Από τα μεγαλύτερα προνόμια που έτυχα στην ευλογημένη αυτή πόλη ήταν η γνωριμία μου με τον αείμνηστο Χριστόφορο Σταυρουλάκη και οι περίπατοι που κάναμε στην πόλη. Στη διάρκειά τους ο σοφός εκείνος λαογράφος μας και λάτρης της παράδοσης μου ανέλυε την τοπική ιστορία βήμα προς βήμα παίρνοντας αφορμή από τα κτήρια.
Εκεί που στεκόμασταν με μεγάλη συγκίνηση ήταν το Πολωνικό Νεκροταφείο. Αυτό που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Τιμολέοντος Βάσου και Κριάρη.
Ο σεβάσμιος φίλος μου σήκωνε το μπαστούνι του και μου διάβαζε την επιγραφή.
Δεν μπορούσα τότε να συγκρατήσω τα ιστορικά στοιχεία. Γιατί ήταν φυσικό ένα κοριτσόπουλο ακόμα και με πολλές ευαισθησίες στα ιστορικά θέματα να μην είναι τόσο αφοσιωμένο, όταν κάποιος αναφέρεται σε κάποιο τόσο ενδιαφέρον θέμα όπως η παρουσία των Πολωνών στο Ρέθυμνο.
Κι όταν πια απόκτησα την ωριμότητα να αξιολογώ αυτές τις ευκαιρίες δεν θυμόμουν τίποτα από τις αναφορές του Χριστόφορου. Κι ένοιωθα ενοχές που δεν έδειξα το απαιτούμενο ενδιαφέρον όταν έπρεπε.
Ευτυχώς και για μένα οι λόγιοι του τόπου μας δεν χάνονται ποτέ. Έτσι είχα την ευκαιρία να ανανεώσω τις γνώσεις μου γύρω από το θέμα χάρις σε μια εξαιρετική εργασία του εκλεκτού ιστοριοδίφη μας εκπαιδευτικού και συγγραφέα κ. Νίκου Δερεδάκη, που αναφέρει σχετικά:
Εκείνα τα χρόνια των μεγάλων αναταραχών
Το 1897, ήταν ένα έτος μεγάλων αναταραχών για την Κρήτη. Το κρητικό ζήτημα αναζητούσε λύση, με τους Κρήτες να επιζητούν διακαώς της ένωσή τους με την Ελλάδα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, κρίνοντας ότι ή ένωση δεν ήταν ακόμη ώριμη και κάτω από την πίεση της ελληνικής κυβέρνησης που έστειλε εκστρατευτικό σώμα για να καταλάβει το νησί και να κηρύξει την ένωσή του με την Ελλάδα, προχώρησαν σε διεθνή κατοχή της Κρήτης, ώστε να προετοιμαστεί ομαλότερα η αυτονομία της.
Και Πολωνοί στρατιώτες στις ρωσικές δυνάμεις
Το Ρέθυμνο κατελήφθη από τους Ορθόδοξους Ρώσους, οι οποίοι αποβιβάστηκαν στην πόλη το Μάρτιο του 1897 και οι τελευταίοι αναχώρησαν τον Ιανουάριο του 1909. Την περίοδο εκείνη η Πολωνία ήταν υποδουλωμένη στη Ρωσία. Έτσι, στις ρώσικες δυνάμεις κατοχής υπηρετούσαν από 200 έως 300, ανάλογα με τη χρονική περίοδο, Πολωνοί στρατιώτες, οι οποίοι ήταν καθολικοί στο θρήσκευμα.
Στη διάρκεια της ρώσικης κατοχής του Ρεθύμνου, πέθαναν ή σκοτώθηκαν αρκετοί, τόσο Ρώσοι, όσο και Πολωνοί στρατιώτες. Για τους Ρώσους δεν υπήρχε πρόβλημα, αφού θάβονταν στο ορθόδοξο κοιμητήριο. Για τους Πολωνούς όμως, που ήταν καθολικοί, δημιουργήθηκε ξεχωριστό κοιμητήριο, καθολικό το οποίο επικράτησε να λέγεται Πολωνικό. Μέσα βρίσκονται 21 τάφοι, 18 εκ των οποίων ανήκουν σε Πολωνούς στρατιώτες που υπηρετούσαν στο 13ο σύνταγμα τυφεκιοφόρων και βρέθηκαν στο Ρέθυμνο από το 1897 έως το 1905. Οι υπόλοιποι τάφοι ανήκουν σε άλλους καθολικούς, απλούς πολίτες που απεβίωσαν στο Ρέθυμνο και ενταφιάστηκαν στο μοναδικό καθολικό κοιμητήριο της πόλης.
Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες σχετικά με την αιτία και τον τόπο θανάτου των Πολωνών στρατιωτών. Πάντως, οι παραδόσεις αναφέρουν ότι το 1905, έχασαν τη ζωή τους τρεις Πολωνοί στρατιώτες σε μάχες που έγιναν στο Ατσιπόπουλο και στην ευρύτερη περιοχή του Μυλοποτάμου.
Ο ίδιος εκλεκτός ερευνητής απαντά στην απορία μου για την αιτία που είχε τόσο θερμά συναισθήματα για το θέμα ο Χριστόφορος. Κι έτυχε αυτό να το καλύψω και δημοσιογραφικά αλλά δε το θυμόμουν. Όπως αναφέρει λοιπόν ο κ Δερεδάκης…
«Το Μάιο του 1976, ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης, συνταγματάρχης εν αποστρατεία και πρόεδρος της ΙΛΕΡ, έστειλε επιστολή στον Πολωνό πρέσβη στην Αθήνα. Σε αυτή τον ενημέρωνε για την κατάσταση του πολωνικού νεκροταφείου και τον καλούσε να επαναλάβουν την επιμνημόσυνη δέηση, αφού το δικτατορικό καθεστώς είχε πέσει. Το μνημόσυνο έγινε στις 30 Οκτωβρίου του 1976, στο πλαίσιο της «Γιορτής των Νεκρών» που γιορτάζεται κάθε 1η Νοέμβριου στην Πολωνία. Πριν από τη δέηση έγιναν τα αποκαλυπτήρια της μαρμάρινης πλάκας που βρίσκεται δίπλα στην είσοδο του νεκροταφείου και αναγράφει σε τρεις γλώσσες, Πολωνικά, Ελληνικά, Αγγλικά: «ΤΟΠΟΣ ΑΙΩΝΙΑΣ ΑΝΑΠΑΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΩΝΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΕΣΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1897-1905».
Στη συνέχεια οι επίσημοι μπήκαν στο χώρο του κοιμητηρίου υπό τους ήχους του πένθιμου εμβατηρίου του Σοπέν που έπαιζε η μπάντα του Δήμου Ρεθύμνης. Η επιμνημόσυνη δέηση εψάλη από το ρωμαιοκαθολικό ιερέα, ενώ στέφανα κατέθεσαν ο Πολωνός πρέσβης Γιαν Μπίτσιγκα, ο Νομάρχης Ρεθύμνου, ο Δήμαρχος Ρεθύμνου Μανόλης Καλαϊτζάκης, ο πρόεδρος της ΙΛΕΡ Χριστόφορος Σταυρουλάκης, άλλοι επίσημοι, καθώς και εκπρόσωποι Πολωνών εργαζομένων στα Λινοπεράματα Ηρακλείου.
Για τους Πολωνούς μιλούσε επίσης με μεγάλη συγκίνηση ο αείμνηστος γυμνασιάρχης και πρόεδρος του συνδέσμου υπέρ Διαδόσεως Καλών Τεχνών Μανόλης Βογιατζάκης: «Βασανισμένος λαός οι Πολωνοί, Εύα, μου έλεγε. Πέρασαν κι αυτοί τα πάνδεινα από τους ναζί…».
Σκέπτομαι αν ζούσε πως θα αντιδρούσε και ο αξέχαστος καθηγητής με την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στο Πολωνικό Νεκροταφείο.
Πηγές για τους Πολωνούς που η παρουσία τους στο Ρέθυμνο έχει αναλυθεί τόσο εμπεριστατωμένα από τον κ. Νίκο Δερεδάκη βρίσκουμε επίσης στα πονήματα Γιώργου Εκκεκάκη: «Με την ευκαιρία μιας χαμένης επετείου- Αναδρομής τον καιρό των Ρώσων». Κρητική Επιθεώρηση 13/14-1-2001 και X Marcin Czerminski «Εντυπώσεις από την Κρήτη του 1899 και του 1903», Ρέθυμνο, 2002.
Επίσης του Πανταζή Δημητρίου, Το Πολωνικό νεκροταφείο του Ρεθύμνου, εισήγηση στο επιστημονικό συνέδριο «Η παρουσία των Ρώσων στο Ρέθυμνο», Ρέθυμνο, 19-21/10/2007, Παπιομύτογλου Γιάννη.
