Παλιά βιβλία, έγγραφα, χειρόγραφα, χάρτες. Υλικό πλούσιο και σπάνιο μέσα από το οποίο διασώζεται η ιστορία μας, ο πολιτισμός μας. Η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης, κυριολεκτικά φιλοξενεί έναν ανεκτίμητο θησαυρό, μια πολύτιμη περιουσία.Μόνο που αυτός ο θησαυρός δεν τοποθετήθηκε εκεί για μια φορά και θα μείνει για πάντα αν δεν έχει την προσοχή και την φροντίδα που απαιτείται. Ο χρόνος προκαλεί φθορά σε κάθε αντικείμενο, πόσο μάλλον σε ό,τι αποτελείται από χαρτί.
Χρειάζεται διαρκής συντήρηση για να μείνει το υλικό της Βιβλιοθήκης αναλλοίωτο, για να προληφθούν φθορές ή για ν’ αποκατασταθούν άλλες που πιθανόν έχουν προκληθεί.
Αυτήν ακριβώς την ευθύνη έχει αναλάβει το Εργαστήριο Συντήρησης της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης για το πλήθος των παλιών βιβλίων που φιλοξενεί, τα χειρόγραφα, τους χάρτες και άλλα παλιά και φθαρμένα από το χρόνο και άλλες ίσως αιτίες, έγγραφα.
Το Εργαστήριο ξεκίνησε τη λειτουργία του το Μάιο του 1999. Η δημιουργία του εντάχθηκε στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα για την αναβάθμιση των υπηρεσιών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης (Β’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης) και λειτουργεί βάσει των διεθνών κανόνων για τη συντήρηση των παλιών βιβλίων, ακολουθώντας τον τρόπο της προληπτικής συντήρησης από το Ινστιτούτο των Βιβλιοθηκών του Καναδά και της Γαλλίας.
Τα «Ρ.Ν.» επισκέφθηκαν το εργαστήριο και μίλησαν με την συντηρήτρια βιβλίου και αρχειακού υλικού της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου, κυρία Νίκη Πετράκη, η οποία μας μίλησε για το σκοπό του εργαστηρίου αυτού, τους κινδύνους καταστροφής των παλαιών βιβλίων και εγγράφων και τον τρόπο που τα διαφυλάσσουν, τα συντηρούν και αποκαθιστούν τις φθορές.
Ο κύριος σκοπός του εργαστηρίου είναι η διαφύλαξη, συντήρηση και αποκατάσταση φθορών των παλιών έγγραφων αρχείων.
«Διαφυλάσσουμε, συντηρούμε και προστατεύουμε τα παλιά βιβλία του Πανεπιστημίου από τις φθορές που υπάρχει πιθανότητα να υποστούν ή που έχουν ήδη υποστεί», αναφέρει η κ. Πετράκη.
Στην αρμοδιότητα του εργαστηρίου βρίσκεται επίσης και η συντήρηση των επίπεδων έργων. Τέτοια είναι τα τιμητικά διπλώματα, οι γκραβούρες, τα έντυπα, οι φωτογραφίες, οι γεωγραφικοί χάρτες, οι πίνακες ζωγραφικής πάνω σε χαρτί, οποιοδήποτε δηλαδή αρχειακό υλικό.Φροντίζουν για την καλύτερη δυνατή προστασία και συντήρηση των κατεστραμμένων τόμων και του φθαρμένου αρχειακού υλικού των Κλειστών συλλογών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Μεριμνούν για τη σωστή φύλαξή τους στα βιβλιοστάσια και τους αποθηκευτικούς χώρους της Βιβλιοθήκης και επιδιορθώνουν τα κατεστραμμένα λόγω χρήσης, νεώτερα βιβλία της Ανοικτής συλλογής της Βιβλιοθήκης.
Εχθροί του χαρτιού και των παλιών βιβλίων
Τα παλιά βιβλία και έγγραφα αντιμετωπίζουν τρεις μεγάλους εχθρούς, οι οποίοι τα βλάπτουν, τα φθείρουν και αρκετές φορές τα καταστρέφουν. Αυτοί οι εχθροί είναι η σκόνη, οι βιολογικές φθορές και το φως.
«Ο πρώτος εχθρός και πιο συχνός», εξηγεί η κ. Πετράκη, «είναι η σκόνη, η οποία έχει την ικανότητα να εισχωρεί μέσα στο βιβλίο, κυρίως στην περιοχή της ράχης, και αυτό δημιουργεί σοβαρά στατικά προβλήματα στο βιβλίο. Διότι η ράχη είναι το πιο σημαντικό μέρος του βιβλίου, είναι το μέρος όπου είναι ραμμένες όλες οι σελίδες. Έχουμε το κάλυμμα που προστατεύει τη ράχη, αλλά αν η ράχη αρχίσει και αποδομείται διαλύεται σελίδα σελίδα το βιβλίο και καταστρέφεται εντελώς», επισημαίνει.
