Ιστορική επιμέλεια: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Η. ΟΡΦΑΝΟΣ*
Η στρατιωτική επανάσταση του Δεκαπενταύγουστου του 1909 στο Γουδή (εσφαλμένη θεωρείται η γραφή Γουδί) αναγνωρίζεται το γεγονός εκείνο, το οποίο, στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα, άλλαξε σημαντικά, πολύπλευρα και αποφασιστικά το ρου της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας.
Το κίνημα, λοιπόν, του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» στο Γουδή αποτελεί για πολλούς και διάφορους λόγους χρονικό σημείο -«καμπή» στη νεότερη πολιτική και ιστορία. Ένας απ’ αυτούς ας θεωρηθεί ο περιορισμός σε σημαντικό βαθμό της κυριαρχίας της παλαιάς (οικονομικής, κοινωνικής, πνευματικής και πολιτικής) ολιγαρχίας, αλλά – βασικά – των Ανακτόρων στην πολιτική ζωή του τόπου, όπου -παρά το Σύνταγμα του 1864, τη «δεδηλωμένη» του 1875 και κατά καιρούς τις απόπειρες κοινωνικοπολιτικών μεταρρυθμίσεων- έλυναν και έδεναν «ασύδοτα». Νωπές ήσαν κι οι μνήμες από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Επιπλέον, τώρα πια, μερίδιο διεκδικούν στη νομή της εξουσίας και παίρνουν μέρος στην άσκησή της νέες κοινωνικές τάξεις, που προέρχονται από την αστική τάξη και τα μεσαία -γενικότερα- κοινωνικά στρώματα. Οι νέες πολιτικές δυνάμεις, εξάλλου, σε σχέση με τις προϋπάρχουσες, εμφανίζονται και λιγότερο, συν τοις άλλοις, πιστές στο Θρόνο.
Πώς φτάσαμε στο Κίνημα;
Εν τάχει, ό,τι έσπρωξε τους στρατιωτικούς να κινηθούν κατά της πολιτικής εξουσίας, η βουλευτοκρατία και η συναλλαγή, η οικονομική δυσπραγία και η βαριά φορολογία των λαϊκών τάξεων, η κακή απονομή της δικαιοσύνης, η έλλειψη δημοσίας ασφάλειας, ο ατυχής πόλεμος του 1897 και το ανοιχτό ακόμη Κρητικό Ζήτημα με την απροετοιμασία της Κυβέρνησης των Αθηνών του Δ. Ράλλη να αναμειχθεί σε πολεμική δράση για οριστική του λύση.
Το Μάη του 1909, μία ομάδα αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού σχηματίζει το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» και τον Ιούνη της ίδιας χρονιάς ιδρύεται με στόχους σαφέστερα ριζοσπαστικότερους από το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» , ο «Σύνδεσμος Υπαξιωματικών» και με επικεφαλής το Γεώργιο Καραϊσκάκη.
Οι δύο «Σύνδεσμοι», στις 22/6/1909, θα ενώσουν τις δυνάμεις υπό ενιαία διοικούσα επιτροπή, στην οποία θα προΐσταται ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς (γενν. 1844- πεθ. 1920), γνωστός για τη μετριοπάθειά του, αλλά και για το μίσος που είχε προς το Διάδοχο Κων/νο και τον πρίγκιπα Νικόλαο, εξαιτίας του ντροπιαστικού για την Ελλάδα πολέμου του 1897, κατά τον οποίο οι δυο βασιλόπαιδες τον είχαν ψέξει ως άνανδρο.
Άμεσες απαιτήσεις του ενιαίου πλέον «Στρατιωτικού Συνδέσμου», τον οποίο προσπαθούν η κυβέρνηση και το Παλάτι διά αποτάξεων και μεταθέσεων των στελεχών του να φθείρουν, ήσαν η αναδιοργάνωση -προμήθεια σύγχρονου εξοπλισμού για τον Ελληνικό Στρατό και στόλο κι η απομάκρυνση των πριγκίπων από τις στρατιωτικές θέσεις- «κλειδιά» που κατείχαν, σε ό,τι αφορά τη στρατιωτική κατάσταση στην Ελλάδα, ενώ για την πολιτική ζωή του ελεύθερου κράτους απαιτούν γενικότερη ανανέωση.
Όταν οι παλαιοκομματικοί (σχηματισμοί και φορείς και πρόσωπα που βρίσκονται στο πολιτικό προσκήνιο από τα τέλη του 19ου αιώνα) πολιτικοί κι ο βασιλιάς φάνηκαν απρόθυμοι να δεχτούν το πρόγραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», του οποίου δημοσιογραφικό όργανο από νωρίς γίνεται η εφημερίδα «Χρόνος», οι επικεφαλής του αποφασίζουνε (στις 7/8/1909) να το επιβάλουνε πραξικοπηματικά με ένοπλο κίνημα.
