Ένα Ρέκβιεμ είναι το σημερινό μας αφιέρωμα σε μια κίνηση που κανένας δυστυχώς δεν συνειδητοποίησε την αξία της για μια πόλη Γραμμάτων και Τεχνών (υποτίθεται).Το οδοιπορικό της μνήμης στέκεται ευλαβικά σήμερα μπροστά σε ένα σύμβολο πίστης στον τόπο που σκόρπισε στον άνεμο η μιζέρια ψυχής αυτών που δεν αντέχουν να νοιώθουν τη σκιά τους στις πραγματικές της διαστάσεις.
Αναφέρομαι στη Πειραματική Συμφωνική Ορχήστρα, έργο ζωής του Μπάμπη Πραματευτάκη, που του έχουμε ανταποδώσει τη μεγάλη του πολιτιστική προσφορά στον τόπο καταστρέφοντας κάθε δημιουργία του. Κι ενώ έχουν τιμηθεί οι πάντες εκείνος ποτέ δεν έτυχε της αναγνώρισης που δικαιούται στον τόπο του και που αξίζει.Κι όμως είχε ξεκινήσει τόσο καλά αυτό το σχήμα που δημιούργησε και έκανε κάποτε το πανελλήνιο να μιλά για μια μικρή πόλη που διέθετε και Συμφωνική Ορχήστρα!
Η ίδρυση και λειτουργία της Συμφωνικής Ορχήστρας, απετέλεσε βίωμα και επιδίωξη αρκετών συμπολιτών για την ανάπτυξη της Μουσικής παιδείας και την ψυχαγωγία της κοινωνίας μας. Οι πρώτες πειραματικές προσπάθειες σε μορφή Συμφωνικής Ορχήστρας Δωματίου και παρουσίας ενώπιον της Ρεθεμνιώτικης Κοινωνίας με τα δεδομένα της εποχής εκείνης χρονολογούνται από το 1955 μέχρι το 1961 (περίοδος που μεσολάβησε μεταξύ των σπουδών του πρωτεργάτη της κ. Μπάμπη Πραματευτάκη και της αναχώρησης του στο Μόναχο για ανώτερες σπουδές) στα πλαίσια του Ελληνικού Ωδείου Ρεθύμνου. Συμμετείχαν πτυχιούχοι και διπλωματούχοι Ρεθεμνιώτες και Ρεθεμνιώτισσες Ελληνικών Ωδείων, οι οποίοι με θερμό ενθουσιασμό έσπευσαν στο κάλεσμα για μια πολιτιστική και μουσική αναβάθμιση του τόπου. Η Ορχήστρα αυτή αποτελείτο από μουσικούς εγχόρδων και πνευστών οργάνων με Σολίστ στο τραγούδι, ανάμεσα στους οποίους ήταν και η αείμνηστη Ρεθεμνιωτοπούλα Γεωργία Αποστόλου.
Μαέστρος και Μουσικοί, υπηρετούσαν την Τέχνη και τον Τόπο τους, Τόπο των Γραμμάτων και των Τεχνών, ακόμη και σε εκείνες τις πολύ δύσκολες εποχές της ερήμωσης και της φτώχειας.
Αξιοπρόσεκτο ωστόσο είναι το γεγονός ότι το δέσιμο και η συνεργασία των νέων και ηλικιωμένων συμπολιτών με τον νεαρό τότε Μαέστρο Μπάμπη Πραματευτάκη ήταν εκπληκτική. Μα και η αυστηρή προσήλωση στις υποχρεώσεις που ανάλαβαν να επιτελέσουν ήταν αυθόρμητη, ολοκληρωτική και ακριβής. Απουσία καμιά, χρονικό όριο δουλειάς απεριόριστο, η συνολική προσπάθεια και απόδοση στην πιο μεστή έκφρασή της.
Η προσπάθεια αυτή πύκνωσε το ιστορικό μουσικοπαραδοσιακό γίγνεσθαι του Ρεθύμνου και πήρε τη χρονολογική διαδοχή στις προηγούμενες των Γραμμάτων και των Τεχνών καταγραφές στο Ρέθυμνο που είναι: Η ίδρυση και λειτουργία της Ακαδημίας των ViVi το 1562, του πρώτου πνευματικού Συλλόγου στην Κρήτη και Ελλαδικό χώρο μετά την Αρχαιότητα και της πρώτης Φιλαρμονικής στην Κρήτη το 1901.
Η ανασύσταση της Συμφωνικής
Με την επιστροφή του Μπάμπη Πραματευτάκη από το Μόναχο που σηματοδότησε μερικές δεκαετίες πολιτιστικής λάμψης για το Ρέθυμνο, άρχισε να «κυοφορείται» η ιδέα της ανασυγκρότησης της Συμφωνικής Ορχήστρας.
Ήταν Μάιος του 1987 και στο Αμφιθέατρο του τότε Πανεπιστημίου στα Περιβόλια γινόταν μια εκδήλωση με τη Μικτή Χορωδία του Συνδέσμου για τη Διάδοση Καλών τεχνών με έργα του Μπάμπη Πραματευτάκη πάνω σε ποίηση Ρεθεμνιωτών και Κυπρίων ποιητών.
Ανάμεσα στο πυκνό ακροατήριο κι ένας σπουδαίος μουσικός που παρακολουθούσε με μεγάλη συγκίνηση την εκδήλωση. Κι όταν τέλειωσε η συναυλία ζήτησε το λόγο για να συγχαρεί από μικροφώνου τους συντελεστές. Και τελειώνοντας ξάφνιασε το ακροατήριο παραθέτοντας μια προσωπική του μνήμη από το Ρέθυμνο σχετική με το μαέστρο της χορωδίας.
Ήταν, είπε, τη δεκαετία του 50 που είχε επισκεφθεί το Ρέθυμνο και κάνοντας τον περίπατό του στην προκυμαία, φθάνοντας στην είσοδο του Ενετικού Λιμανιού, άκουσε πιάνο να συνοδεύει βιολί. Ξαφνιάστηκε με ένα τέτοιο άκουσμα σε μια τόσο μικρή πόλη. Ακολούθησε τον ήχο και βρέθηκε μπροστά σε ένα ανοικτό παράθυρο. Ήταν η οικία Γοβατζιδάκη, όπου ο Γιάννης Γοβατζιδάκης συνόδευε στο πιάνο τον Μπάμπη Πραματευτάκη που έπαιζε βιολί.
Πλησίασε στο παράθυρο και σε λίγο έκανε την γνωριμία τους που δημιούργησε μια φιλία χρόνων.
Συγκινητικό η αναφορά αλλά αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι ότι η παρουσία του Κεφαλά στην εκδήλωση σηματοδότησε την απαρχή της ανασύστασης της Συμφωνικής Ορχήστρας.
Οι συντελεστές της Ορχήστρας
Το μεγάλο όνειρο άρχισε να υφαίνεται ξανά.
Και το καλοκαίρι του 1993 δόθηκε η πρώτη συναυλία της Πειραματικής Συμφωνικής Ορχήστρας Ρεθύμνου που αποτελούσαν ο πυρήνας πνευστών της Φιλαρμονικής και η σχολή εγχόρδων του Χριστόδουλου Κεφαλά. Σολίστ ο διεθνούς φήμης πιανίστας Έρνστ Μπουργκερ, λάτρης του Ρεθύμνου.
Αρχικά είχε αναλάβει η «Πολιτιστική Αναγέννηση» την οργάνωση των συναυλιών της ορχήστρας στο πλαίσιο του Αναγεννησιακού Φεστιβάλ.
Και οι πρώτες συναυλίες σημείωναν τεράστια επιτυχία. Ίσως επειδή την ευθύνη του Φεστιβάλ είχε ο τότε αντιδήμαρχος Βαγγέλης Στεφανάκης με το γνωστό του πάθος για την ανάπτυξη της μουσικής παιδείας στον τόπο μας.
Θυμάμαι με πόσες περιπέτειες είχαμε προμηθευτεί τυμπάνια τόσο απαραίτητα για μια συμφωνική ορχήστρα. Περιπέτειες να τις θυμάσαι και να κλαις. Ας είναι όμως. Ήταν τόσο έντονη η ανάγκη να πετύχει αυτή η ορχήστρα. Χαλάλι και το «τσαλάκωμα» και οι αναίτιες επιθέσεις εκείνων που δεν καταλάβαιναν την ουσία της προσπάθειας γιατί αποσκοπούσαν σε όφελος κάθε μορφής.
Όλα στην αρχή προχωρούσαν με τάξη. Κανένα πρόβλημα στη διαχείριση. Αναλάμβανε την ευθύνη η «Πολιτιστική Αναγέννηση» που έκανε μετά γραπτό απολογισμό στην διοίκηση του Φεστιβάλ (ακόμα υπάρχει αντίγραφο κάθε συναυλίας στο αρχείο μου).
Ο Μπάμπης Πραματευτάκης δεν παρέλειπε να διευκρινίζει το ρόλο της Ορχήστρας και την αναγκαιότητά της να αναπτυχθεί. Θα ήταν μια σοβαρή παρουσία του Ρεθύμνου αν ποτέ γινόταν ορχήστρα νοτίου Ελλάδος. Όσο για τον όρο Πειραματική έλεγε πως πρέπει οπωσδήποτε να προηγείται στην επωνυμία της ορχήστρας για να δείχνει την προσπάθεια και όχι μια υπερφίαλη πρόθεση προβολής προσώπων και μόνο.
Έτσι κύλησαν τα πρώτα χρόνια.
Η Πειραματική έδινε μια άλλη νότα στο πολιτιστικό γίγνεσθαι του Ρεθύμνου και το σπουδαιότερο πρόσφερε μια μοναδική ευκαιρία στα παιδιά που σπούδαζαν κάποιο όργανο να αποκτήσουν εμπειρία πλάι σε φτασμένους σολίστ. Επίσης δόθηκε η ευκαιρία σε ταλαντούχους μουσικούς να κάνουν και την πρώτη τους εμφάνιση σε συμφωνική ορχήστρα ως σολίστ. Κάτι που δεν είναι τόσο εύκολο για τα δεδομένα στο χώρο της μουσικής, ούτε τόσο απλό. Αυτό το αναγνώρισε και το αναφέρει πολλές φορές ο καταξιωμένος καλλιτέχνης Αντώνης Μαυράκης, που μετά τις εμπειρίες του στη Συμφωνική και ως σολίστ, με μεγάλη άνεση λάμβανε μέρος στη συνέχεια, σε σημαντικές μουσικές σκηνές.
Κάθε της συναυλία ήταν κι ένα πολιτιστικό γεγονός, αφού γέμιζε ασφυκτικά το θέατρο «Ερωφίλη» στη Φορτέτζα κάθε καλοκαίρι. Ήταν ένα από τα θεάματα που ενθουσίαζε τους ξένους κυρίως επισκέπτες μας αν κρίνουμε από τη συμμετοχή.
Και αξίζει αναφοράς ότι η ΠΕΙΔΗΣΥΟΡ πραγματοποίησε συναυλίες και στην ενδοχώρα του νομού όπως στο Μοναστηράκι Αμαρίου και στο Σπήλι με μεγάλη επιτυχία.
Σπουδαίο γεγονός για την εποχή. Πρωτοφανές να παρουσιάζεται συμφωνική ορχήστρα κοντά σε χώρο ανασκαφικών ερευνών!!!
Και ο Μπάμπης Πραματευτάκης εργαζόταν ακούραστα προετοιμάζοντας κάθε συναυλία. Εκείνη την εποχή στοίχιζαν οι παρτιτούρες των έργων που ήταν στο ρεπερτόριο της ορχήστρας. Καθόταν λοιπόν ώρες ολόκληρες ο μεγάλος μας συνθέτης και αντέγραφε τις πάρτες για κάθε όργανο, ώστε να μην επιβαρύνει το δήμο «Καλύτερα να εξασφαλίσουμε ένα μουσικό ακόμα επιπέδου» συνήθιζε να λέει. Κι ενώ όλοι είχαν προσωπικές στιγμές ο Μπάμπης Πραματευτάκης άφηνε τα πάντα στην άκρη για να ετοιμάσει τις πάρτες και τη συναυλία με τη γνωστή του πάντα ανιδιοτέλεια. Ώρες ατέλειωτες που στερούσε αγόγγυστα, από την προσωπική του ζωή.
Η απόδοση βέβαια της ορχήστρας άγγιξε τα μεσούρανα όταν προστέθηκαν σολίστ από Αλβανία και Ουκρανία.
Υπάρχουν οι συναυλίες αυτές στο κανάλι μου (Εύα Λαδιά στο Youtube), για όποιον ενδιαφέρεται, που βεβαιώνουν του λόγου το αληθές.
Επίσης πολλές συναυλίες έγιναν με χορωδίες μεγάλης καλλιτεχνικής εμβέλειας όπως της ΔΕΗ και του Άρη Λεμεσού, ενώ είχε εντυπωσιάσει και η Δημοτική Χορωδία με αποσπάσματα από γνωστές όπερες.
Ο απόηχος στον τοπικό τύπο
Όλα αυτά ανέβαζαν τον πήχη του πολιτιστικού επιπέδου της πόλης.
Χαρακτηριστικά τα παρακάτω αποσπάσματα από τον τοπικό τύπο που δείχνουν και τις προσπάθειες υπονόμευσης της ορχήστρας.
Προχθές το βράδυ, στα πλαίσια του Αναγεννησιακού Φεστιβάλ, η Πειραματική Συμφωνική Ορχήστρα Ρεθύμνου, μας έδωσε την ευκαιρία να απολαύσουμε μια μουσική πανδαισία με έργα των Ravel, Dvorak και Σκαλκώτα.
Επιβεβαιώνοντας τη συνέχεια του θεσμού και το υψηλό επίπεδό της.
Ελέχθη ότι το Ρέθυμνο είναι μία από τις πέντε Ελληνικές πόλεις, που διαθέτουν Συμφωνική Ορχήστρα. Όλοι γνωρίζουμε τον άνθρωπο που βρίσκεται πίσω από την φιλόδοξη αυτή πρωτοπορία της πόλης μας και το πάθος και την πίστη και τον ακάματο ζήλο που επέδειξε στην υπηρεσίας της ευγενούς αυτής ιδέας χρόνια τώρα.
Τον είδαμε να διευθύνει και πάλι με ιδιαίτερη συγκίνηση του πενήντα περίπου εκτελεστές μουσικούς, που εκτός της αναμφισβήτητης καλλιτεχνικής τους στάθμης, τους διακρίνει και μια ιδιαίτερη αγάπη και αφοσίωση στο θεσμό παρά τις εγγενείς αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν, προκειμένου να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις και την ετοιμότητα που απαιτείται για μια τέτοια εμφάνιση ώστε να αξιοποιείται όσο είναι δυνατό κατά τον καλύτερο τρόπο το ταλέντο τους και να υπηρετείται κάθε φορά με απόλυτη επιτυχία η ερμηνεία επιφανών μουσικών προς χάριν του κοινού της τέχνης…
Δυσκολίες πολλές. Κάποιοι μάλιστα φρόντισαν να ενημερώσουν φιλικούς κύκλους ότι η συναυλία ματαιώνεται. Αλλά η καλοκαιρινή εμφάνιση της Δημοτικής Πειραματικής Συμφωνικής Ορχήστρας Ρεθύμνου ήταν όπως πάντα ένα κορυφαίο μουσικό γεγονός.
Η βραδιά δεν ήταν από τις πιο φιλικές του καλοκαιριού. Αλλά οι έμπειροι μουσικοί, οι εκπληκτικοί σολίστες, οι εξαίρετοι χορωδοί κατάφεραν να δημιουργήσουν μια μοναδική ατμόσφαιρα. Και όσο το φεγγάρι έπαιζε κρυφτό με τα σύννεφα ο Γκρήγκ και ο Μπετόβεν αλλά και η εμπνευσμένη μουσική του Μπάμπη Πραματευτάκη έδωσαν διέξοδο στη φαντασία να ταξιδέψει σε κόσμους αλλιώτικους, το πείραμα πέτυχε».
Πως άρχισε η αντίστροφη μέτρηση
Η λειτουργία της Πειραματικής, ωστόσο, προκάλεσε με τον καιρό, το έντονο ενδιαφέρον του Ηρακλείου που ξεκίνησε μια προσπάθεια να γίνει έδρα Συμφωνικής Ορχήστρας.
Το δίκιο της πόλης υπερασπίστηκαν τότε στηρίζοντας τον Μπάμπη Πραματευτάκη, η σημερινή αντιπεριφερειάρχης κα Μαρία Λιονή και ο τότε αντιδήμαρχος κ. Βαγγέλης Στεφανάκης, που με δυναμική παρουσία στην περιφέρεια εξηγούσαν την αναγκαιότητα να ενισχυθεί η ορχήστρα Ρεθύμνου και όχι να καταργηθεί.
