Α’ Ενότητα: Τα χρόνια των καπεταναίων και των πληρεξουσίων
Εκεί που γεννήθηκαν οι Δημοκρατικοί θεσμοί
Πολιτικά πρόσωπα και πολιτικοί εκπρόσωποι είναι έννοιες, που υπονοούν αλλά και προϋποθέτουν αφ’ ενός Εθνική ανεξαρτησία, και αφ’ ετέρου λειτουργία Δημοκρατικών θεσμών! Οι Δημοκρατικοί θεσμοί είναι έννοιες που γεννήθηκαν και εφαρμόστηκαν στην Αρχαία Ελλάδα, όπου η κοινωνία απολάμβανε αλλά και σέβονταν τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες. Στη συνέχεια όμως οι έννοιες αυτές χάθηκαν από τον Ελλαδικό χώρο για χιλιετίες, εξ αιτίας των εχθρικών επιδρομών και των κατακτήσεων. Για δεκάδες δηλαδή αιώνες, ο λαός που επινόησε και εφάρμοσε τη Δημοκρατία και τους θεσμούς της, αποξενώθηκε απ’ αυτή και στερήθηκε τα αγαθά της. Αυτές λοιπόν οι έννοιες και οι πνευματικές αξίες που επινοήθηκαν και διαδόθηκαν από τους Αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους και διανοητές, με τη πάροδο των αιώνων πέρασαν στη Δύση, που όμως και εκεί για πολλούς αιώνες δεν αντιμετωπίστηκαν όπως θα τους άξιζε!
Η Δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα στον Ευρωπαϊκό χώρο
Στα μέσα της δεύτερης πια χιλιετίας και αφού η Ευρώπη πέρασε τη πολύ σκληρή περίοδο του Μεσαίωνα με την οπισθοδρόμηση και τον σκοταδισμό, βρέθηκε στην περίοδο της Αναγέννησης που οι έννοιες αυτές άρχισαν να αποκτούν την αναγνώριση και αξία τους που τους ταίριαζε! Έτσι φτάσαμε πια στα τέλη του 18ου αιώνα και στη δικαίωση των μεγάλων κοινωνικών αγώνων που είχαν σαν κορύφωση τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Τότε πια αναδείχτηκαν και απόκτησαν κατοχύρωση, οι πανανθρώπινες κοινωνικές και ηθικές αξίες στον Ευρωπαϊκό χώρο με τη «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» τον Αύγουστο του 1789.
Η καθυστέρηση της κοινωνικής αναγέννησης στην Ελλάδα
Ωστόσο ο Ελλαδικός χώρος όντας ακόμη υπό την Οθωμανική κατοχή αδυνατούσε να συμμετάσχει στην κοινωνική αυτή Αναγέννηση που συντελούνταν στην Ευρώπη. Πολύ αργότερα οι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες των Ελλήνων που ξεκίνησαν με την επανάσταση του 1821, άρχισαν να ξαναζωντανεύουν τις ξεχασμένες αυτές έννοιες στη χώρα μας. Όμως κι αν η εθνική και κοινωνική απελευθέρωση άρχισε να φέρνει αποτελέσματα στη ζωή των κατατρεγμένων Ελλήνων, οι Κρήτες θα μείνουν για πολλές ακόμη δεκαετίες με τη στέρηση της εθνικής και κοινωνικής τους ελευθερίας.
