Το Άνω Μέρος το γνωστό καπεταναχώρι του Αμαρίου, πολλές φορές μας δίνει αφορμή για αναφορά. Κυρίως όταν κάνουμε τον Αύγουστο τα επετειακά μας αφιερώματα στα χωριά του Κέντρους, που ανατίναξαν οι ναζί και εκτέλεσαν κατοίκους. Και το χωριό αυτό είναι μέσα στα μαρτυρικά.
Άλλες φορές πάλι μας απασχόλησαν οι αναρίθμητες προσωπικότητες του χωριού που διακρίθηκαν στα άρματα και στα Γράμματα. Προσωπικότητες όπως Αναγνώστης-Ιωάννης Κατσαντώνης (1817-1916) – Αγωνιστής, ο οποίος συμμετείχε σε 63 μάχες, πιο γνωστός για τη συμμετοχή στην επανάσταση του 1866 Αντώνης Κατσαντώνης (; – 1953) – γιατρός και μέλος της κρητικής αντίστασης κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κυριάκος Κατσαντώνης (1900 – 1979) – ιερέας και μέλος της κρητικής αντίστασης κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διέφυγε στη Μέση Ανατολή το 1943, Κώστας Λινοξυλάκης (1933 – 2014) – Έλληνας διεθνής ποδοσφαιριστής, ο οποίος αγωνίστηκε ως αμυντικός με τα χρώματα του Παναθηναϊκού, Γεώργιος Τζίτζικας (1918-2020) – Αντιστασιακός με την ομάδα του Πετρακογιώργη και πρόεδρος Παγκρήτιας Αμερικής, Γιάννης Φουρφουλάκης (1931- 2020) – Πολιτευτής, πρόεδρος δημοτικού συμβουλίου Ρεθύμνου, δικηγόρος, Στέργιος Μανουράς επιφανής λόγιος και ιστοριοδίφης, επίσης δικηγόρος, Στέλιος Μπαγουράκης και τόσοι άλλοι.
Δεν γνωρίζαμε όμως ότι το συγκεκριμένο χωριό, κάποτε φάνηκε σαν ήλιος ανάπτυξης στη σκοτεινιά, μετά τον πόλεμο, όταν εντοπίστηκαν εκεί κοιτάσματα μαγγανίου.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή με μια μικρή εισαγωγή στην ιστορική πορεία του χωριού που είναι πραγματικά αξιόλογη, όπως μας είχε κάποτε ξεναγήσει με το μεστό λόγο του ο Στέργιος Μανουράς.
Ριζίτικο μεγαλοχώρι
Το Άνω – Μέρος είναι ένα από τα πιο γραφικά ριζίτικα κεφαλοχώρια της Κρήτης, με 350 περίπου μόνιμους κατοίκους. Βρίσκεται κτισμένο αμφιθεατρικά, σε υψόμετρο 600 περίπου μέτρα, πάνω σε μια από τις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Κέντρος, με θέα -την πιο πανοραμική από οπουδήποτε αλλού- το γέρο Ψηλορείτη. Γύρω από τον οικισμό υπάρχουν πολλές πηγές και πυκνή βλάστηση. Έχει κλίμα υγιεινό και το καλοκαίρι είναι δροσερό, ακόμα και στους πιο ζεστούς μήνες. Οι συνθήκες αυτές κάνουν τη διαμονή στο Αμαριώτικο τούτο Κεφαλοχώρι πολύ ευχάριστη.
Στην περιφέρεια της Κοινότητας βρίσκεται και το ερειπωμένο παλιό Μοναστήρι της Καλόειδαινας, σε μικρή απόσταση από το Κεφαλοχώρι που καταστράφηκε από τους Τούρκους τον Οκτώβριο του 1823. Από το Μοναστήρι σώζεται η Εκκλησία του, μια σπάνια βασιλική με (δυτικό) τρούλο που ήταν τοιχογραφημένη. Είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα Χριστού. Οι Ανωμεριανοί θεωρούν την Καλόειδαινα το Ιστορικό Σύμβολο της περιφέρειάς τους. Οι κάτοικοι της κοινότητας απασχολούνται με τη γεωργία (κυρίως ελαιοκαλλιέργεια και αμπελοκαλλιέργεια) και την κτηνοτροφία. Είναι φιλόξενοι, ευγενικοί, αξιοπρεπείς, υπερήφανοι, γενναίοι, σεμνοί, εργατικοί και διατηρούν ακόμα τα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμά τους.