Άλλος ένας κίνδυνος είναι οι βιολογικές φθορές. Η υγρασία, η πιο σημαντική αιτία βιολογικής φθοράς, δημιουργεί νερό. Το νερό είναι πηγή ζωής με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αμέσως μικροοργανισμοί και να υπάρχουν σελίδες «φαγωμένες» από αυτούς. Οι μύκητες, το σαράκι και τα ψαράκια είναι κάποιοι από τους μικροοργανισμούς που γεννά η υγρασία, εξηγεί η συντηρήτρια της Βιβλιοθήκης.
Ο τρίτος και μεγαλύτερος εχθρός είναι το φως και η φθορά που προκαλεί αρχίζει να φαίνεται πολύ αργότερα.
Λέει γι’ αυτό η κυρία Πετράκη: «Πρόκειται για μία φθορά την οποία εμείς δεν βλέπουμε άμεσα. Αρχίζει να φαίνεται μετά από 90 χρόνια, είναι μακροπρόθεσμη. Για παράδειγμα αν έχουμε παλιές εφημερίδες στα σπίτια μας, παρόλο που τις προσέχουμε και δεν τις χρησιμοποιούμε συχνά, θα δούμε ότι αυτές κιτρινίζουν και μετά αρχίζουν και θρυμματίζονται και έτσι καταστρέφονται. Αυτή είναι μια φθορά που κάνει το φως στο χαρτί».
Και εξηγεί η κυρία Πετράκη γιατί το φως είναι εχθρικό απέναντι στο χαρτί.
«Σήμερα ο χαρτοπολτός ο σύγχρονος περιέχει κυτταρίνη, η οποία αποτελεί την πρώτη ύλη για την κατασκευή του χαρτιού. Η κυτταρίνη είναι ένα μακρομόριο και το φως έχει την ικανότητα να διασπά τις ενώσεις του μακρομορίου μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να διαλύεται η βάση του χαρτιού. Γι’ αυτό προσέχουμε πολύ το φως σε έργα τέχνης που εκτίθενται σε χαρτί. Αν προσέξετε σε Μουσεία είναι πολύ χαμηλός ο φωτισμός και συγκεκριμένος, μετρημένος».
Ωστόσο, προσθέτει η κ. Πετράκη, κίνδυνο δεν αποτελεί μόνο το ηλεκτρικό φως, αλλά κυρίως το ηλιακό. Όπως λέει: «Ο ήλιος περιέχει αυτό το συγκεκριμένο φάσμα του φωτός, το οποίο είναι καταστρεπτικό για τα βιβλία και εισχωρεί παντού».
Εκτός των παραπάνω αιτιών όμως που προκαλούν φθορές στο χαρτί, σύμφωνα με την ειδικό, υπάρχουν και οι φθορές που κάνουμε εμείς οι ίδιοι όταν χρησιμοποιούμε τα βιβλία. Ο τρόπος που τα χρησιμοποιούμε, η συχνότητα, οι κακές συνθήκες φύλαξης.
«Το σελοτέιπ που κολλάμε επάνω δήθεν για να ενώσουμε τις σχισμένες σελίδες, η καθημερινή απρόσεκτη χρήση, οι συνδετήρες που οξειδώνονται αποτελούν απειλές για τα βιβλία», λέει, προσθέτοντας ότι σημαντικός παράγοντας για την καλή διατήρηση ενός βιβλίου, είναι και η ποιότητα του χαρτιού: «Η καταστροφή ενός βιβλίου δεν επιτυγχάνεται τόσο με την παλαιότητά του όσο με τρεις μεγάλους παράγοντες. Με τις συνθήκες διατήρησής του, με τον τρόπο χρήσης του, και την ποιότητα του χαρτοπολτού που έχει γίνει. Εμείς στην Ελλάδα έχουμε κακής ποιότητας χαρτοπολτό».
Τρόποι διαφύλαξης από τους κινδύνους- Προληπτική συντήρηση
Πώς διαφυλάσσεται και συντηρείται το υλικό της Βιβλιοθήκης, ποιές μέθοδοι ακολουθούνται στο Εργαστήριο και πως αντιμετωπίζονται οι ήδη υπάρχουσες φθορές, μας εξηγεί η κυρία Πετράκη.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στο εργαστήριο ακολουθούν τη μέθοδο προληπτικής συντήρησης του Καναδά και της Γαλλίας. Προληπτική συντήρηση είναι το σύνολο των επεμβάσεων που κάνουν για να σωθεί ολόκληρη η συλλογή.
Το πρώτο πράγμα που κάνουν είναι να ελέγχουν τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Στη συνέχεια αν κρίνεται απαραίτητο κάνουν μικρές επεμβάσεις και το τρίτο είναι η σωστή φύλαξη, για να αποφευχθούν περαιτέρω φθορές.
«Πρωτίστως κάνουμε σωστό έλεγχο των περιβαλλοντικών συνθηκών μιας συλλογής, δηλαδή τη θερμοκρασία, την υγρασία, τη σκόνη, πιθανούς παράγοντες μόλυνσης, αν υπάρχουν, και έπειτα προχωράμε στις μίνι επεμβάσεις, τις ελάχιστες επεμβάσεις. Κυρίως ελέγχουμε αν υπάρχουν βιολογικές φθορές σε ένα βιβλίο, αν έχουμε προβλήματα με μύκητες, με μικροοργανισμούς, όπου αυτά τα απομονώνουμε από την όλη συλλογή και τους κάνουμε διαφορετικές διεργασίες, γιατί κινδυνεύει από αυτά η υπόλοιπη συλλογή», επισημαίνει η συντηρήτρια της Βιβλιοθήκης.
