Εσείς το ζητήσατε κι εμείς δεν έχουμε λόγο να μη συνεχίσουμε την αναφορά σε γιατρούς που έγραψαν ιστορία στο Ρέθυμνο. Άλλωστε είναι στο πλαίσιο της νέας μας προσπάθειας να αναδείξουμε προσωπικότητες που διακρίθηκαν στον κλάδο τους. Και ο Ιατρικός Σύλλογος έχει να καυχηθεί για πολλούς από αυτούς.
Από τους πρώτους επιστήμονες με σπουδές σπάνιες για την εποχή του ήταν ο Ιωάννης Νικ. Δάνδολος γόνος παλιάς βενετοκρητικής οικογένειας.
Γεννήθηκε το 1840 στο Ρέθυμνο και μετά τα πρώτα μαθήματα, συνέχισε σπουδές στο Γυμνάσιο της Σύρου και μετά γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1860. Φαίνεται ότι η ατμόσφαιρα επανάστασης που άρχισε να κυριαρχεί στο βασανισμένο νησί έπεισε το νεαρό επιστήμονα να σπουδάσει και ιατρική και τον Ιούλιο του 1867 φθάνει στην Κρήτη και αναλαμβάνει τη σύσταση και τη διεύθυνση ενός θεραπευτηρίου των επαναστατών στα Σελλιά Αγίου Βασιλείου. Σύμφωνα με την αναφορά στο σχετικό λήμμα της μνημειώδους αναφοράς σε Ρεθεμνιώτες που άφησαν εποχή ο κ. Γιώργος Εκκεκάκης, υποθέτει ότι την εποχή αυτή ο Ιωάννης Δάνδολος πήρε το πτυχίο του.
Στον Ιωάννη Δάνδολο έλαχε να είναι ο γιατρός που πήραν οι Τούρκοι τις αμέσως επόμενες μέρες από το ολοκαύτωμα της Ιεράς Μονής Αρκαδίου για να φροντίσει τους τραυματίες στρατιώτες τους. Λέγεται ότι η εμπειρία αυτή τον σημάδεψε γιατί μπαίνοντας στο Αρκάδι τα μποτίνια του βυθίστηκαν ολόκληρα στο αίμα.
Σύμφωνα με τον Γιώργη Εκκεκάκη, ο Δάνδολος ήταν δημοτικός γιατρός στο Ρέθυμνο το 1884, οπότε και μίλησε κατά τα εγκαίνια της Δεξαμενής στο Μασταμπά.
Οι χρονολογίες γεννήσεως και θανάτου είναι άγνωστες προς το παρόν, πρέπει όμως να γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1840. Είναι πάντως περίεργο που σε επαγγελματικό οδηγό του 1920, αναφέρεται στο Ρέθυμνο γιατρός Ιωάννης Δάνδολος.
Κάτι άλλο που καταξιώνει τον γιατρό αυτό είναι η συμβολή του στη λειτουργία θεραπευτηρίου στα Σελλιά που έδωσε την ιδανική λύση στην υγειονομική περίθαλψη των αγωνιστών αλλά και του άμαχου πληθυσμού.
Το θεραπευτήριο των Σελλιών Αγίου Βασιλείου φαίνεται ότι συστήθηκε από το Δάνδολο, τον Ιούλιο του 1867. Βοηθό είχε τον εμπειρικό γιατρό Λαμπρινό Ν. Λαμπράκη με πιθανή καταγωγή από την Κίσσαμο.
Ατίμητη η προσφορά του Ιωάννη Δάνδολου στην επιστήμη και στην πατρίδα του που ο ίδιος δεν θέλησε ποτέ να εξαργυρώσει διεκδικώντας οφέλη.
Ανδρέας Σφηνιάς
Ο Ανδρέας Σφηνιάς σταδιοδρόμησε πολύ αργότερα. Οι παλαιότεροι Ρεθεμνιώτες τον ανέφεραν με μεγάλο σεβασμό.