Μπροστά στην απειλή αυτή να χάσει η πόλη ένα τόσο σημαντικό μουσικό σχήμα, πείστηκε ο Δημήτρης Αρχοντάκης να στηρίξει την Ορχήστρα. Κι έτσι με την 138/7.5.1998 συστατική πράξη το Δημοτικό Συμβούλιο Ρεθύμνης ύστερα από θερμή και τεκμηριωμένη πρόταση του Δημάρχου συνέστησε το Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου με τον τίτλο «Δημοτική Πειραματική Συμφωνική Ορχήστρα Ρεθύμνης» (ΠΕΙ.ΔΗ.Σ.Ο. Ρεθύμνης).
Το πρώτο συμβούλιο αποτελούσαν οι:
Πρόεδρος: Δρυγιαννάκης Γιώργος (Δημοτικός Σύμβουλος)
Μέλη: Παπατζανής Ιωάννης,Μαρινάκης Γιώργος,Χαραλαμπάκης Αντώνης,Βαλαρή Φερενίκη,Λαδιά Εύα,Πολάκης Νικόλαος (Ιερέας)
Καλλιτεχνικός Διευθυντής: Μπάμπης Πραματευτάκης
Διοικητική – Γραμματειακή Υποστήριξη: Καλογεράκη Στυλιανή,Τσιάπας Σεραφείμ
Από τότε, όμως, που η Ορχήστρα έγινε νομικό πρόσωπο του δήμου, ξεκίνησε ο Γολγοθάς των υποστηρικτών της. Τυχαίο; Δεν νομίζω.
Είναι απίστευτη η ταλαιπωρία που αντιμετώπιζαν οι υπεύθυνοι της ορχήστρας, όταν έπρεπε να διεκπεραιωθούν οικονομικά ζητήματα. Πάντα κάποιος παράγων αρμόδιος να τακτοποιήσει την εγκεκριμένη πίστωση, θα απουσίαζε και θα έπρεπε οι υπεύθυνοι να αντιμετωπίσουν οργισμένους μουσικούς και άλλους που περίμεναν να πάρουν την αμοιβή τους από την εργασία τους.
Φαινόμενα που επί Βαγγέλη Στεφανάκη δεν είχαν παρουσιαστεί ποτέ.
Αφήνουμε το άλλο που χρεώθηκε απλός παράγοντας τη φιλοξενία μουσικών από ολιγωρία παραγόντων του δήμου να εξηγήσουν στον ξενοδόχο ποιος πραγματικά φιλοξενούσε τα μέλη της ορχήστρας.
Υπήρξε συναυλία που αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε ιδιωτικό δανεισμό παράγοντες της ορχήστρας για να πραγματοποιηθεί η εκδήλωση.
Ένας φάκελος με εξώδικα, και ζώντες δικαστικοί επιμελητές μπορούν να βεβαιώσουν του λόγου το αληθές. Αφήνουμε θλιβερά φαινόμενα από περίοδο που γινόταν «κυνήγι μαγισσών» για δημιουργία εντυπώσεων επιδιώκοντας υποτίθεται την «κάθαρση». Η παράνοια σε όλο της το μεγαλείο. Τελικά η αλήθεια θριάμβευσε αλλά ο σκοπός των υπονομευτών επετεύχθη. Η Ορχήστρα έγινε παρελθόν.
Ήταν σαφές ότι η ΠΕΙΔΗΣΥΟΡ δεν ενδιέφερε κανέναν πέρα από τους εμπνευστές και συνεχιστές.
Και δοθείσης ευκαιρίας διαλύθηκε γιατί το Ρέθυμνο «δεν είναι Αγία Πετρούπολη» όπως μου είχε πει χαρακτηριστικά δημοτικός παράγων. Να είχε δίκιο; Το σημερινό πολιτιστικό παρόν μας δίνει την απάντηση.
Ποιος έχασε; Κι αυτό ο χρόνος μας το δείχνει.
Ευτυχώς εκείνοι που κατηγορήθηκαν τόσο άδικα για να καλυφθούν «αμαρτίες» άλλων δικαιώθηκαν περίτρανα. Γιατί το άδικο ουκ ευλογείται. Κι όταν μιλούν τα στοιχεία η κακοπιστία σωπαίνει.