Καθένας από τους εχθρούς του χαρτιού βέβαια, θέλει και διαφορετική τεχνική αντιμετώπισης.
Η κυρία Πετράκη εξηγεί: «Όσον αφορά τη σκόνη, κάνουμε τους επιφανειακούς καθαρισμούς. Κυρίως στεγνούς. Αν έχουμε κάτι πολύ κατεστραμμένο, προχωράμε σε κάποιες επεμβάσεις όπως είναι στερεώσεις, συμπληρώσεις με ειδικά γιαπωνέζικα χαρτιά. Προσπαθούμε να βγάλουμε τη σκόνη με ειδικές μεθόδους, έχουμε γιαπωνέζικα πινέλα τα οποία μαγνητίζουν τη σκόνη πάνω στις ειδικές μαλακές τριχούλες τους και έχουμε και τα ειδικά σφουγγαράκια από φυσικό λάτεξ που είναι οργανωμένα ειδικά για καθαρισμό και συντήρηση βιβλίων, χαρτών ή έντυπων έργων τέχνης».
Στην περίπτωση των βιολογικών φθορών οι ενέργειές τους διαφοροποιούνται. Πρώτα κάνουν απολυμάνσεις και αφού έχουν ολοκληρώσει όλα τα τεστ αντοχής στο μελάνι, στο χαρτί, στις σφραγίδες, στις χειρόγραφες σημειώσεις, τότε προχωρούν στην κάλυψη των κενών με ειδικά γιαπωνέζικα χαρτιά. «Αυτό είναι ένα είδος ντουμπλάζ, είναι οι στερεώσεις στο πλαίσιο της σελίδας που δεν υπάρχουν πληροφορίες».
Στις φθορές του φωτός, τέλος, δεν μπορούν να γίνουν πολλά πράγματα, πέρα από την προστασία των σπάνιων βιβλίων και εγγράφων από το φως.
«Παρέχουμε προστασία έχοντας τοποθετήσει ειδικές μεμβράνες στις τζαμαρίες του εργαστηρίου, στις τζαμαρίες των κλειστών συλλογών και σε ένα μεγάλο μέρος στη βιβλιοθήκη. Αυτές απορροφούν τις καταστροφικές αχτίνες και αφήνουν τις άλλες να περνάνε», αναφέρει η κ. Πετράκη.
Η συντηρήτρια της Βιβλιοθήκης, που διακρίνεται για την αγάπη της στο χαρτί, στο βιβλίο, και εργάζεται με ιδιαίτερο ζήλο στο αντικείμενό της, ενημερώνεται συχνά για τις νέες τεχνικές συντήρησης, σε ό,τι αφορά την προστασία του θησαυρού του οποίου έχει την ευθύνη, επισημαίνει: «Το πιο σημαντικό είναι να δημιουργήσουμε σωστή φύλαξη. Έχουμε αρχειακό υλικό για το οποίο κάνουμε ειδικές θήκες και περιμένουμε να μας έρθουν και από το εξωτερικό αρχειακά κουτιά που μέσα εκεί θα προστατεύσουμε τα παλιά μας βιβλία. Η πάστα του χαρτοπολτού που είναι κατασκευασμένα τα κουτιά, είναι τέτοια ώστε να απορροφούν την υγρασία, τους παράγοντες της μόλυνσης και να μπορούν να προστατεύουν κατά ένα μεγάλο μέρος τη συλλογή».
Όσο για τα εργαλεία συντήρησης που χρησιμοποιούνται στο Εργαστήριο, είναι πολλά. Εργαλεία χειρός, πινέλα, ειδικές κόλλες, τις οποίες φτιάχνει η ίδια η κυρία Πετράκη, ανάλογα με την ποιότητα του χαρτιού, γιατί όπως τόνισε «στη συντήρηση προσπαθούμε να έχουμε ομοιομορφία υλικών. Όσο πιο ανομοιόμορφα είναι τα υλικά που βάζουμε μέσα, δεν τα δέχεται και καταστρέφονται. Μπορεί να χαλάσουν ακόμα αν βάλουμε ανομοιόμορφα υλικά ή δεν χρησιμοποιήσουμε σωστά τα κατάλληλα υλικά».
Επίσης, υπάρχει το μηχάνημα που καθαρίζει στίγματα από έντομα, κηλίδες υγρασίας, ή στίγματα από μείξη υγρασίας, εντόμων, από σημάδια κεριών ή λαδιού. «Το εργαλείο που μας βοηθά στην αποκόλληση του σελοτέιπ, είναι κάθε φορά ένα στοίχημα, αφού είναι το πιο δύσκολο εγχείρημα και ποτέ δεν ξέρεις τι θα συμβεί!», δηλώνει η κυρία Πετράκη.