Ημερήσιες διατάξεις της ρωσικής διοίκησης στο Ρέθυμνο, Ρέθυμνο, 2007. Παπαδάκη Κωστή, Γλυπτά και ενεπίγραφες πλάκες του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο, 2000 και Παπαδάκη Χαρίδημου, «Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο, Ρέθυμνο, 2005».
Λεπτομέρειες οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να αναζητήσουν στην ιστοσελίδα του κ. Νίκου Δερεδάκη στην ετικέτα «ΙΣΤΟΡΙΑ».
Φωνή βοώντος εν τη ερήμω
Ο κ. Νίκος Δερεδάκης επανήλθε επί του θέματος καταγγέλλοντας την αθλιότητα που επικρατεί στον ιερό αυτό χώρο. Πάνε χρόνια από εκείνη την πρώτη καταγγελία, κατέθεσε δημόσια και τη δική του διαμαρτυρία ο κ. Αχιλλέας Ζιμετάκης αλλά φωνή βοώντος εν τη ερήμω.
Κι ήρθε πρόσφατα στα χέρια μου μια επιστολή του εκλεκτού και πάντα ευαίσθητου στα θέματα του Ρεθύμνου Αντιστρατήγου ε.α κ. Νίκου Σαμψών να ανακινήσει το θέμα και να προβάλλει με τον πιο δυναμικό τρόπο την οδύσσεια ενός έργου που έχει καταστεί σύγχρονο « Γεφύρι της Άρτας».
Επικοινώνησα αμέσως με τον στρατηγό σχολιάζοντας πρώτα πόσο ευρηματικό βρήκα τον τίτλο της επιστολής του.
Oι Πολωνοί πεσόντες στο Ρέθυμνο δεν μιλούν… περιμένουν
– Πώς θα δικαιολογούσατε αυτή την ολιγωρία που παρατηρείται στην προγραμματισμένη από χρόνια αναβάθμιση του χώρου στρατηγέ ήταν η πρώτη μας ερώτηση.
– Πρόκειται για μια αδικαιολόγητη κατάσταση στον τόπο αιώνιας ανάπαυσης των Πολωνών που μόνο ντροπή μας προκαλεί. Κι αποτελεί ύβρη στη μνήμη των στρατιωτών, που έπεσαν για την ελευθερία της Ελλάδος 1897 – 1905. Είναι επιεικώς απαράδεκτο εδώ και 16 χρόνια να περιμένει ανάπλαση για να τιμηθούν οι 18 πεσόντες Πολωνοί στρατιώτες που αναπαύονται εκεί. H ιστορία του θέματος είναι ενδιαφέρουσα αλλά και αποκαρδιωτική. Προσέξτε πως από τα δημοσιεύματα στοιχειοθετείται ένα πολύ σοβαρό αδίκημα σε βάρος της ιστορικής μνήμης:
- Κρητική Επιθεώρηση, 7 Νοεμβρίου 2003. Ο Δήμαρχος κ. Δημ. Αρχοντάκης δέχεται τον πρέσβη της Πολωνίας Τζιαμίντοβιτς Γρέτσγκορ και συμφωνούν να γίνει ανάπλαση του χώρου του Νεκροταφείου και να τοποθετηθεί μνημείο, που να θυμίζει τη θυσία των Πολωνών.
- Κρητική Επιθεώρηση, 11 Οκτωβρίου 2007. Ο Δήμαρχος κ. Γιώργος Μαρινάκης συναντάται με τον εκπρόσωπο της Πολωνικής Πρεσβείας Σταβομίρ Μίσιακ και συζητούν τη μελέτη, που είχε συνταχθεί από τον κ. Χαράλαμπο Κυδωνάκη. Η Καθολική εκκλησία προσφέρει στο Δήμο Ρεθύμνου έναντι μικρού τιμήματος το 80% της έκτασης της πλατείας, που προβλέπεται να γίνει.
- Κρητική Επιθεώρηση, 18 Απριλίου 2008. Δημοσίευμα του κ. Κωστή Ηλιάκη. Πολωνική αντιπροσωπεία με τον πρέσβη Μichal Klinger επισκέπτεται τον Δήμαρχο κ. Γιώργο Μαρινάκη. Έγινε παρουσίαση της αρχιτεκτονικής μελέτης του κ. Χαράλαμπου Κυδωνάκη. Ο κ. Νίκος Δερεδάκης μίλησε για την παρουσία των Πολωνών στο Ρέθυμνο και την ιστορία του Νεκροταφείου.
