«Το βλέμμα του Οδυσσέα» καθρεφτίζεται στα σύννεφα

  Ήταν 24 Ιανουαρίου 2012, όταν κατά τα γυρίσματα της ταινίας του «Η άλλη θάλασσα», διερχόμενος μοτοσικλετιστής παρέσυρε και τραυμάτισε σοβαρά τον Θ. Αγγελόπουλο στη Δραπετσώνα, με αποτέλεσμα το ίδιο βράδυ, η μεγάλη μορφή του ελληνικού και παγκόσμιου κινηματογράφου να αφήσει σε νοσοκομείο του Φαλήρου την τελευταία του πνοή. Σε ηλικία 77 ετών, ο Αγγελόπουλος έφυγε πρόωρα, αφήνοντας όμως ως παρακαταθήκη ένα πλούσιο έργο, που όρισε νέες προσεγγίσεις στην κινηματογραφική αφήγηση, επηρεάζοντας όλες τις επόμενες γενιές Ελλήνων και ξένων σκηνοθετών.

 

  Ο γεννημένος στην Αθήνα το 1935, Θόδωρος Αγγελόπουλος, φεύγει για σπουδές στο Παρίσι το 1961. Εξειδικεύεται σε γαλλική φιλολογία, φιλμογραφία, εθνολογία, ενώ στη συνέχεια παίρνει μαθήματα κινηματογράφου στη Σχολή Κινηματογράφου IDHEC και στο Musée de l’ homme. Επιστρέφοντας το 1964 στην Ελλάδα θα εργαστεί για μια τριετία ως κριτικός κινηματογράφου στην εφημερίδα Δημοκρατική Αλλαγή, κάνοντας παράλληλα τις πρώτες κινηματογραφικές του απόπειρες από το 1965, που κορυφώνονται με τη συμμετοχή της πρώτης μικρού μήκους ταινίας του «Εκπομπή» στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

 

  Από το ίδιο Φεστιβάλ θα ξεκινήσει η πορεία προς την αναγνώριση, όταν το 1970 η «Αναπαράσταση», η πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους, κερδίζει το πρώτο βραβείο και εν συνεχεία ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, παίρνοντας διακρίσεις σε διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ. Ταινίες του όπως «Ο Θίασος», «Το λιβάδι που δακρύζει», «Ο Μεγαλέξανδρος», «Μια αιωνιότητα και μια μέρα» ή «Το Βλέμμα του Οδυσσέα», διακρίνονται στα μεγάλα Φεστιβάλ της Βενετίας, του Βερολίνου και των Καννών. Το «Βλέμμα του Οδυσσέα» μάλιστα, όχι μόνο κερδίζει το Μεγάλο Βραβείο Κριτικής Επιτροπής στο Φεστιβάλ των Καννών (1995), αλλά θα συμπεριληφθεί από τους κριτικούς του περιοδικού «Time», στις 100 κορυφαίες ταινίες της παγκόσμιας ιστορίας του κινηματογράφου.

  Η ταραγμένη εποχή του Πολέμου, της Κατοχής, του Εμφυλίου, χαράζεται βαθιά μέσα στο παιδικό μυαλό του μικρού τότε Θόδωρου. Η οικογένεια χωρισμένη στα δύο Στρατόπεδα κι ο πατέρας κρατούμενος του ΔΣΕ. Παίζοντας μια μέρα έξω, στη χωμάτινη αυλή του σπιτιού του, ο Θόδωρος θα δει από μακριά την επιστροφή του πατέρα του. Η αντάμωση της οικογένειας και η σούπα που θα την επισφραγίσει, θα αποτελέσει αργότερα την πρώτη σκηνή στην ταινία του «Αναπαράσταση».