Ας μας επιτραπεί να τον παρουσιάσουμε μέσα από την πλέον έγκριτη γραφίδα αυτή του επίσης γιατρού Νικολάου Λυράκη που τον νεκρολόγησε στον τοπικό τύπο ως εξής:
Ο Ανδρέας Σφηνιάς, αναφέρει μεταξύ άλλων, μετά τις γυμνασιακές του σπουδές, γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Παίρνοντας το πτυχίο του εργάστηκε πρώτα ως βοηθός στο Αρεταίειο. Η επιστημονική του κατάρτιση, η ευσυνειδησία του έκαναν τον επιφανή επιστήμονα ευρωπαϊκής φήμης Λογοθετόπουλο να τον πάρει κοντά του ως επιμελητή. Έτσι απέκτησε μεγάλη εμπειρία στην χειρουργική και στην γυναικολογία. Επιστρέφοντας στο Ρέθυμνο άσκησε και τις δυο ειδικότητες. Σύντομα κέρδισε την καταξίωση, καθώς αναλάμβανε εξαιρετικά δύσκολες περιπτώσεις ιδίως γυναικολογικές και τις έφερνε εις πέρας με μεγάλη επιτυχία. Ήταν επίσης κι ένας άριστος σύμβουλος για κάθε συνάδελφό του που ζητούσε τη γνώμη του σε κάποιο περιστατικό. Ανταποκρινόταν με προθυμία και απόλυτο σεβασμό στο λειτούργημά του.
Η επιτυχημένη θητεία του στον Ιατρικό Σύλλογο ανέδειξε μια ακόμα πτυχή του χαρακτήρα του που ήθελε το γιατρό απόλυτα αφοσιωμένο στον όρκο του Ιπποκράτη και δια βίου εξελισσόμενο στην ειδικότητά του.
Ήταν όμως και η «ψυχή» της παρέας. Κεφάτος πάντα και με το αθώο πείραγμα για όλους έφτιαχνε τη διάθεση όλων και ανέβαζε το ηθικό των ασθενών.
Η κατάθεση ψυχής από το Νικόλαο Λυράκη για τον παλιό συνεργάτη του αποδεικνύει και το ήθος μια επιστημονικής κοινωνίας άλλων εποχών.
Ηλίας Αλεξ. Μοσχάκης ο λαμπρός επιστήμονας που κατήργησε τον εμφύλιο
Ο Δρ. Ηλίας Αλεξ. Μοσχάκης, αδελφός του Μόσχου, γεννήθηκε το 1916 και σπούδασε κι αυτός ιατρική. Ειδικεύτηκε στην Χειρουργική, στην ομάδα του καθηγητή Καραγιαννόπουλου της Σχολής του Νοσοκομείου «Ευαγγελισμός».
Απέκτησε τεράστια φήμη σαν μοναδικός δεξιοτέχνης χειρουργός. Αν και ο ίσκιος του Μόσχου, ήταν βαρύς πάνω του και τον είχε πάντα πρότυπο, κατάφερε με τη σειρά του, με την κατάρτιση, τον πατριωτισμό και την αγάπη για το συνάνθρωπο να ξεχωρίσει και να θεωρείται μια αυθεντία στην επιστήμη του. Στη διάρκεια του εμφυλίου έδειξε το μεγαλείο της ψυχής του.
Ας αφήσουμε όμως τις μαρτυρίες να το αποκαλύψουν. Και ας πάρουμε αποσπάσματα από το βιβλίο του Μανώλη Χριστουλάκη διακεκριμένου καρδιολόγου «Η Μάχη της Φλώρινας».
«Η Μάχη της Φλώρινας», γράφει μεταξύ άλλων, «δεν αποτελεί στρατιωτική αναφορά ή πολεμική ανταπόκριση. Είναι η αντικειμενική περιγραφή μετά από σχεδόν μισό αιώνα, ενός περιστατικού, μιας πτυχής της μάχης που έζησε, εβίωσε ένας απλός στρατιώτης.
Τα συναισθήματα είναι αδύνατον να καταγραφούν, όσοι όμως έτυχε να ζήσουν παρόμοια περιστατικά είναι σε θέση να συναισθανθούν αυτόν τον στρατιώτη.
Η μνήμη του άδικου χαμού τόσων αθώων παιδιών ήταν το κίνητρο της συγγραφής αυτού του σύντομου σημειώματος.
Γύρω από το 1033, σ’ ένα ύψωμα που καταλήγει η Μποσδροβίτσα, 500 μέτρα πάνω από τη Φλώρινα γίνεται σκληρή μάχη. Κάποια στιγμή ήρθε διαταγή όλοι οι φοιτητές να μεταβούν στο Νοσοκομείο της Φλώρινας.
