρωτοβουλία αυτή του Πανεπιστημίου μας είναι απολύτως δικαιολογημένη, γιατί πρόκειται για Ρεθεμνιώτη διεθνούς εμβέλειας με μεγάλη προσφορά τόσο στον εκκλησιαστικό όσο και τον ευρύτερο κοινωνικό και πνευματικό χώρο.
Γέννημα και θρέμμα του Ρεθύμνου (Άδελε, 1935), μετά τις βασικές του σπουδές, ο Στυλιανός Χαρκιανάκης φοίτησε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και συνδέθηκε στενά με τον περίγυρο της Πόλης και του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Είχε την τύχη να γνωρίσει και να συνδεθεί με μεγάλες μορφές του Πατριαρχείου και του Οικουμενικού Ελληνισμού, γεγονός που τον βοήθησε να σπάσει τα δεσμά του ελλαδίτικου επαρχιωτισμού επαρχιωτισμού μας. Με το σημερινό μας δημοσίευμα θέλομε να δώσουμε ορισμένες πλευρές, λίγες πινελιές από την προσωπικότητα και το έργο του Στυλιανού Χαρκιανάκη που δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του ασυνήθιστου Ρεθεμνιώτη, Ιεράρχη και πνευματικού ανθρώπου.
Ο ασυμβίβαστος Κρητικός
Λίγοι συγκαιρινοί συμπατριώτες μας φέρουν τα αδρά σουσούμια του κρητικού χαρακτήρα όσο ο Στυλιανός Χαρκιανάκης. Το στοιχείο αυτό αποτελεί ένα βασικό κομμάτι της προσωπικότητάς του που σημαδεύει όλες τις ενέργειες και συμπεριφορές του. Ντόμπρος, ίσιος και ευθύς. Ό,τι έχει να πει θα σου το πει μπροστά σου χωρίς φτιασίδια. Τίποτα άλλο δεν τον κάνει θηρίο ανήμερο όσο η αθέτηση και η παρέκκλιση από το λόγο σου, λόγω κοινωνικών ή άλλων σκοπιμοτήτων. Δε δίστασε να τα βάλει ανοικτά με ιεράρχες, πατριάρχες, υπουργούς, πρωθυπουργούς προέδρους και άλλους σημαίνοντες. Και όλα αυτά τα πληρώνει με εξαιρετικά μεγάλο κόστος. Τίποτα δεν τον ενοχλεί περισσότερο όσο ο φαρισαϊσμός (ιδιαίτερα ο εκκλησιαστικός) και η υποκρισία. Το καταπληκτικό και συγχρόνως τραγικό στην περίπτωσή του είναι ότι δεν πρόκειται για ένα ανάλγητο και σκληρό χαρακτήρα. Αντίθετα πρόκειται για ένα εξαιρετικά ευαίσθητο άνθρωπο. Οι συγκρούσεις αυτές τον πονούν και τον τραυματίζουν, αλλά η γενναιότητα του κρητικού δεν του επιτρέπει να συμβιβαστεί και να υποχωρήσει. Δεν είναι τυχαίο ότι η ποίηση μετουσιωμένη σε προσευχή («ποίηση και προσευχή» είναι το θέμα της αποψινής του προσφώνησης) αποτελεί το μυστικό καταφύγιο για το γενναίο και συγχρόνως ευαίσθητο αυτό κρητικό.
Τα εκκλησιαστικά του βιώματα, η θεολογική του παιδεία και η ιερατική του κλήση
Φοίτησε κατ’ αρχάς στην Εκκλησιαστική Σχολή στα Χανιά, που τότε στεγαζόταν στη Μονή της Αγίας Τριάδος των Τζαγκαρόλων. Με την αποφοίτησή του από την Εκκλησιαστική Σχολή Χανίων έρχεται στην Πόλη και εγγράφεται στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Στην Πόλη ο Στυλιανός θα πρέπει να έφτασε γύρω στο 1950. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, διότι ο ερχομός του προηγείται της μεγάλης καταστροφής του 1956. Αυτής που άνανδρα επέφερε ο τουρκικός όχλος και σηματοδότησε τη αποφασιστική συρρίκνωση και έκπτωση του βυζαντινού μας πολίτικου ελληνισμού. Είχε την ευκαιρία επομένως ο νεαρός Κρητικός να ζήσει τα τελευταία χρόνια του σφριγηλού και κοσμοπολίτικου κλίματος της Πόλης και να γνωριστεί με μεγάλες μορφές του Οικουμενικού Πατριαρχείου:
– Το Μητροπολίτη Ικονίου Ιάκωβο (1916-1965), που ήταν Σχολάρχης της Σχολής της Χάλκης κατά τα έτη 1950-1955 και υπήρξε ο αγαπημένος δάσκαλος και ο πνευματικός πατέρας του νεαρού Στυλιανού. Κι αυτός δεν τον ξέχασε ποτέ. Μιλούσε πάντα με αγάπη, τρυφερότητα και ευγνωμοσύνη γι’ αυτόν.