 

  «Άρχισα να γράφω από πολύ νωρίς, εκείνη την ίδια εποχή, κάτω από την ταραχή και τη συγκίνηση που μου είχαν δημιουργήσει όλα αυτά τα γεγονότα. Οι πρώτοι στίχοι, οι πρώτες ιστορίες. Πρώτη μου επαφή με τις λέξεις, λέξεις που αναζητούν εικόνα. Τότε δεν ήξερα. Το κατάλαβα αργότερα, όταν έγραψα την πρώτη λέξη στο πρώτο μου σενάριο. Η λέξη ήταν: «Βρέχει», λέει ο ίδιος σε συνέντευξη του στην Ειρήνη Στάθη το 1996.

 

  Η οικογένεια τον πιέζει να σπουδάσει Νομική. Θα μπει από τους πρώτους στη σχολή, αλλά από το μυαλό του δεν ξεκολλάει η ιδέα του κινηματογράφου. Έτσι μετά το στρατιωτικό του θα φύγει για το Παρίσι για να πραγματοποιήσει το όνειρό του. Έπειτα από μια σύγκρουσή του με έναν καθηγητή του στη Σχολή Κινηματογράφου IDHEC, επιστρέφει «για λίγο» στην Ελλάδα. Είναι όμως δεκαετία του ’60, οι εξελίξεις ραγδαίες και το προσωρινό γίνεται μόνιμο.

 

  «Γύρισα πίσω για να φύγω πάλι. Είχα αποφασίσει να κάνω καριέρα στη Γαλλία. Όμως, ένα επεισόδιο στο δρόμο άλλαξε την πορεία µου. Ιούλιος ήταν, του ’65. Πολιτική αναταραχή. Μια νεολαία εξεγερμένη. ∆ρόµοι της Αθήνας που ανάσαιναν διαμαρτυρία και τραγούδι. Επίθεση από την Αστυνομία. Τα γυαλιά µου, κομμάτια στην άσφαλτο. Έμεινα για να καταλάβω, κι είμαι ακόμα εδώ. Μια φίλη μου πρότεινε τη στήλη κριτικής του κινηματογράφου σε µια εφημερίδα της Αριστεράς. Έμεινα στην εφημερίδα ως την 21η Απριλίου του ’67, οπότε η αστυνομία των συνταγματαρχών διέλυσε βίαια τα γραφεία» εξιστορεί ο ίδιος. «Για µένα, ο τρόπος µου να αντισταθώ, ήταν να κάνω ταινίες. Η φυγή είναι εύκολη. Το να παραμένεις και να πολεμάς µε τον τρόπο σου, είναι η μεγάλη πρόκληση. O χρόνος έδειξε ότι είχα δίκιο. Για µένα, αυτή η εποχή της καταπίεσης, αυτή η σκοτεινή εποχή απειλής και θανάτου, ήταν µια εξαιρετικά δημιουργική εποχή», συνεχίζει.

  Τι συμβολίζουν όμως οι ταινίες μέσα από το βλέμμα του ίδιου του σκηνοθέτη; Μνήμες, αναπαραστάσεις, εμμονές, μουσικά όργανα ενός συνόλου, που το καθένα προσδίδει τη δική του νότα στο ακουστικό αποτέλεσμα της ορχήστρας: «Όλες µου οι εμμονές μπαίνουν και βγαίνουν στις ταινίες µου, όπως μπαίνουν και βγαίνουν, όπως σωπαίνουν για να ξαναεμφανιστούν αργότερα, τα όργανα μιας ορχήστρας».

 