Ο Εμμ. Γενεράλις γράφει το 1901 σχετικά για το Άνω – Μέρος ότι «ελογίζετο μεταξύ των πρώτων της επαρχίας (Αμαρίου) χωριών και η σημαία του πάντοτε τετιμημένη και νικηφόρος επανήρχετο εκ των μαχών. Ιδία δε το 1866 έκλεισε το Άνω – Μέρος αναδείξαν τον οπλαρχηγόν του Κατσαντώνην, δια το θάρρος και την στρατιωτικήν σύνεσιν, ένα εκ των διακρινομένων Καπετάνιων της τότε επαρχίας και Νομού».
Και στις επόμενες Κρητικές Επαναστάσεις οι Ανωμεριανοί έλαβαν μέρος πάντα με Αρχηγό τους, τον Αναγνώστη Κατσαντώνη, που βρισκόταν επικεφαλής τους μέχρι που ανακηρύχθηκε η «Αυτονομία».
Σε ηλικία περίπου 80 ετών συναντήθηκε ο Καπετάνιος Κατσαντώνης με τον τότε Αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεώργιο. Ο Αρμοστής τον ρώτησε: «-Και τι ζητείς τώρα από μένα Καπετάνιο»; «Δεν ζητώ τίποτε», αποκρίθηκε ο γηραιός Καπετάνιος, «αλλά ήθελα να Σε ιδώ. Εμείς επολεμούσαμενε τόσους χρόνους από προπάππων και γονέων ως τώρα για να δούμε ελευθερία και να δούμεν Έλληνα να μας κυβερνά. Τίποτε άλλο δεν ζητώ, τίποτε δεν θέλω και τώρα ειμπορώ ν’ αποθάνω ευχαριστημένος».
Και μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελληνική Επικράτεια οι Ανωμεριανοί συνέχισαν την προσφορά τους Εθνικούς Αγώνες. Δεκαπέντε (15) είναι οι Ανωμεριανοί που έπεσαν Νεκροί στα πεδία των μαχών από το 1912 μέχρι το 1922.
Ύστερα από την Μικρασιατική καταστροφή το Άνω – Μέρος, οι Δρυγιές και το Χωρδάκι άρχισαν να εξελίσσονται σε μια από τις πιο πλούσιες, ειδικότερα σε ελαιοπαραγωγή, Κοινότητες της Επαρχίας Αμαρίου. Το Άνω – Μέρος με τους ήσυχους, ευγενικούς και εργατικούς κατοίκους που βρισκόταν στο δρόμο της αναπτύξεως και της προόδου. Το δρόμο αυτό ανέκοψε ο Ελληνο-Ιταλικός πόλεμος του 1940. Εξήντα τέσσερις (64) κάτοικοι της Κοινότητας, κληρωτοί και έφεδροι, πήραν μέρος στον πόλεμο αυτό. Έξι από αυτούς σκοτώθηκαν στις διάφορες μάχες και άλλοι τρεις στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941), όπου πολέμησαν Ανωμεριανοί χωροφύλακες που βρέθηκαν στη Κρήτη τότε.
Αλλά για το Άνω – Μέρος, όπως και για όλα τα χωριά της Επαρχίας Αμαρίου, η Μάχη της Κρήτης δεν έληξε στις 30 Μαΐου του 1941. Συνεχίστηκε αμέσως με νέα μορφή. Την περίθαλψη των στρατιωτών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών, που προσπαθούσαν να αποφύγουν την αιχμαλωσία και να πάνε στην Αίγυπτο να συνεχίσουν τον κοινό Αγώνα. Τότε όλοι ανεξαίρετα οι Ανωμεριανοί εισέφεραν σε τρόφιμα ανάλογα με τις δυνάμεις τους.
Το βαρύ τίμημα αντιστασιακής δράσης
Η περίθαλψη των ξένων στρατιωτών ήταν η πρώτη ενεργός αντιστασιακή πράξη εκείνης της εποχής. Αμέσως μετά, με επικεφαλής τους αείμνηστους ιατρό Αντώνη Κατσαντώνη και παπά Κυριάκο Κατσαντώνη, άρχισε η συστηματική οργάνωση των άλλων αντιστασιακών εκδηλώσεων, στις οποίες έλαβαν μέρος όλοι ανεξαίρετα οι Ανωμεριανοί με ανιδιοτέλεια, μετριοφροσύνη σύνεση και αποφασιστικότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι μετά την λήξη της Γερμανοϊταλικής κατοχής, για κανένα Ανωμεριανό, κάτοικο ή μη των χωριών της Κοινότητας, δεν διατυπώθηκαν έστω και υπόνοιες δημόσια ή και σε ιδιωτικές συζητήσεις, στο Άνω – Μέρος ή αλλού, για οποιαδήποτε βαθμού συνεργασία με τους Κατακτητές.
Στις 22 Αυγούστου οι ναζί κύκλωσαν από το ξημέρωμα το χωριό και απομάκρυναν βίαια τα γυναικόπαιδα.
Λίγες ώρες μετά την απομάκρυνση των κατοίκων, γύρω στις 3 μ.μ., οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους 30 άνδρες που είχαν επιλέξει νωρίτερα. Μαζί με αυτούς σκότωσαν άλλους 4 άνδρες και 4 γυναίκες που αρνήθηκαν να φύγουν από το Άνω – Μέρος, ελπίζοντας ότι οι Γερμανοί δεν τους πείραζαν.
Οι μέρες που ακολούθησαν ήταν τραγικές. Όταν αποφάσισαν κάποιοι από τους κατοίκους να επιστρέψουν ένα φρικτό θέαμα τους περίμενε. Ερείπια παντού και μια δυσωδία από σαπισμένη σάρκα να κάνει την παραμονή στο χώρο αδύνατη. Κι όμως άντεξαν και βάλθηκαν να σταθούν ξανά στα πόδια τους.
Τα ορφανά βρήκαν προσωρινά καταφύγιο στη σχολή Ασωμάτων, όπου οι συνθήκες διαμονής δεν ήταν και οι ιδανικές. Εκείνοι που έζησαν τα γεγονότα ακόμα θυμούνται τη θολή σκιά από τα έντομα πάνω στα όσπρια που τους σερβίριζαν για φαγητό. Κι όμως κατάφεραν να γίνουν σπουδαίοι επιστήμονες, τεχνίτες, άξια μέλη της τοπικής κοινωνίας και κάποιοι με περγαμηνές.
Τα τέσσερα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ήταν μια κόλαση για το χωριό. Ανεργία, πείνα, φτώχεια έκαναν το βίο αβίωτο. Γιατί άνθρωποι αξιοπρεπείς δεν ήξεραν να απλώνουν χέρι ζητώντας βοήθεια. Και υπέμεναν τις συνέπειες αυτής της αξιοπρεπούς στάσης.
Και ξαφνικά έγινε το θαύμα
Ήταν κάπου στα 1948 όταν βρέθηκε στο χωριό ένας ευλογημένος άνθρωπος ο Παναγιώτης Θεοδοσόπουλος.
Οι κάτοικοι είχαν παραξενευτεί με την αφοσίωσή του στην εξερεύνηση της περιοχής. Και μια μέρα κατάλαβαν ότι τους χαμογέλασε ο Θεός όταν ο άγνωστος εκείνος άνθρωπος, τους ενημέρωσε πως στο χωριό τους υπήρχε μεγάλο κοίτασμα μαγγανίου.
Το ορυκτό αυτό ως γνωστόν αποτελεί περίπου 1000 ppm (0,1%) της επιφάνειας της Γης , άρα είναι το δωδέκατο πιο συνηθισμένο στοιχείο στην επιφάνειά της. Το χώμα περιέχει 7 ως 9000 ppm μαγγανίου με μέσο όρο 440 ppm. Το θαλασσινό νερό περιέχει μόνο 10 ppm μαγγανίου και η ατμόσφαιρα περιέχει 0,01 μg/m3. Κυριότερα ορυκτά του μαγγανίου είναι ο μαγγανίτης, ο ροδοχρωσίτης, ο πυρολουσίτης και ο κρυπτομέλας.