– Τον πολύ και περίφημο γέροντα Μελίτωνα Χατζή (1913-1989) που ήταν ο επικρατέστερος για τη θέση του Πατριάρχη, αλλά που οι Τούρκοι, φοβούμενοι τη δυνατή προσωπικότητά του, διέγραψαν το όνομά του από τον κατάλογο των υποψηφίων.
Στο οικουμενικό και κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Πόλης είναι που ο Στυλιανός κάνει τα πρώτα και βασικά βήματα της Θεολογικής του παιδείας, 1955-1958. Πρόκειται για μια ιστορική περίοδο στην πορεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Λίγο μετά την αποφοίτησή του ξεσπούν οι φοβεροί διωγμοί και ο ελληνισμός της Πόλης δέχεται τα τελευταία θανάσιμα πλήγματα.
Μετά την Πόλη ο Στυλιανός θα συνεχίσει τις θεολογικές του σπουδές στη Γερμανία. Ανάμεσα στους δασκάλους υπήρξε ο περίφημος Γιόζεφ Άλοϊς Ράτσινγκερ, που έγινε αργότερα Πάπας με το όνομα Βενέδικτος ΙΣΤ’. Ο Ράτσινγκερ θυμόταν πάντα τον ανήσυχο μαθητή του, αλλά ο μαθητής αρνήθηκε να τον χαιρετήσει όταν ο Πάπας επισκέφθηκε την Αυστραλία. Αιτία;… Οι σκληρές θέσεις που έπαιρνε ως Πάπας στο διάλογο μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών.
Η χειροτονία του ως ιερέα, στο Ρέθυμνο, τη γενέθλια γη
Τελικά ο ανήσυχος Κρητικός και θεολόγος θα πει το μεγάλο ΝΑΙ και θα ανταποκριθεί στην πρόκληση της ιερατικής κλήσης που δέχεται όλα αυτά τα χρόνια. Το 1958 θα κατέβη στη γενέτειρά του Ρέθυμνο και θα χειροτονηθεί ιερέας στον καθεδρικό μας Ναό των Εισοδίων από τον Επίσκοπο Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου το μακαριστό Αθανάσιο. Το θυμάμαι με συγκίνηση το γεγονός αυτό. Ήμουν… θορυβώδες παπαδάκι της Μεγάλης Εκκλησία εκείνα τα χρόνια, και χωρίς να μπορώ να το εξηγήσω η χειροτονία εκείνη μου είχε κάνει ξεχωριστή εντύπωση. Ο Στυλιανός δεν έπαψε ποτέ να θυμάται με αγάπη και μεγάλη εκτίμηση τον απλό, ασκητικό και αγαπητό σε όλους μας Επίσκοπο Αθανάσιο.
Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας
Το 1975 ο Οικουμενικός θρόνος τον καλεί να αναλάβει την ηγεσία της Εκκλησίας στην Ε’ Ήπειρο. Ο Στυλιανός θα ανταποκριθεί στο κάλεσμα. Ανέλαβε μια Εκκλησία σπαραγμένη από την προαιώνια ασθένεια του Ελληνισμού. Την εθνική διχόνοια. Δε δίστασε να έλθει σε σύγκρουση με μεγάλα συμφέροντα που του κήρυξαν ανοικτό πόλεμο. Ο γενναίος όμως ιεράρχης άντεξε και δε μετακινήθηκε ούτε κατ’ ελάχιστο από τις αρχές του. Ποίμανε την Εκκλησία στην απέραντη εκείνη χώρα ως πραγματικός ηγέτης. Το ποιμαντικό του έργο εκεί είναι προέκταση και εφαρμογή στην πράξη της στέρεης θεολογικής παιδείας. Για τη θητεία και το έργο του Στυλιανού στην Αυστραλία το σημερνό σημείωμα δε μας επιτρέπει να επεκταθούμε περισσότερο.