Στο νοσοκομείο γινόταν χαμός.
Είμαστε καμιά δεκαπενταριά πρωτοετείς και δευτεροετείς της Ιατρικής της Φαρμακευτικής και της Οδοντιατρικής. Στο νοσοκομείο γινότανε χαμός! Θάλαμοι, διάδρομοι, σκάλες γεμάτα από τραυματίες και κάθε τόσο διακομίζονταν και καινούργιοι.
Χειρούργος ήταν ο οπλίτης-ιατρός Ηλίας Μοσχάκης, αποσπασμένος εκεί απ’ την 250 χειρουργική Μονάδα. Έφεδρος πολίτης ιατρός! Ο Σωτήρας. Παλαιότερα ήταν επιμελητής στο Λαϊκό Νοσοκομείο της Αθήνας, δεξί χέρι του καθηγητή Καραγιαννόπουλου.
Παρουσιαστήκαμε στο Μοσχάκη και μετά τα πρώτα λιγοστά λόγια μας ανέθεσε… καθήκοντα. Στραβάδια εμείς τότε της Ιατρικής (πρωτοετείς και δευτεροετείς) θα αναλαμβάναμε να παίξουμε σημαντικούς ρόλους μέσα σ’ ένα χειρουργείο, που στην ουσία βλέπαμε για πρώτη φορά! Βοηθοί χειρουργού, εργαλειοδότες, αναισθησιολόγοι, νοσοκόμοι κ.λπ.
Ο Μοσχάκης μας έστειλε να ψάχνουμε ανάμεσα στους τραυματίες να βρούμε τα πιο επικίνδυνα περιστατικά.
Τα τραύματα στην κοιλιά από θραύσματα ολμοβομβίδων ήταν τα πιο ύπουλα, τα πιο επικίνδυνα.
Το θραύσμα έκανε μια μικρή τρυπούλα στο τοίχωμα, ο τραυματίας αισθανότανε ένα καυτερό τσίμπημα και μετά το ξεχνούσε. Μέσα του όμως είχε φωλιάσει ο θάνατος!
Αμέσως μετά τον τραυματισμό η κοιλιά γινότανε σκληρή σαν «σανίδι». Αυτή την κατάσταση της κοιλιάς έπρεπε με την ψηλάφηση να διαπιστώσουμε εμείς.
Ατέλειωτες ώρες χειρουργούσε
Ατέλειωτες ώρες ο Μοσχάκης μέσα στο χειρουργείο έσωζε ζωές και ζωές. Με μικρές διακοπές για φαγητό και ξεκούραση συνέχιζε να χειρουργεί επί μέρες».
Στην αναφορά αυτή του Μανόλη Χριστουλάκη, αξίζει να προσθέσουμε και τη βεβαίωση του Κωνσταντίνου Βάκκα, επίατρου-διευθυντή του 428 Στρατ. Νοσοκομείου, που αναφέρει:
«Ο Ανθ/τρος Μοσχάκης Ηλίας υπηρέτησε από 23/10/48 -30/5/49, ως Τμηματάρχης Χειρουργός του ως άνω Νοσοκομείου.
Κατά το χρονικό τούτο διάστημα εξετέλεσεν την υπηρεσία του λίαν ευσυνειδήτως ως άριστος επιστήμων, ως ανώτερος άνθρωπος και λαμπρός πατριώτης.
Η μόνη του σκέψις ήτο ο πόνος του αρρώστου και μόνη του φροντίς η ανακούφιση αυτών. Δια της αρίστης του επιστημονικής μορφώσεως κατόρθωσε να διασώσει εκ βεβαίου θανάτου πλείστους τραυματίας. Δια τους βαρέως τούτους, ιδιαιτέρως, νυχθημερόν παρέστεκεν πλησιόντων, κατηύθυνε την νοσηλείαν κι ήλεγχε αυστηρότητα κάθε αμέλειαν ή παράλειψιν.
Κατά το ως άνω διάστημα ενοσηλεύθησαν υπ’ αυτού και εχειρουργήθησαν, συνολικώς 1100 ασθενείς, με άριστα αποτελέσματα. Απέσπασε πλειστάκις τα συγχαρητήρια κατά τα γενομένας επιθεωρήσεις, επροτάθη παρ’ ημών δια το μετάλλιον εξαιρέτων πράξεων και δια πολεμικόν Σταυρόν Γ’ τάξεως…».