Δόθηκε όμως η ευκαιρία να αξιολογηθούν και δημοτικοί παράγοντες και το κατά πόσον ήσαν ικανοί για το αξίωμα που τους είχε ανατεθεί. Όπως ο εξαίρετος Γιώργος Δρυγιαννάκης ο εκλεκτός λειτουργός της Θέμιδας, που έμπαινε πάντα μπροστά για να υπηρετήσει το δίκαιο και σωστό. Κρίμα που τέτοιοι σημαντικοί άνθρωποι λείπουν από την τοπική αυτοδιοίκηση.
Από τους φίλους και υποστηρικτές της Ορχήστρας και ο αείμνηστος Γιάννης Κεφαλογιάννης που δεν έχανε καμιά συναυλία του καλοκαιριού.
Ήταν όμως και μουσικοί που διαπρέπουν σήμερα και είχαν υποστηρίξει πολύ τη Συμφωνική Ορχήστρα με προσωπική εργασία και ανιδιοτελή πάντα συμμετοχή όπως ο Αντώνης Μαυράκης και ο Αντώνης Ζαχαράκης. Παίρνουν σήμερα με τις διακρίσεις τους αυτό που τους οφείλει η ζωή για την έντιμη στάση τους.
Η Συμφωνική Ορχήστρα Νέων
Καλύτερη τύχη είχε η Συμφωνική Ορχήστρα Νέων που δημιουργήθηκε στο «ξεψύχισμα» της Πειραματικής. Ήταν μια πρωτοβουλία του εκλεκτού μουσικού Ρίνο Χίρστ που αγαπήθηκε από την τοπική κοινωνία.
Η Συμφωνική Ορχήστρα Νέων Δήμου Ρεθύμνου ιδρύθηκε το 2003 και διαλύθηκε το 2012 λόγω της αποχώρησης του μαέστρου της στο εξωτερικό. Στη διάρκεια λειτουργία της οι νεαροί σπουδαστές και σπουδάστριες είχαν τη σπάνια δυνατότητα να είναι μέλη μιας ορχήστρας υπό την καθοδήγηση του εξαίρετου παιδαγωγού και μαέστρου Ρίνο Χριστ, που επιμελούνταν προσωπικά τις παρτιτούρες κάθε μουσικού ανάλογα με το επίπεδό του. Παράλληλα οι κάτοικοι του νομού Ρεθύμνου απολάμβαναν τις συναυλίες της ορχήστρας καθώς το μουσικό αυτό σχήμα έπαιζε συχνά σε διαφορετικά σημεία της πόλης αλλά και σε πολλά χωριά του Ρεθύμνου. Επίσης, η ορχήστρα έχει κάνει εμφανίσεις στο Ηράκλειο, τα Χανιά και τον Άγιο Νικόλαο. Αξίζει τέλος να αναφερθεί ότι το 2006 δημιουργήθηκε ο σύλλογος «Πρόβα», αποτελούμενος από τα ενήλικα μέλη της ορχήστρας, γονείς και άλλους φιλόμουσους, με σκοπό τη στήριξη αυτής της μοναδικής προσπάθειας. Στο ιστορικό της η ορχήστρα έχει συνεργαστεί με τη Δημοτική Χορωδία Ρεθύμνου, το Μουσικό Σχολείο, παιδικές χορωδίες, καθώς και με σημαντικούς μουσικούς και μουσικοσυνθέτες, όπως τον Αλκίνοο Ιωαννίδη και τον Μιλτιάδη Παπαστάμου.
Αν και είχε διαλυθεί το 2012 ξανάσμιξαν παλιά και νέα μέλη της Ορχήστρας τον Αύγουστο του 2018 σε δυο αναμνηστικές συναυλίες στο Ρέθυμνο και στα Χανιά.
Σήμερα δεν ξέρω τι υπάρχει πια στον τόπο μου.
Το μόνο που βλέπω και δεν μπορώ να μη χειροκροτήσω είναι το Ηράκλειο που διαθέτει και συμφωνική ορχήστρα και χορωδία με αμειβόμενους χορωδούς.
Κι είναι χαλάλι η επιτυχία για έναν τόπο που ξέρει να στηρίζει και να υπερασπίζεται τις αξίες του. Πραγματικά χαλάλι.
Αλίμονο σε κείνη την πόλη που επιβεβαιώνει, από χρόνια τώρα, τη σοφή ρήση «Ουδείς προφήτης στον τόπο του». Κι ας χαρακτηρίζεται πόλη των Γραμμάτων και Τεχνών.