  Οι ταινίες του θα σημαδευτούν από αργά πλάνα, χαρακτηριστική φωτογραφία και την αίσθηση της παρουσίας σε ένα περιβάλλον ονειρικό μα κι εξίσου ρεαλιστικό. «Η πράξη αυτοπαρουσίασης της Ιστορίας αποτελεί και το κυριότερο στοιχείο του «αναπαριστάνειν» του Αγγελόπουλου. Η Ιστορία αποδίδει μήκος στην αφήγηση, μια απροσδιόριστη διάρκεια που στον Αγγελόπουλο μοιάζει με διάστημα ανάπαυσης και συλλογισμού. Η Ιστορία βυθίζεται σ’ ένα χωροχρόνο ονειρικό (όμως πιο πραγματικό από τον «πραγματικό»), μέσα στον οποίο δεν χρειάζεται να επικαλεσθεί καμιά μνήμη για να τον βιώσει, αφού μπορεί να τον ενσωματώνει συνεχώς. Μοιάζει έτσι σαν μια πράξη που γεννιέται εκείνη τη στιγμή, αλλά ταυτόχρονα και σαν κάτι που πάντα ήταν έτσι», γράφει στη διδακτορική διατριβή της στο Πάντειο Πανεπιστήμιο η Ειρήνη Στάθη.

  Σαν τραγικός προφητικός οιωνός έρχεται ένα γεγονός το 1994. Ο Τζιάν Μαρία Βολοντέ (1933-1994) κάνει τότε την τελευταία του κινηματογραφική εμφάνιση στην ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Το βλέμμα του Οδυσσέα». Πέθανε στη διάρκεια των γυρισμάτων, στο δωμάτιο του ξενοδοχείου όπου διέμενε. Η ταινία «Μια αιωνιότητα και μια μέρα», τέσσερα χρόνια μετά, ήταν η συνέχεια ενός ερωτήματος που απασχόλησε τον Θόδωρο Αγγελόπουλο από τον θάνατο του Τζιαν Μαρία Βολοντέ: «Αργά ή γρήγορα, μεγαλώνοντας, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ιδέα του θανάτου. Πυκνώνουν γύρω μας οι απώλειες, οι φίλοι που φεύγουν. Ήμουν ανάμεσα σ’ αυτούς που, ένα πρωί, στη διάρκεια των γυρισμάτων του «Βλέμματος του Οδυσσέα», βρήκαμε νεκρό, στο μικρό ξενοδοχείο της Φλώρινας, τον Τζιαν Μαρία Βολοντέ. Όταν τον άγγιξα, η κρυάδα του θανάτου έγινε ταραχή. Ερώτημα για μένα, για την ανθρώπινη μοίρα: Τι κάνει κανείς αν έχει μία μόνο μέρα να ζήσει… Πώς περνάει αυτή η μέρα… Πώς αισθάνεται σ’ αυτό το μεταίχμιο, με τη ζωή πίσω και το όριο μπροστά…».

  Νωρίτερα, το 1991, για την ταινία του «Το μετέωρο βήμα του πελαργού», θα έρθει ο αφορισμός του από την Εκκλησία. Το θέμα πήρε διεθνή διάσταση, ενώ έφτασε μέχρι το Συμβούλιο της Ευρώπης. Άρχισαν να φτάνουν τηλεγραφήματα συμπαράστασης από παντού. Wenders, Scorsese, Scola, Zanussi, Όσιμα. «Σας γράφω για να σας προστατέψω από την επιβολή λογοκρισίας σε σχέση με το γύρισμα της νέας σας ταινίας. Είναι ένα συναίσθημα φοβερό. Είναι σαν να βλέπεις το παιδί που έχεις αναθρέψει, να σκοτώνεται μπροστά στα μάτια σου. Τέτοια πράγματα δεν θα έπρεπε ποτέ να επιτρέπονται. Ενώνω την κραυγή μου με αυτήν όλων όσων αγαπούν και τιμούν τις ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Αφήστε μας να δούμε τούτη την ταινία του Αγγελόπουλου. Το έχουμε αυτό το δικαίωμα», γράφει η επιστολή του μεγάλου Ιάπωνα σκηνοθέτη Ακίρα Κουροσάβα, σχετικά με το ζήτημα. «Η ταινία έγινε. O Κουροσάβα είδε την ταινία. Στο Τόκιο, μετά την πρεμιέρα, έκλεισε ένα εστιατόριο για τους δυο μας. Θυμήθηκε την ιστορία του επισκόπου. Γελούσε σαν παιδί» παραθέτει ο Έλληνας σκηνοθέτης.

