Τα αρχεία διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στη διάσωση της συλλογικής και ατομικής μνήμης και αποτελούν μοναδική και αναντικατάστατη μαρτυρία των διοικητικών, πολιτιστικών και πνευματικών δραστηριοτήτων μιας κοινωνίας.
Μέχρι το έτος 1991 δύο μόνο σημαντικά ιστορικά αρχεία υπήρχαν στην Κρήτη.
• Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης που ιδρύθηκε το 1929 στα Χανιά και συγκεντρώνει υλικό που αφορά σ’ ολόκληρη την Κρήτη (πλήθος αρχειακών συλλογών, το περίφημο λαογραφικό αρχείο του Ρεθυμνίου Παύλου Βλαστού, αρχείο κρητικών εφημερίδων, φωτογραφικό αρχείο κ.λπ.).
• Το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου που απόκειται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη και περιλαμβάνει κατά βάση τους χειρόγραφους κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου, γραμμένους στην τούρκικη γλώσσα με την παλιά αραβική γραφή. Στους κώδικες αυτούς έχουν καταχωριστεί πολύτιμες και μοναδικές μαρτυρίες σχετικά με τη διαβίωση των Κρητικών. Το αρχείο αυτό θα είχε πάρει το δρόμο της καταστροφής όπως τα αντίστοιχα αρχεία των Χανίων και του Ρεθύμνου, αν δεν υπήρχε ο Νικόλαος Σταυρινίδης που επί 60 ολόκληρα χρόνια ταύτισε την τύχη και τη ζωή του με αυτό.
Η απουσία αρχείων και αρχειακής συνείδησης στο Ρέθυμνο μέχρι το 1992 και η απώλεια του Αρχείου του Ιεροδικείου Ρεθύμνης
Η απουσία ενδιαφέροντος και ευαισθησίας στο Ρέθυμνο μάς στοίχισε την απώλεια σημαντικών αρχειακών θησαυρών που θα έριχναν άπλετο φως στην πρόσφατη και παλαιότερη ιστορία μας. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα εγκληματικής ρεθεμνιώτικης αμέλειας ήταν η εξαφάνιση του Αρχείου του Ιεροδικείου Ρεθύμνης γύρω στο 1945. Μέχρι τότε βρισκόταν στα υπόγεια της Νομαρχίας Ρεθύμνης. Ένας μόνο κώδικας του αρχείου εκείνου διασώθηκε επειδή ο διευθυντής του Τουρκικού Αρχείου στο Ηράκλειο Νικόλαος Σταυρινίδης είχε την αγαθή πρόνοια να τον… κλέψει.
«Λίγο πριν από το θάνατό του ο Σταυρινίδης μού είχε εκμυστηρευτεί ότι αυτός είχε υπεξαιρέσει τον κώδικα σε μια επίσκεψή του στο Ρέθυμνο και είχε παρακαλέσει τον Μητροπολίτη Κρήτης να τον παραδώσει στο Tουρκικό Αρχείο Hρακλείου, για να μην τον ζητήσουν πίσω οι Ρεθυμνιώτες» (Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ, επιμέλεια Β. Δημητριάδης-Διονυσία Δασκάλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2003). Πρόκειται για τον Τιμόθεο Βενέρη που διετέλεσε Επίσκοπος Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου την περίοδο 1916-1933. Για τη σημασία του Κώδικα αυτού λέει ο Ν. Σταυρινίδης: «Eκτός από τους ιεροδικαστικούς κώδικες του Xάνδακα, σώζεται και ο παλαιότερος κώδικας του Pεθύμνου, που είναι ακόμη παλαιότερος, των ετών 1657-1659, και είχε παραδοθεί στον Mητροπολίτη Κρήτης Tιμόθεο Βενέρη πριν από την καταστροφή του υπόλοιπου ιεροδικαστικού αρχείου του Pεθύμνου το 1945» (Ν. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης, τ.1-5, Ηράκλειο 1985-1987).
Σήμερα ευτυχώς τα πράγματα άλλαξαν δραματικά προς το καλύτερο και δεν βρισκόμαστε στην ανάγκη να ευγνωμονούμε τους ξένους που είχαν την πρόνοια να υπεξαιρέσουν (δηλ. να κλέψουν) τους αρχειακούς μας θησαυρούς προκειμένου να τους διασώσουν!!! Τα Γ.Α.Κ- ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ ιδρύθηκαν το 1992 με βάση το άρθρο 19 του Ν. 1946/1991 με το οποίο προβλέπεται η ίδρυση νέων αρχειακών υπηρεσιών στις έδρες των νομών όπου δεν λειτουργούν ήδη Ιστορικά ή Τοπικά Αρχεία. Δήμαρχος Ρεθύμνης ήταν τότε ο Δημήτρης Αρχοντάκης, ο οποίος έδειξε από την πρώτη στιγμή ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την άμεση λειτουργία του. Η προϊσταμένη των Αρχείων κ. Ασπασία Παπαδάκη θυμάται: «Τους πρώτους έξι μήνες η υπηρεσία των Αρχείων λειτούργησε στο προσωπικό γραφείο του ίδιου του Δημάρχου στο Δήμο ώσπου να εγκριθεί το σχετικό κονδύλι για την ενοικίαση κτηρίου, και μόνο αν είχε κάποια σημαντική συνάντηση πήγαινα στο διπλανό γραφείο». Σήμερα η υπηρεσία στεγάζεται σε μισθωμένο κτήριο στην οδό Κων/νου Σάθα 18.
Κατά το πρώτο έτος της λειτουργίας της η νεοϊδρυθείσα υπηρεσία φρόντισε να ενημερώσει τους τοπικούς φορείς σχετικά με τη λειτουργία και τους σκοπούς της. Μέσω της Νομαρχίας στάλθηκαν ερωτηματολόγια σε όλες τις Δημόσιες Υπηρεσίες και τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ώστε να καταστεί δυνατή μια πρώτη επισήμανση των αρχείων των υπηρεσιών αυτών. Ακολούθησε ο εντοπισμός και η παραλαβή των αρχείων.
Η συγκομιδή ήταν πλούσια και ξεπερνούσε κάθε αισιόδοξη πρόβλεψη. Εντοπίστηκαν και παραλήφθηκαν: α) τα αρχεία των ειρηνοδικείων του Ν. Ρεθύμνης, β) τα αρχεία των υποθηκοφυλακείων, γ) συμβολαιογραφικά αρχεία και μάλιστα των συμβολαιογράφων της τουρκοκρατίας από το 1879 και εξής, οι συμβολαιογραφικές πράξεις των 42 συμβολαιογράφων της πόλης και της υπαίθρου ανέρχονται στον εντυπωσιακό αριθμό των 276.000, δ) αρχεία καταργηθέντων δημοτικών σχολείων και άλλων φορέων (π.χ. του Ορφανοτροφείου Ρεθύμνου, της Πρακτικής Γεωργικής Σχολής Ασωμάτων). Έτσι σήμερα οι Ρεθεμνιώτες μπορούν να αισθάνονται υπερήφανοι για τη διάσωση, διαφύλαξη και οργάνωση των αρχείων της πόλης και του Νομού τους. Πλήρη καταγραφή των αρχείων που είχαν συγκεντρωθεί έως το 2001 θα βρει ο ενδιαφερόμενος στο βιβλίο της Ασπασίας Παπαδάκη, Κεφαλαιώδης καταγραφή αρχειακού υλικού των Γ.Α.Κ. – Αρχείων Νομού Ρεθύμνης, Ρέθυμνο 2001.
Πέρα των παραπάνω η Υπηρεσία ανέλαβε ορισμένες ιδιαίτερα σημαντικές πρωτοβουλίες οι οποίες συνέτειναν σημαντικά και στον εμπλουτισμό των συλλογών της. Στις περιπτώσεις αυτές περιλαμβάνονται:
• Η μικροφωτογράφηση του μεγαλύτερου μέρους του περίφημου Αρχείου του ρεθυμνίου λογίου και λαογράφου Παύλου Βλαστού, που βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης.
• Μικροφωτογράφηση όλου του Αρχείου της Ι. Μονής Πρέβελη.
• Η απόκτηση πέντε μικροταινιών από την Εθνική Βιβλιοθήκη «των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου» της Σόφιας με παλαιοτουρκικό αρχειακό υλικό της περιόδου 1659-1898. Λεπτομερής περιγραφή και παρουσίαση των εγγράφων αυτών σε μορφή περιλήψεων γίνεται στο βιβλίο: Οθωμανικά δημόσια έγγραφα του Ρεθύμνου (1659-1898), περιλήψεις εγγράφων Μαρία Βαρούχα-Φωτεινή Χαιρέτη, επιστημ. επιμέλεια Ασπασία Παπαδάκη, Ρέθυμνο 2008.
• Η απόκτηση από τα Κρατικά Αρχεία της Κωνσταντινούπολης ψηφιακού αντιγράφου ενός κατάστιχου γραμμένου σε παλαιοτουρκική γλώσσα με διαταγές του διοικητή Ρεθύμνου και Χανίων των ετών 1817-1819, με σκοπό τη μελλοντική αξιοποίηση και δημοσίευσή του.
• Η συνδιοργάνωση με το Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας, τη Δημοσία Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης και την Ι.Λ.Ε.Ρ. σημαντικού συνεδρίου για το Ρέθυμνο της βενετικής περιόδου, που αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους αν όχι το σημαντικότερο σταθμό της ιστορίας του. Οι ανακοινώσεις που δημοσιεύτηκαν με τον τίτλο του συνεδρίου «Της Βενετιάς το Ρέθυμνο» (επιμέλ. Χρύσα Μαλτέζου – Ασπασία Παπαδάκη, Βενετία 2003) αποτελούν μια από τις σημαντικότερες πηγές πληροφόρησης για το Ρέθυμνο.