- Κρητική Επιθεώρηση, 3 Αυγούστου 2012. Δημοσίευμα του αειμνήστου Γ.Π. Εκκεκάκη. Σε επιστολή του προς τη Βιβλιοθήκη της Κρακοβίας ο κ. Εκκεκάκης κάνει αναφορά στο Πολωνικό Νεκροταφείο ξαφνιάζοντας τους Πολωνούς, που αγνοούσαν τη σχετική ιστορία. Ο ίδιος δέχθηκε επίσημη πρόσκληση από την Πολωνική Πρεσβεία και παραβρέθηκε σε μνημόσυνο, που έγινε στο Νεκροταφείο.
- Κρητική Επιθεώρηση, 30 Αυγούστου 2012. Δημοσίευμα του κ. Δημήτρη Αετουδάκη. Αναφέρεται στο ιστορικό των πεσόντων και του Νεκροταφείου και επισημαίνει την ανάγκη να επιδιορθωθεί ο γκρεμισμένος τοίχος στη δυτική πλευρά του μέχρι να γίνει η ανάπλαση του χώρου.
- Κρητική Επιθεώρηση, 5 Απριλίου 2014. Δημοσίευμα του κ. Νικ. Δερεδάκη. Η πρόξενος της Πολωνίας επισκέπτεται το Δήμο Ρεθύμνου αναμένοντας να αντικρύσει τη διαμορφωμένη πλατεία για να τοποθετηθεί το μνημείο που κατασκεύασε η χώρα της. Αντ’ αυτού είδε το Νεκροταφείο χορταριασμένο και τον τοίχο γκρεμισμένο. Ο Δήμος της πρότεινε να φέρει το μνημείο για να τοποθετηθεί προσωρινά σε κεντρικό σημείο του Ρεθύμνου μέχρι να γίνει η ανάπλαση του χώρου.
- Ρεθεμνιώτικα Νέα, 5 Νοεμβρίου 2019. Δημοσίευμα του κ. Νικ. Δερεδάκη. Ο Δήμος ξεχορταριάζει το χώρο του Νεκροταφείου και το μνημείο, που κατασκεύασαν οι Πολωνοί, παραμένει αποθηκευμένο σε κάποια αποθήκη.
– Θα μου επιτρέψετε κάνοντας το «συνήγορο του διαβόλου» να επικαλεστώ κι εγώ οικονομικούς λόγους που δεν επιτρέπουν τις τόσο απαραίτητες παρεμβάσεις στο χώρο.
– Ακόμα κι έτσι να συμβαίνει, προτείνω, αν ο Δήμος δεν μπορεί να εξασφαλίσει χρήματα για την ανάπλαση του χώρου, να ζητήσει οικονομική βοήθεια από μεγάλους χορηγούς, που ευτυχώς διαθέτει το Ρέθυμνο. Η ταπεινότητά μου θα είναι ο πρώτος μικρός χορηγός με μια συμβολική αλλά όχι ευκαταφρόνητη οικονομική προσφορά.
– Πάντα πρόθυμος να συμβάλετε ενισχύοντας δραστηριότητες του τόπου σας.
– Τι άλλο καθήκον μας μένει παρά να τιμάμε και τους νεκρούς που θυσιάστηκαν για το ιδανικό της ελευθερίας; Επιτρέψτε μου όμως να παρατηρήσω ότι δεν είναι μόνο η περίπτωση του Πολωνικού Νεκροταφείου που με εξοργίζει αλλά και κάτι άλλο που αφορά στην ιδιαίτερη περιοχή μου, στον τόπο καταγωγής μου θέλω να πω. Διερωτώμαι ως Ατσιπουλιανός αν και το μνημείο του Θερίσου στο Ατσιπόπουλο, για το οποίο έχει εγκριθεί σχετική πίστωση από τη Βουλή των Ελλήνων, θα έχει την ίδια τύχη. Έχουν περάσει ήδη 11 χρόνια! Είναι περίεργο πως γίνεται να υπάρχουν 50.000 ευρώ και ούτε η φιλοτέχνηση του έργου δεν έχει γίνει ακόμα. Σκεφτείτε αν δεν υπήρχε χρηματοδότηση και ιδέα αλλουνού… Πότε επιτέλους θα προχωρήσει αυτό το έργο για το οποίο επαναλαμβάνω έχει εγκριθεί πίστωση; Συγχωρείστε την οργή μου αλλά με κάνει έξαλλο η ολιγωρία αυτή και την κρίνω επιεικώς ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΗ. Ας αναλάβει καθένας τις ευθύνες του. Αρκετά περιμέναμε. Αρκετή υπομονή έχουμε κάνει. Απαιτούμε να δοθεί άμεση λύση και στα δύο αυτά ζητήματα. Δεν πάει άλλο…