 

  Το τροχαίο σαν σήμερα, δυο χρόνια πριν, θα κόψει άκαιρα, το νήμα της ζωής του Θ. Αγγελόπουλου. Η παγκόσμια οικογένεια του κινηματογράφου θρηνεί σύσσωμη την απώλεια. Με τον Εμίρ Κουστουρίτσα υπήρξαν «αντίπαλοι» το 1995 στις Κάννες, όταν ο Σέρβος σκηνοθέτης πήρε το Χρυσό Φοίνικα για την ταινία του «Underground» και ο Έλληνας σκηνοθέτης το Μεγάλο Βραβείο Κριτικής Επιτροπής στο Φεστιβάλ των Καννών για το «Βλέμμα του Οδυσσέα», το οποίο γυρίστηκε και στη Σερβία. «Είναι συγκλονιστικό, ιδίως, όταν συνειδητοποιείς, ότι μπορούσε να γυρίσει και άλλες ταινίες και να εμπλουτίσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό με τα έργα του. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να μαθαίνεις ότι δεν πέθανε από φυσικά αίτια», δηλώνει την ίδια μέρα ο Κουστουρίτσα. «Όταν ήμουν σπουδαστής, η ταινία του «Τοπίο στην ομίχλη» ήταν μία από εκείνες που διαμόρφωσαν τις προτιμήσεις μου και την ιδέα του τι σημαίνει κινηματογραφία», προσθέτει.

 

  «Ζούμε μια περίοδο που θα την ονόμαζα μοναδική, όχι με την καλή έννοια αλλά με την αρνητική της» είχε πει προ τριετίας, στο Βήμα, ο Αγγελόπουλος. «Έχω αρκετά χρόνια πίσω μου και τέτοιο πράγμα δεν το έχω ξαναζήσει. Ακόμα και στην περίοδο του Εμφυλίου, στην περίοδο της δικτατορίας ή και στην Κατοχή, ακόμα και τότε τα πράγματα είχαν μια δυναμική περίεργη, μια δυναμική υπόγεια, που δούλευε. Υπήρχε μια αντίσταση, υπήρχαν συγκρούσεις με ιδεολογικό περιεχόμενο, υπήρχε η αναζήτηση ενός καλύτερου κόσμου. Όταν είχαμε χούντα, πιστεύαμε ότι κάποια στιγμή θα τελειώσει και ότι τα πράγματα θα ανοίξουν. Πιστέψαμε σε αυτό που έμοιαζε ότι πάει να γίνει και ποτέ δεν έγινε». Αντικρίζοντας πλέον την Ελλάδα από ψηλά, με την ανεκπλήρωτη αυτή προσμονή, το βλέμμα του καθρεφτίζεται στα σύννεφα.

 

  Αντί επιλόγου, δύο χρόνια μετά το θάνατο του κορυφαίου Έλληνα σκηνοθέτη το ανέκδοτο ποίημά του, γραμμένο το 1982, λίγο πριν από την έναρξη συγγραφής του σεναρίου της ταινία «Ταξίδι στα Κύθηρα»:

«Σας εύχομαι υγεία και ευτυχία αλλά δεν μπορώ να κάνω το ταξίδι σας/ Είμαι επισκέπτης/ Το κάθε τι που αγγίζω με πονάει πραγματικά/ κι έπειτα δεν μου ανήκει/ Όλο και κάποιος βρίσκεται να πει «δικό μου είναι»/ Εγώ δεν έχω τίποτε δικό μου είχα πει κάποτε με υπεροψία/ Τώρα καταλαβαίνω πως το τίποτε είναι τίποτε/ Ότι δεν έχω καν όνομα/ Και πρέπει να γυρεύω ένα κάθε τόσο/ Δώστε μου ένα μέρος να κοιτάω/ Ξεχάστε με στη θάλασσα/ Σας εύχομαι υγεία και ευτυχία».