• Η συμμετοχή στην «Ψηφιοποίηση, επιστημονική επεξεργασία και τεκμηρίωση αρχειακών τεκμηρίων των Γ.Α.Κ.» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», με περίπου 300.000 λήψεις συμβολαιογραφικών και δικαστικών αρχείων.
• Η συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών το διάστημα 2003-2006 στο πλαίσιο του Προγράμματος: «Η πόλη στους νεότερους χρόνους», με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Χρήστο Λούκο, που αφορούσε στη μελέτη, ανάλυση και ψηφιοποίηση των συμβολαιογραφικών αρχείων των αρχών του 20ού αιώνα που φυλάσσονται στο Αρχείο Ρεθύμνου.
• Η υλοποίηση σε συνεργασία με το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος – Τμήμα Δυτικής Κρήτης του προγράμματος για την αξιοποίηση των συμβολαιογραφικών πράξεων του Αρχείου Ρεθύμνου που χρονολογούνται από το 1890 για την αποδελτίωση των αστικών ακινήτων (βρίσκεται σε εξέλιξη).
Όμως η μεγαλύτερη επιτυχία της ίδρυσης και οργάνωσης της υπηρεσίας των Γ.Α.Κ. – Αρχείων Ν. Ρεθύμνης ήταν η επιλογή και τοποθέτηση της προϊσταμένης του κ. Ασπασίας Παπαδάκη. Ήταν το κατάλληλο και πλέον ενδεδειγμένο πρόσωπο. Εισήλθε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης ως πρώτη επιτυχούσα φοιτήτρια κατά το πρώτο έτος λειτουργίας του, το Νοέμβριο του 1977, διατήρησε την υποτροφία της μέχρι το τέλος των σπουδών της και αναδείχθηκε η πρώτη πτυχιούχος τον Ιούνιο του 1981. Είχε την τύχη να έχει καθηγήτριά της τη σημερινή Ακαδημαϊκό Χρύσα Μαλτέζου υπό την εποπτεία της οποίας συνέχισε τις σπουδές της στη Βενετία και έγινε κάτοχος διδακτορικού διπλώματος το 1992, εκπονώντας διατριβή με θέμα Θρησκευτικές και κοσμικές τελετές στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Είναι μια από τις πιο συγκροτημένες επιστήμονες για την περίοδο της βενετοκρατίας με ιδιαίτερη εξοικείωση σε θέματα που σχετίζονται με τα ιστορικά αρχεία της βενετικής και τουρκικής περιόδου. Η παρουσία της ως προϊσταμένης των Αρχείων Ρεθύμνης αποτελεί μια σοβαρή εγγύηση για τη σοβαρότητα και την ποιότητα της δουλειάς που συντελείται στο συγκεκριμένο χώρο.
Η κ. Ασπασία Παπαδάκη είναι διορισμένη ως καθηγήτρια φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση, βρίσκεται όμως αποσπασμένη στην εν λόγω υπηρεσία από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα. Εκτός από την κ. Παπαδάκη υπηρέτησαν κατά καιρούς, επίσης ως αποσπασμένοι καθηγητές Μέσης Εκπαιδεύσεως, οι κ.κ.: Μ. Τρούλης (1993-97), Δέσποινα Νικολάου (2005-2010) και Ειρήνη Σταματάκη-Δαφέρμου (2005-6 και 2007-8).
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα αυτή η τόσο σημαντική για το Ρέθυμνο υπηρεσία έχει σχέση με την έλλειψη του προσωπικού. Η κ. Ασπασία Παπαδάκη είναι η μοναδική υπάλληλος του Αρχείου και τα καθήκοντά της καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα καθηκόντων μιας υπηρεσίας. Η κατάσταση αυτή αποτελεί πραγματικά ντροπή για μια πόλη σαν τη δική μας που ανήκει σε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εδώ δεν μιλάμε πια για ευρωπαϊκή κρίση αλλά για μιζέρια και κακομοιριά. Εδώ μπαίνουν οι ευθύνες του τόπου και των αρχών του.
Το κράτος μας, η πολιτεία μας είναι αυτό που είναι. Αυτό που γευόμαστε καθημερινά. Όμως οι πολίτες δεν μπορούμε να αρκούμαστε στη θλιβερή αυτή διαπίστωση. Χρέος όλων μας και ιδίως των τοπικών αρχών είναι να ξεκινήσει άμεσα μια συζήτηση για το τι πρέπει να γίνει ώστε να σταματήσει αυτή η ντροπή που μας εκθέτει όλους. Ελπίζεται ότι το παρόν δημοσίευμα που γίνεται με την ευκαιρία του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Αρχείων μπορεί να βοηθήσει στο να ξεκινήσει ένας σοβαρός προβληματισμός και συζήτηση για την αντιμετώπιση αυτού του σοβαρού προβλήματος.