Οι εξεγέρσεις των Κρητών και οι πρωτεργάτες τους
Από τα πρώτα χρόνια των Κρητικών επαναστάσεων του 1821, του 1830, του 1840 αλλά και του 1866, άρχισαν να ξεχωρίζουν οι πρωτεργάτες και οι αρχηγοί των εθνικοαπελευθερωτικών αυτών αγώνων. Οι εξεγέρσεις αυτές, όσο προχωρούσαν οι δεκαετίες αποκτούσαν μεγαλύτερη συχνότητα και οι πρωτεργάτες τους, καπεταναίοι και οπλαρχηγοί είχαν αρχίσει να αποκτούν φήμη και κοινωνική κατοχύρωση στη συνείδηση του Κρητικού λαού. Από τους πρωτεργάτες των πρώτων αυτών εξεγέρσεων από το 1821 ως και το 1831, αναφέρονται: O Γεώργιος Σακκόραφος από τον Άγιο Κωνσταντίνο Ρεθύμνης, ο Μανουήλ Βερνάρδος από το Αμάρι, ο Μάρκος Καλούδης από το Πρινέ, καθώς και ο Γεώργιος Τσουδερός από τον Ασώματο Αγίου Βασιλείου. Μια ιστορική αναφορά του 1840 για τους Κρήτες οπλαρχηγούς συμπεριλαμβάνει και δύο Ρεθεμνιώτες. Κατά την αναφορά αυτή, οι αυτοεξόριστοι οπλαρχηγοί, Βασίλης Χάλης, Αναγνώστης και Γεώργιος Τσουδερός, Ιάκωβος Κουμής, Μανώλης Δεικτάκης, Μανώλης Πατελάρος, και Αριστείδης Χαιρέτης, αποβιβάζονται στην Κρήτη επικεφαλής μεγάλης ομάδας εθελοντών τον Φεβρουάριο του 1841, και ξεκινούν τις επαναστατικές κινήσεις που έμειναν στην ιστορία γνωστές σαν «ο καιρός του Χαιρέτη» (Λ. Καλλιβρετάκης, 2004).
Τσουδεροί: Η οικογένεια των Ρεθυμνίων αγωνιστών
Στους παραπάνω αυτοεξόριστους οπλαρχηγούς οι Ρεθεμνιώτες ήταν, ο Γεώργιος Τσουδερός και ο Αναγνώστης Τσουδερός, πατέρας και γιος της γνωστής οικογένειας των Τσουδερών με καταγωγή από τον Ασώματο Αγίου Βασιλείου. Η οικογένειά τους ανέδειξε πολλούς αγωνιστές και οπλαρχηγούς, καθ’ όλη τη διάρκεια των Κρητικών αγώνων. Ο γενάρχης τους ήταν ο Εμμανουήλ Τσουδερός και αγωνιστές και καπεταναίοι αναφέρονται και οι πέντε γιοι του, ο Γεώργιος, ο Μελχισεδέκ ηγούμενος του Πρέβελη, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης, ο Νικόλαος, καθώς και οι εγγονοί του, αλλά ακόμη και οι πιο νεότεροι.
Οι εξεγέρσεις του 1858 και του 1866
Η επόμενη εξέγερση του 1858 στα Μπουτσουνάρια Χανίων ή «το κίνημα του Μαυρογένη» όπως ονομάστηκε, κατάφερε στο να δεχτεί η Υψηλή Πύλη την οπλοφορία των χριστιανών όπως ίσχυε και για τους Μουσουλμάνους. Ακολούθησε η μεγάλη εξέγερση του 1866 η οποία ξεκίνησε με την Γενική Επαναστατική Συνέλευση των Κρητών τον Αύγουστο του 1866 στου Ασκύφου, όπου και αναφέρεται ως εκπρόσωπος του Αγίου Βασιλείου ο οπλαρχηγός Μιχ. Τσουδερός. Σε αυτή συμμετείχαν εκπρόσωποι από όλη τη Κρήτη και για τις αποφάσεις της ορίστηκε επαναστατική επιτροπή, καθώς και προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση. Ακολούθησε η μεγάλη επανάσταση και το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου τον Νοέμβριο!