Σχεδόν στο σύνολό του το μαγγάνιο χρησιμοποιείται στην παραγωγή μαγγανιοχάλυβα (μέχρι 12-14% σε Mn), σκληρότατος και ανθεκτικός στη φθορά τύπος χάλυβα. Άλλα κράματα είναι ο μαγγανιούχος μπρούντζος (Cu-Mn-Zn), κράμα ιδιαίτερα ανθεκτικό ως προς τη διάβρωση από το θαλασσινό νερό και η μαγγανίνη (84%Cu-12%Mn-4%Ni) κράμα με σχεδόν μηδενικό θερμικό συντελεστή ωμικής αντίστασης χρησιμοποιούμενο στην κατασκευή ηλεκτρικών αντιστάσεων. Ως MnO2 χρησιμοποιείται στην κατασκευή των κοινών ηλεκτρικών στοιχείων (μπαταριών) Zn-C, στην υαλουργία και στην κεραμική.
Δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες για την σύσταση του συγκεκριμένου κοιτάσματος στην περιοχή του Άνω Μέρους. Ο Παύλος Κεδραίος (Χάρης Σαριδάκης) σε ένα άρθρο ευγνωμοσύνης μας μεταφέρει απλά την ατμόσφαιρα όταν έγινε η ανακάλυψη αυτή.
Το μεγαλύτερο μέρος υπήρχε στις ιδιοκτησίες του γιατρού Ζαχαρία Σταυρουλάκη που έμενε στη Θεσσαλονίκη.
Δεν έμενε παρά να ξεκινήσουν οι διαδικασίες για να προχωρήσουν οι εργασίες εξόρυξης του ορυκτού.
Ο γιατρός και προς μεγάλη του τιμή δεν πρόβαλε απαιτήσεις, ώστε να καθυστερήσει η οργάνωση με τις διαδικασίες απαλλοτριώσεων.
Και από τη μια στιγμή στην άλλη αρκετοί κάτοικοι βρέθηκαν με μεροκάματο που δεν ήταν βέβαια και μεγάλο αλλά τουλάχιστον βοηθούσε στην κάλυψη βασικών αναγκών.
Ανάμεσά τους και παιδιά όπως ο κ. Στέλιος Μπαγουράκης εκπαιδευτικός που είχε προσληφθεί για να μεταφέρει νερό στους εργάτες. Κι έτσι κατάφερνε να φέρνει κάτι έστω κι ελάχιστο στο σπίτι.
Από τα βασικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι εργάτες ήταν η έλλειψη δρόμων που θα διευκόλυναν τη μεταφορά. Δεν το έβαλαν κάτω όμως. Σαν γνήσιοι Ανωμεριανοί, μάτωσαν τα χέρια τους αλλά κατάφεραν να ανοίξουν μονοπάτια για να προχωρήσουν οι άλλες εργασίες.
Στο μεταξύ οι ελπίδες ότι αλλάζει η μοίρα της περιοχής και όχι μόνο έβαλαν φτερά όταν ήρθαν από τις ΗΠΑ τα αποτελέσματα της ανάλυσης που είχε ζητήσει ο Θεοδοσόπουλος. Το δείγμα ήταν άριστης ποιότητας κι επομένως ένα μέλλον φωτεινό ανοιγόταν για το πολύπαθο Άνω Μέρος.
Πέρασαν δυο χρόνια ευλογημένα και 28 Δεκεμβρίου 1950 ο απολογισμός της όλης προσπάθειας ξεπερνά κάθε προσδοκία.
Αυτοκίνητα άρχισαν να κατεβάζουν στην πόλη τόνους από μαγγάνιο.
Παλιοί Ρεθεμνιώτες θυμούνται μικρούς λόφους στο χώρο εκεί στο Τελωνείο που δημιουργούσαν ελπίδες και στους κατοίκους της πόλης για προοπτικές εργασίας με σίγουρο μεροκάματα.
Η μεγαλύτερη ποσότητα απορροφήθηκε από την αγορά των ΗΠΑ.
Επιτέλους ξημέρωνε ήλιος ανάπτυξης σε μια στερημένη από ευκαιρίες περιοχή.
Έπρεπε τώρα να δοθεί βάρος στις υποδομές για να μη μείνει στη μέση όλη η προσπάθεια. Και βασικά να βελτιωθεί άμεσα η οδοποιία.
Ο Παύλος Κεδραίος με το γνωστό θάρρος που τον διέκρινε αρθρογραφεί κινητοποιώντας τους αρμόδιους παράγοντες. Όπως ανέφερε το Άνω Μέρος άνοιγε προοπτικές ανάπτυξης για όλο το νομό. Έπρεπε λοιπόν η Πολιτεία να πάρει θέση.