Ένας παράφρονας θα τον έστελνε στον τάφο
Κι όμως ένας παράφρονας λίγο έλειψε να τον στείλει στον τάφο. Αναφέρει σχετικά στ’ απομνημονεύματά του ο γιατρός Μανόλης Χριστουλάκης:
«Εκατοντάδες ζωές έσωσε ο Μοσχάκης. Ξέρετε ποια ήταν η ανταμοιβή του; Μια μέρα διακομίστηκε στο νοσοκομείο ένας λοχαγός, σε αθλία κατάσταση, με κουρελιασμένα κυριολεκτικώς τα δυο του σκέλη από νάρκη, με μεγάλη αιμορραγία και σε κατάσταση σοκ και «δηλητηρίασης» που προκαλούσε η απορρόφηση τοξικών ουσιών από τα κατατεμαχισμένα σκέλη του. Τον βάλαμε στο χειρουργείο και παρά τις υπεράνθρωπες, άψογες επιστημονικώς, προσπάθειες του γιατρού Μοσχάκη ο λοχαγός απέληξε.
Πριν καλά καλά γνωστοποιηθεί επισήμως ο θάνατος, τα «χωνιά», απέναντι, μετέδιδαν στους αποδώ, με τη γνωστή πια στις μέρες εκείνες φρασεολογία «…σας φάγανε το λοχαγό στο χειρουργείο της Φλώρινας, όλοι έτσι θα πάτε».
«Άγνωστο για ποιο λόγο, ο ανθυπασπιστής του λόχου που διοικούσε ο λοχαγός, ξεκίνησε για τη Φλώρινα, μπήκε με δυο-τρεις άλλους στο νοσοκομείο, αναζήτησε το γιατρό Μοσχάκη, που μόλις έβγαινε από το λουτρό και τον πυροβόλησε στην κοιλιά!
Ευτυχώς ο γιατρός Μοσχάκης χειρουργήθηκε απ’ τον χειρουργό Γαϊτάναρο, που ήρθε από το νοσοκομείο της Κοζάνης και στη συνέχεια αφού σταθεροποιήθηκε η κατάστασίς του, διακομίστηκε στην Αθήνα. Ο δράστης μετά από χρόνια καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση με… αναστολή!».
Πιστός στον όρκο του Ιπποκράτη
Για τον Ηλία Μοσχάκη δεν υπήρχαν τραυματίες της μιας ή της άλλης πλευράς σε εκείνη την παράλογη εποχή του εμφυλίου πολέμου. Και αναφέρει σχετικά, ο ίδιος, σε μια σειρά από μνήμες του με γενικό τίτλο «Οδοιπορικό θανάτου»:
«Κάποτε οι εγχειρήσεις και η περίθαλψη των τραυματιών στρατιωτών τελείωσε. Όμως οι διάδρομοι του νοσοκομείου ξαναγέμισαν με τραυματίας αντάρτας. Μου συνεστήθη από τη Διεύθυνση του Νοσοκομείου ότι έπρεπε να ξεκουραστώ και μετά να επιληφθώ της περίθαλψης και των τραυματιών αυτών. Αντέδρασα έντονα. Με δική μου ευθύνη και πρωτοβουλία έθεσα σε κίνηση και πάλι όλο το μηχανισμό.
Η ψυχή και το κουράγιο κρατούσαν γερά, μα το σώμα είχε κουραστεί. Τα πόδια μου παρουσίαζαν έντονα ορθοστατικά οιδήματα.
Ξαναμπήκα στο χειρουργείο και εχειρούργησα όλους τους τραυματίας αντάρτας χωρίς εξαίρεση, χωρίς διάκριση με την ίδια προσοχή και φροντίδα. Τούτο διεπιστώθη από κλιμάκιο του Ο.Η.Ε., που έφθασε μεσάνυχτα στο νοσοκομείο κι επιστοποίησε την άψογη επιστημονική κι ανθρωπιστική αντιμετώπιση και περίθαλψη των τραυματιών.
Όμως μια σφαίρα απ’ ένα επαγγελματία φονιά διέκοψε άδικα το έργο εκείνο. Μόνο όσοι αντιμετώπισαν τα βαριά τραύματα από τις νάρκες με τα μη ανατασσόμενα τοξικά shock γνωρίζουν γιατί πέθανε ένα παλικάρι, ο λοχαγός του φονιά.
Η σφαίρα εκείνη -πιστεύω από θεία πρόνοια- κτύπησε στην πόρπη της ζώνης μου, πήρε λοξή κατεύθυνση χωρίς να θίξει ζωτικά όργανα. Φαίνεται πως κάποτε και οι σφαίρες σέβονται.
Η συμπάθεια και η συμπαράσταση της Ιατρικής κοινότητας υπήρξε συγκινητική. Το τραύμα επουλώθη. Όμως η ουλή παρέμεινε».
Όπως ο Ηλίας Μοσχάκης, έτσι κι όλοι οι συνάδελφοί του, μπορεί να ήταν ταγμένοι στον αγώνα αλλά δεν έκαναν διακρίσεις όταν ένας συνάνθρωπος κινδύνευε. Πόσα δεν έχουν να πουν για το Γιώργη Αγγελιδάκη. Μπροστά στον άρρωστο έκανε το καθήκον του σαν γιατρός. Στο μετερίζι του αγώνα έκανε το χρέος του ως πατριώτης.
Στυλιανός Ψυχουντάκης
Από τους δημάρχους με περγαμηνές μνήμης και τιμής των Ρεθεμνιωτών και ο Στυλιανός Ψυχουντάκης, για τον οποίο έχουμε κάνει εκτενές αφιέρωμα.
Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1898 και μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, φοίτησε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με το πτυχίο του γιατρού και γεμάτος αγάπη για τους συμπολίτες του επέστρεψε στο Ρέθυμνο κι άρχισε να τιμά τον όρκο του στον Ιπποκράτη ακολουθώντας την φωτεινή και ανθρωπιστική πορεία τόσων άλλων ανάργυρων συναδέλφων του. Δεν υπολόγιζε ούτε καιρικές συνθήκες ούτε άλλα προβλήματα προκειμένου να προσφέρει στο λαό του Ρεθύμνου, που στέναζε από τη φτώχεια και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε από παντού…
Ο Στυλιανός Ψυχουντάκης ανήκε στους ενεργούς υποστηρικτές του κινήματος του 1935. Και ακλόνητος στις πεποιθήσεις του ακλούθησε τη μοίρα κι άλλων Βενιζελικών. Συνελήφθη, οδηγήθηκε σε στρατόπεδο και αντιμετώπισε στρατοδικείο όπου από τύχη καθαρά γλίτωσε την καταδίκη σε θάνατο.
Η Μάχη της Κρήτης τον βρήκε στις επάλξεις της τιμής να προσφέρει τις υπηρεσίες του ως γιατρός στους τραυματίες, πολεμώντας παράλληλα στην πρώτη γραμμή των επιχειρήσεων με απαράμιλλο θάρρος. Μετά την πτώση του νησιού και την εγκατάσταση των Γερμανών, τάχθηκε από τους πρώτους στην Εθνική Αντίσταση. Από τα βασικά στελέχη της ΕΟΡ αγωνίστηκε κατά του κατακτητή αναλαμβάνοντας τις πιο σοβαρές αποστολές.
Αυτές οι κοινές μνήμες στα μετερίζια του αγώνα διατηρούσαν τον πολιτικό πολιτισμό σε προεκλογικές αναμετρήσεις, όταν ερχόταν ο Ψυχουντάκης απέναντι με τον πολιτικό του «αντίπαλο» Ευάγγελο Δασκαλάκη. Κανένας δεν υποτιμούσε την προσφορά του άλλου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες.
Οι πολύτιμες αυτές υπηρεσίες του Ψυχουντάκη, στην πατρίδα αναγνωρίστηκαν με το μετάλλιο της Εθνικής Αντίστασης, ενώ με το προεδρικό διάταγμα του 1952 αναγνωρίστηκε ως μέλος της διοικούσης επιτροπής εθνικών ανταρτικών ομάδων νομού Ρεθύμνης.
Πέθανε από πνευμονικό οίδημα, στις 9 Δεκεμβρίου 1975.
Αξίζει να αφιερώσουμε μερικά ακόμα δημοσιεύματα στους γιατρούς της Αντίστασης και του Αγώνα. Και αυτούς που αναφέρονται σε επίσημες λίστες και σε ανώνυμους. Κυρίως σ’ αυτούς τους αδικημένους.