Η φιλελευθεροποίηση, ο Οργανικός νόμος, η εκπροσώπηση
Στη λήξη της επανάστασης του 1866, το 1868, στα πλαίσια της φιλελευθεροποίησης, στην οποία η Υψηλή Πύλη αναγκάστηκε να προχωρήσει, παραχώρησε τον Οργανικό νόμο. Ανάμεσα στις διατάξεις του, ο Οργανικός νόμος, όριζε και τον ορισμό της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών με εκλεγμένους πληρεξούσιους ανά επαρχία. Η πλειοψηφία των χριστιανών ορίστηκε σε μόλις δύο μέλη καταρχήν και στη συνέχεια σε μόλις ένα έναντι των μουσουλμάνων. Για το Ρέθυμνο οι πληρεξούσιοι ορίζονταν γεωγραφικά, ως εξής: Της πόλης του Ρεθύμνου, του Δυτικού Ρεθύμνου, του Αμαρίου, του Αγίου Βασιλείου και του Μυλοποτάμου. Ωστόσο λόγω του ότι η Τουρκική διοίκηση δεν διέθετε ικανοποιητικό διοικητικό σύστημα, δεν διασώθηκαν τα αρχεία όπου καταγράφονταν κάθε φορά οι εκλεγμένοι ή ορισμένοι αυτοί πληρεξούσιοι. Έτσι υπάρχει δυσκολία να εξευρεθούν τα ονόματά τους, και οι αναφορές μας πιθανόν να παραλείπουν κάποιους που δεν μπορέσαμε να τους βρούμε.
Οι καπεταναίοι, οι αρχηγοί των επαρχιών του Ρεθύμνου, οι πληρεξούσιοι
Σύμφωνα με τα ιστορικά τεκμήρια που καταρτίστηκαν μόλις το 1903 επί της Κρητικής Πολιτείας, από το 1858 και έως τη τελευταία επανάσταση του 1897-’98, αναφέρονται οι παρακάτω οπλαρχηγοί, αρχηγοί επαρχιών και που βέβαια κάποιοι από αυτούς εκλέχθηκαν και πληρεξούσιοι επαρχιών στη Γενική των Κρητών Συνέλευση.
Παττακός Απόστολος, Σγουρός Ιωάν., Τσελεπάκης Κων., Σκουλάς Μιχ., Δασκαλάκης Μάξιμος, Πορτάλιος Εμμ., Μοσχοβίτης Δημ., Καλοειδάς Αριστείδης, Φωτάκης Νικ., Τσουδερός Μιχ., Τσουδερός Αναγνώστης, Τσίxλης Αναγνώστης, Σταμαθιουδάκης Αναγνώστης, Δάνδολος Στυλ., Περυσάκης Στυλ., Δεληγιαννάκης Ιωαν., Τσουπάκης Ιωαν., Δημητρακάκης Στυλ., Βαρδάκης Στυλ., Σπηλιανάκης Νικ., Μαρινάκης Αναγνώστης, Σκουλάς Ιωάν., Καλλέργης Γεώργ., Κατσαντώνης Αναγνώστης.
Η σύμβαση της Χαλέπας του 1878 και οι εκλεγμένοι πληρεξούσιοι ως και την αυτονομία το 1899
Το 1878 υπογράφηκε η Σύμβαση της Χαλέπας, που παρείχε περισσότερη φιλελευθεροποίηση και έδιδε επίσης σημαντικότερη υπόσταση στο θεσμό της Γενικής Συνέλευσης, της οποίας αύξησε και τον αριθμό των μελών της σε 80 (49 χριστιανούς και 31 μουσουλμάνους). Ως πληρεξούσιοι από το 1868 και έως το 1898 όπου τον Δεκέμβριο έληξε αυτός ο θεσμός, καθότι ανακηρύχθηκε η Αυτονομία της Κρήτης, αναφέρονται οι παρακάτω:
Ματθαιουδάκης Λεωνίδας, Παπαδάκης Μιχ., Πορτάλιος Εμμ., Ασκούτσης Χαρίλαος, Τσίχλης Αναγνώστης, Τσουδερός Μιχ., Φωτάκης Εμμ., Περακάκης Αναγνώστης, Βαρδάκης Μάρκος, Μανιουδάκης Ιωάν., Τρανταλιδάκης Αναγνώστης, Βλαστός Γεώργ., Λίτινας Τίτος, Λουρωτός Εμμ., Ζουρίδης Νικ., Παπαντωνάκης Στυλ., Παπαμαρκάκης Γεώργ., Νικολετάκης Εμμ., Σαββάκης Σάββας, Φωτάκης Στυλ, Σκουλάς Ιωαν., Τζαννιδάκης Δημ., Παπαδάκης Αριστείδης, Παπαδάκης Θεμιστ., Καφάτος Γεώργ., Πενθερουδάκης Επαμεινώνδας, Λαμπρόπουλος Μίνως, Παπαδάκης Μιχ., Βαβουράκης Μιχ., Αθανασιάδης Γεώργ., Δημητρακάκης Μάρκος, Σαουνάτσος Γεώργ., Βούλγαρης Ιωαν., Ανδρεαδάκης Γεώργ., Τσαχάκης Ιωαν., Πατακός Απόστολος, Πατεράκης Νικ., Δάνδολος Στυλ., Αχμέτ Εφένδης Χατζηδάκης το 1888 (κρυπτοχριστιανός που μετονομάσθηκε σε Χατζηδάκη Ιωάννη), Γενεράλης Εμμ., Σταυριανίδης Οδυσσέας, Ανδρεαδάκης Γεώργ., Παλιεράκης Νικ., Καλλέργης Σταύρος, Κυριακάκης Αντ., Πλουμής Γεώργ., Βαρδιάμπασης Γεώργ., Δρανδάκης Βασίλειος, Σταυριανός Μπίρης, Καυγαλάκης Γεώργ., Βαβουράκης Αδάμ, Περιστεράκης Αθαν., Ηλιάκης Π., Βαβουράκης Ι., Μαραγκουδάκης Στυλ., Τσουδερός Ι., Μαραγκουδάκης Εμμ., Σπαντιδάκης Ανέστης, Παπαδάκης Ν. Εμμ., Παπαμαρκάκης Ν., Χατζηδάκης Γεώργ., Καλλέργης Γεώργ., Λίτινας Αναγνώστης, Χατζή Ζαχαρίας Τσουπάκης, Χαλκιαδάκης Ι., Καλούδης Παντελής, Λίτινας Μ., Δασκαλάκης Ι., Φωτάκης Ν., Μανιουδάκης Ι., Κοτζαμπασάκης Ι., Χατζηδάκης Γεώργ., Πατακός Στυλ., Βαβουράκης Εμμ., Σπιταδάκης Α., Γενεράλης Ι., Βαβουράκης Γεώργ., Τσουπάκης Στυλ., Τσελεπετάκης Μανούσος, Χατζηδάκης Μανούσος, Πλατύραχος Χαράλαμπος, Πατακός Γεώργ. Ψαρουδάκης Ι., Τρανταλίδης Κ., Μαραγκουδάκης Σταμάτιος, Σταμαθιουδάκης Εμμ., Φασούλης Ι., Στεφανάκης Χ., Ψαρουδάκης Γεώργιος.
Οι τελευταίες Κρητικές επαναστάσεις ήταν του 1889 αλλά και του 1896-’97. Τον Αύγουστο του 1898 συνέβη η μεγάλη σφαγή των χριστιανών στο Ηράκλειο που αποτέλεσε και την αρχή της Τουρκικής αποχώρησης από τη Κρήτη!
Δύο μήνες μετά, στις 2 Νοεμβρίου του ’98 και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης εγκατέλειπε το νησί!
Παρέμειναν όμως πολλές χιλιάδες Μωαμεθανοί κάτοικοι του νησιού, οι Τουρκοκρητικοί, οι οποίοι και θα βρίσκονται στη Κρήτη και ως το 1922, όπου βάσει της συνθήκης της Λωζάννης, θα αναγκαστούν να μετοικήσουν σε Οθωμανικές περιοχές.
Ακολουθεί σε επόμενο φύλλο το Β’ μέρος: Oι Ρεθύμνιοι βουλευτές από την Κρητική Πολιτεία ως και την κατάλυση της Δημοκρατίας το 1967.
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος
ouranosgeo@gmail.com