Από πλευράς ανοικοδόμησης χάρις σε κάποιον Ζαμπετάκη είχαν γίνει μεγάλα βήματα προόδου στο ρημαγμένο χωριό. Οι ανάγκες όμως ήταν παμμέγιστες κι έπρεπε να γίνουν άμεσες ενέργειες.
Το χωριό αντιμετώπιζε και μεγάλο πρόβλημα ύδρευσης. Όταν μαζεύονταν τα όμβρια ύδατα στην δεξαμενή το νερό μεταβαλλόταν σε …σουμάδα όπως χαριτολογώντας ανέφερε ο Παύλος Κεδραίος στο σχετικό άρθρο του.
«Η μεγαλύτερη όμως πληγή του, συνέχιζε, είναι η αμαξιτή οδός που συνδέει το Άνω Μέρος με το Ρέθυμνο. Είναι μια ατέλειωτη σειρά λαιμάργων στομάτων του Πλούτωνα που χαίνοντα απειλούν να καταβροχθίσουν τους τολμηρούς ταξιδιώτες. Οι κίνδυνοι ατυχημάτων είναι παμμέγιστοι και η μέχρι τούδε αποφυγή τους μόνο εις τη θεία πρόνοια και στη δεξιότητα των οδηγών οφείλεται.
Η οδός όμως αυτή είναι που έδωσε στο χωριό, στους αυτοκινητιστές, τους λιμενεργάτες, τους ναυτικούς και το κράτος πολλά μα πολλά εκατομμύρια δραχμές…».
Επομένως, συνέχιζε να επιχειρηματολογεί ο Κεδραίος θα ήταν αγνωμοσύνη από πλευράς κράτους να μη δίνει άμεση λύση σε προβλήματα της περιοχής όπως αυτό. Ήταν καθήκον της επομένως να φροντίσει για την διαπλάτυνση της οδού Αγίας Φωτεινής – Άνω Μέρους.
Και βέβαια σειρά θα έπρεπε να έχει το λιμάνι Γιατί γινόταν λόγος πριν φανεί η ευλογία του μεταλλεύματος Δεν έπρεπε λοιπόν να χάνεται καιρός…
Αυτά ανέφερε ο Παύλος Κεδραίος που επιβεβαιώνουν μαρτυρίες κι εκείνων που τα έζησαν.
Όπως όλα τα όνειρα όμως κάποτε τελειώνουν, ήρθε δυστυχώς η στιγμή να σβήσουν οι ελπίδες για την ανάπτυξη της περιοχής. Η ποσότητα του μαγγανίου άρχισε να λιγοστεύει μέχρι που δεν επαρκούσε ούτε για ένα μικρό φορτίο. Έτσι ξαφνικά όπως ανέτειλε ο ήλιος της μελλοντικής ανάπτυξης, έτσι κι έδυσε.
Το χωριό ξαναγύρισε στους παλιούς μίζερους ρυθμούς του. Έμειναν μόνο τα βιβλιάρια στο αρχείο του Μανόλη Καπαρού που ήταν συντονιστής του έργου να θυμίζουν αυτήν την τόσο ξεχωριστή περίοδο που ξυπνούσε όνειρα και φιλοδοξίες για καλύτερες μέρες.
Οι κάτοικοι πάντως δεν κατέθεσαν τα όπλα. Πάλεψαν, πείνασαν, αγωνίστηκαν σε στίβους σκληρής βιοπάλης, αλλά κατάφεραν να δώσουν στην τοπική κοινωνία επιφανείς δικηγόρους, γιατρούς, εκπαιδευτικούς, επαγγελματίες με όραμα και προοπτική.
Οι Ανωμεριανοί παρά τις αντιξοότητες έδωσαν παραδείγματα για το πώς μπορεί ένας τόπος να αναστηθεί έστω και μέσα από τις τέφρες του όταν οι κάτοικοί του πιστεύουν σ’ αυτό. Και οι κάτοικοι του Άνω Μέρους δεν έπαψαν ποτέ να λατρεύουν τον τόπο τους και να πιστεύουν στις δυνατότητες ανάπτυξής του.
Πηγές:
Παύλου Κεδραίου: Το Άνω Μέρος πηγή εθνικού πλούτου
Στέργιου Μανουρά: Το χωριό μου Άνω Μέρος
Μαρτυρία Στέλιου Μπαγουράκη εκπαιδευτικού