Ο επίσημος Ορθόδοξος συνομιλητής με το Βατικανό και την Καθολική Εκκλησία
Το 1985 εξελέγη παμψηφεί από όλους τους Εκπροσώπους των Ορθοδόξων Εκκλησιών, ως ο μόνιμος Πρόεδρος Αυτών, εις τον Επίσημο Θεολογικό Διάλογο μετά της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας (Πάτμος-Ρόδος, 1980), έχων Συμπρόεδρό του το Βατικανό έχει τοποθετήσει μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, τον Καρδινάλιο Johannes Willebrands. Στο πόστο αυτό ο Στυλιανός υπηρέτησε πιστά την Ορθόδοξο Εκκλησία Ορθοδόξων Εκκλησιών. Όμως και εδώ η ευθύς του λόγος και η ακεραιότητά του δημιούργησαν πολλές πικρίες. Δεχόταν κτυπήματα και από οικείους και από αντιπάλους. Υπέβαλε δύο φορές της παραίτησή του που δεν έγινε δεκτή, την τρίτη όμως φορά ο ασυμβίβαστος Κρητικός ήταν ανυποχώρητος. Κατά κοινή ομολογία το κενό που άφησε ο Στυλιανός με την παραίτησή του δεν έχει καλυφθεί ακόμα.
Το ελεύθερο και ανοικτό του πνεύμα
Παρά το γεγονός ότι ο Στυλιανός στρατεύτηκε από νωρίς στην Εκκλησία και έγινε κληρικός, δεν έχασε ποτέ την ελευθερία της σκέψης του. Δεν απεμπόλησε ποτέ τις κοινωνικές και πνευματικές του ανησυχίες. Σε μια εποχή που εκκλησιαστικοί παράγοντες εξόρκιζαν με βδελυγμία τα κείμενα του Καζαντζάκη δε διστάζει να διακηρύξει θρασαλέως: «Είπον και επαναλαμβάνω ενταύθα, ότι με «επροβλημάτισεν» με όλα τα βιβλία του, και το εν προκειμένω επίμαχον (εννοεί το βιβλίο: «Ο τελευταίος πειρασμός») ο Καζαντζάκης κατά την εφηβική μου ηλικίαν, δεν με «εσκανδάλισεν» όμως. Διότι οι μη διατεινόμενοι ότι εκφράζουν την διδασκαλίαν του Χριστού, αλλά τας προσωπικάς των κατ’ άνθρωπον δοξασίας, ουδέποτε θα με σκανδαλίσουν, εφ’ όσον εκ των προτέρων γνωρίζω οποίον μυστήριο η ανθρωπίνη φύσις, και δη μετά την πτώσιν. Εις τούτο άλλωστε έγκειται και η μεγαλοψυχία του Χριστιανού Ποιμένος, μιμουμένου τον ασυγκρίτως φιλανθρωπότερον Κύριον. Σκανδαλίζομαι όμως τα μέγιστα και αγανακτώ με «δεδηλωμένους» χριστιανούς που δεν διαθέτουν θεμελιώδεις χριστιανικάς ιδιότητας ανεξαρτήτως αν είναι κληρικοί, μοναχοί ή λαϊκοί. Και ουδείς βεβαίως αγνοεί ότι θεμελιωδεστέρα των χριστιανικών ιδιοτήτων τυγχάνει η διάκρισις. ((Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας Στυλιανού, Στο περιθώριο του διαλόγου (1980-1990) Αθήνας, Δόμος 1991). Απαρεγκλίτως αδούλωτος, ελεύθερος και ασυμβίβαστος υπήρξε σ’ όλη την πορεία του βίου του ο Στυλιανός Χαρκιανάκης.
Ο σκεπτόμενος ιεράρχης. Οι πνευματικές ανησυχίες του και οι προβληματισμοί του
Μέσα σ’ όλο αυτό τον ορυμαγδό της δράσης και των υψηλών θεολογικών και εκκλησιαστικών καθηκόντων, ο Στυλιανός παρέμεινε ένα σκεπτόμενος ιεράρχης με πνευματικές ανησυχίες και προβληματισμούς. Μελετούσε, διάβαζε, ενημερωνόταν για τα ποικίλα πνευματικά και ανατρεπτικά ρεύματα της εποχής μας χωρίς να κλονίζεται η πίστη του και η αγάπη του στην Ορθοδοξία. Οι ανησυχίες του αυτές το έφεραν κοντά σε σοβαρούς πνευματικούς ανθρώπους του καιρού μας. Όχι σπάνια η συναναστροφή αυτή κατέληγε σε δεσμούς στέρεης φιλίας, όπως είναι η περίπτωση του ζωγράφου και ποιητή της Θεσσαλονίκης, του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη και του δικού μας του Παντελή Πρεβελάκη στο έργο των οποίων αφιέρωσε δύο εξαίρετες μελέτες.
Αυτό τον ανήσυχο πνευματικό άνθρωπο και ασυμβίβαστο Κρητικό τιμά απόψε το Πανεπιστήμιο Κρήτης στο Σπίτι του Πολιτισμού.
* Ο Μιχάλης Τζεκάκης είναι πρώην διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης
