Το επιτάφιο επίγραμμα δεν είναι του Ν. Καζαντζάκη

Το 2017 ήταν έτος αφιερωμένο στο Ν. Καζαντζάκη λόγω των 60 ετών από το θάνατό του. Πολλές ερμηνείες δίδονται στο τρομερό και δυσερμήνευτο επιτάφιο επίγραμμά του: «ΔΕΝ ΕΛΠΙΖΩ ΤΙΠΟΤΑ. ΔΕΝ ΦΟΒΟΥΜΑΙ ΤΙΠΟΤΑ. ΕΙΜΑΙ ΛΕΦΤΕΡΟΣ», που προβλημάτισε και προβληματίζει πολλούς ερευνητές και παραπέμπει στο πρόβλημα της ελευθερίας, που τον ταλάνιζε σ’ όλη την πνευματική του πορεία. Το επίγραμμα αυτό το αναφέρει και στην «Ασκητική» του. Οι ερμηνείες που του δίδονται είναι:

α) Εκφράζει άρνηση του βασικού χριστιανικού δόγματος της μεταθανάτιας ζωής, δηλαδή απιστία τόσο στην τιμωρία της κόλασης όσο και στην αμοιβή του Παραδείσου, αν και δεν σημειώνει δεν πιστεύω τίποτα, αλλά δεν ελπίζω τίποτα.

β) Εκφράζει Βουδιστικές αντιλήψεις: Βλ. Λ. Ζωγράφου, Νίκος Καζαντζάκης. Ένας Τραγικός, εκδ. Αστέρι, 1979, σ. 144.

Από το Βουδισμό κυρίως πήρε ο Καζαντζάκης αυτή την έλλειψη ελπίδας που τον χαρακτηρίζει γενικότερα. Ο Καζαντζάκης γι’ αυτό ομολογεί ότι «ο Βούδας, ο άδειος αυτός ανέλπιδος αγέρας, θρέφει εκατομμύρια ψυχές»: Βλ. Ν. Καζαντζάκη,Ταξιδεύοντας Ιαπωνία – Κίνα, σ. 228 και ότι είχε «διαβάσει για τη ζωή του και το πέρφανο ανέλπιδο κήρυγμα του» Βλ. Ν. Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, Αθήνα (χ.χ.). σ.340. Το επιτάφιο αυτό επίγραμμα αποτελεί μια «γνωστή βουδιστική διδασκαλία», για πολλούς: Βλ. Α. Γεροκούκη, δρος Ιστορίας, «Η πνευματική μάχαιρα της εκκλησίας», ΙΣΤΟΡΙΚΑ, Ελευθεροτυπίας, τ. 274, σ. 48.

γ) Η σκέψη αυτή του Καζαντζάκη δεν είναι κάτι το πρωτότυπο, είχε διατυπωθεί από άλλους στοχαστές πριν απ’ αυτόν. Το «δεν ελπίζω τίποτα δεν φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος», το βρίσκουμε σχεδόν αυτολεξεί στον Κύπριο κυνικό φιλόσοφο Δημώνακτα, που ζούσε στην Αθήνα το δεύτερο αιώνα μ.Χ., ο οποίος επεδίωκε μια εσωτερική ανεξαρτησία και τόνιζε: «Ευδαίμονα, έφη, τον ελεύθερον. Εκείνου δε φήσαντος πολλούς ελευθέρους είναι. Αλλ’ εκείνον νομίζω τον μήτε ελπίζοντα τι μήτε δεδιότα»: Βλ. Λουκιανού, Δημώνακτος Βίος, Άπαντα, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1994, τ. 3^ος, σ. 40.

Κατά τον Δημώνακτα λοιπόν ελεύθερος είναι αυτός που δεν ελπίζει τίποτα και δεν φοβάται τίποτα. Η ίδια θέση επαναλαμβάνεται και στον αιώνα του νεοελληνικού διαφωτισμού από τον ανώνυμο συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας, λέγοντας: «Ο μεν ελεύθερος λοιπόν ούτε ελπίζει ούτε φοβάται»: Βλ. Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας, εκδ. βιβλιοεκδοτική, Αθήναι 1957³, σ. Α 134.

δ) Είναι μια διαμαρτυρία εναντίον όλων εκείνων, οι οποίοι πιστεύουν στο Θεό όχι από αγνή αγάπη, αλλά από συμφέρον, επειδή φοβούνται τις τιμωρίες στην εδώ ζωή και στην κόλαση και ελπίζουν στις αμοιβές στην παρούσα ζωή και στον Παράδεισο. Αυτή «η ρήση είναι τόσο σύμφωνη με το ασκητικό βυζαντινό περιεχόμενο»: Βλ. Ν. Ματσούκα, Η Ελληνική παράδοση στο Νίκο Καζαντζάκη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1989², σ. 45, γι’ αυτό, είπεν ο Αββάς Αντώνιος «εγώ μηκέτι φοβούμαι τον Θεόν, αλλ’ αγαπώ αυτόν. Η γάρ αγάπη έξω βάλει τον φόβον».

Ο Καζαντζάκης κατ’ επανάληψη στρεφόταν εναντίον κάθε τιμωρίας και κάθε αμοιβής, κάθε φόβου και κάθε ελπίδας, γιατί θεωρούσε ότι περιορίζουν την ελευθερία του ανθρώπου: «Όχι, δεν μπορεί να ναι λεύτερος που ελπίζει Παράδεισο ή που φοβάται κόλαση»: Βλ Ν. Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα (χ.χ.). σ. 327.

Η πίστη ελευθερώνει τον άνθρωπο. «Λεύτερος είναι ο σκλάβος του Θεού. Όλες οι άλλες ελευθερίες είναι σκλαβιές»: Βλ. Ν. Καζαντζάκη, Ο φτωχούλης του Θεού, Αθήνα (χ.χ.). σ. 268, ή «όποιος σκύβει στο ζυγό του Θεού είναι λεύτερος, όποιος σκύβει στο ζυγό των ανθρώπων είναι σκλάβος»: Βλ. Ν. Καζαντζάκη, Οι αδερφοφάδες, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα (χ.χ.). σ. 84. Όλα αυτά είναι δείγματα της αντιφατικότητας, των παλινωδιών, των εσωτερικών συγκρούσεων, της αστάθειας, των διακυμάνσεων στις απόψεις του.

Τελικά το επιτάφιο επίγραμμα του Καζαντζάκη διαβάζεται με πολλούς τρόπους και καθένας μπορεί να θεωρεί ότι υποκρύπτει διαφορετικές και αντιφατικές φιλοσοφικοθρησκευτικές θέσεις. Εξαρτάται από πια οπτική γωνία το βλέπεις και το διαβάζεις.