Έτσι, τη νύχτα της 15ης Αυγούστου του 1909 ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» κινητοποιεί τις δυνάμεις του, συγκεντρώνεται στου Γουδή και απαιτεί από την κυβέρνηση και το Θρόνο να αποδεχτούν τις απαιτήσεις του, στην κατεύθυνση της αποκατάστασης της ενότητας και της αποτελεσματικότητας του στρατού. Χωρίς δυσκολία, οι επαναστάτες, που στη διακήρυξή τους τονίζουν ότι δεν είναι αντικυβερνητική – αντιδυναστική στρατιωτική χούντα, αλλά επιδιώκουν όχι απομάκρυνση στελεχών του ναυτικού ή του στρατού, μα διοικητική κάθαρση, αμερόληπτη δικαιοσύνη, φορολογικές ελαφρύνσεις για τους πενέστερους, επικρατούν, αφού τα αιτήματά τους αυτά βρίσκουν παλλαϊκή απήχηση και τυγχάνουν τής ενθουσιώδους υποστηρίξεως των αγροτικών, των μεσαίων και των μικροαστικών στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας.
Κυβερνητική αλλαγή
Η κυβέρνηση του Δημ. Ράλλη, μεταδηλιγιαννικού ηγέτη, αρνείται να δεχτεί τις προτάσεις του «Συνδέσμου», αν και είχε μόλις συμπληρώσει ένα μήνα στην εξουσία αφότου είχε διαδεχτεί, στις 7 Ιούλη του 1909, το Γ. Θεοτόκη. Ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης διορίζεται από το βασιλιά Γεώργιο τον 1ο αυθημερόν πρωθυπουργός και παρέμεινε στην εξουσία έως τις 18/1/1910 (επί 5 μήνες και 3 ημέρες), που παραδίδει στο Στέφανο Δραγούμη.
Ο νέος πρωθυπουργός (Μαυρομιχάλης) με την ιδιότητά του και ως προσωρινού (ως 18/8/1909) υπουργού Στρατιωτικών σπεύδει να αποδεχτεί όλα τα αιτήματα του «Συνδέσμου» και υπόσχεται στο Ζορμπά την υλοποίηση των διακηρύξεων του κινήματος, διατηρώντας, όμως, την παρούσα βουλή. Ο Ζορμπάς, ικανοποιημένος από τις πρωθυπουργικές διαβεβαιώσεις, παίρνει το διάταγμα της αμνηστίας και διατάζει τα επαναστατημένα στρατεύματα να επιστρέψουν στα στρατόπεδά τους.
Το γιατί επελέγη να προωθήσει αρχικά το ανορθωτικό κι εκσυγχρονιστικό έργο της επανάστασης του Δεκαπενταύγουστου του 1909 ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης, που θεωρείται ο κλασικότερος όσο και ο πιο ανίκανος εκπρόσωπος του παλαιοκομματισμού, είναι δύσκολο να εξηγηθεί, αν δε λάβουμε υπόψη μας πως από το φόβο εμφυλίου πολέμου ή κοινωνικοπολιτικού διχασμού λάθεψαν οι κινηματίες όταν πρόκριναν τη λύση πολιτικής κυβέρνησης κι όχι στρατιωτικής χούντας για την προώθηση των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.
Γρήγορα, όμως, ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» αντελήφθη το σφάλμα του κι άρχισε να αναζητά μια πολιτική, υπερκομματική προσωπικότητα, που θα ανελάμβανε να εφαρμόσει το πολιτικοκοινωνικό του πρόγραμμα. Η εισηγούμενη για συζήτηση από κάποιους κατώτερους κυρίως αξιωματικούς λύση «Βενιζέλου» είχε προταθεί από τις πρώτες ημέρες συγκρότησης του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», αλλά είχε απορριφθεί από τη συντηρητική παράταξη των επίδοξων κινηματιών που δεν ήθελε συνεργασία σε επίπεδο πολιτικής, μάλιστα, καθοδήγησης με έναν πολιτικό που είχε τη φήμη σκληρού και αντιδυναστικού επαναστάτη, καθώς ο Ελευθέριος Βενιζέλος (γενν. 1864- πεθ. 1936) στην Κρήτη, την ιδιαίτερή του πατρίδα, είχε, επικεφαλής στο κίνημα του Θερίσου (1905), επαναστατήσει κατά του αυταρχικού πρώτου ύπατου αρμοστή της νήσου, πρίγκιπα Γεωργίου Γλύξμπουργκ.
Ο Αύγουστος του 1909 τελειώνει με δυο βασιλικά διατάγματα της 21/8/1909, τα οποία υπογράφει με «ψυχρή καρδιά» ο βασιλιάς Γεώργιος ο 1ος και βάσει αυτών τίθενται σε διαθεσιμότητα ο Διάδοχος Κων/νος και ο πρίγκιπας Νικόλαος, αλλά κι οι υπόλοιποι Ανδρέας, Χριστόφορος και Γεώργιος με 3ετή άδεια μεταβαίνουν τάχα για στρατιωτική μετεκπαίδευση στη Γερμανία. Ο σφικτός εναγκαλισμός του στρατού από τη βασιλική οικογένεια φαίνεται να χαλαρώνει, αλλά η πολιτική ζωή δε βαίνει όπως τάχε σχεδιάσει ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος». Τι θα γινόταν τελικά; Θα προχωρήσει ο Μαυρομιχάλης ή θα προκριθεί η λύση Βενιζέλου; Το δίλημμα αυτό πλανιέται στο λαό, που βλέπει πως χάρη στο κίνημα στου Γουδή, το Δεκαπενταύγουστο του 1909, με την αρχή σχεδόν του 20ου αιώνα να ξεκινά μια νέα κοινωνικοπολιτική περίοδος στην Ελλάδα.
Το τελευταίο τετράμηνο της χρονιάς
Κατά τους μήνες (Αύγουστος – Δεκέμβριος 1909) που ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» άσκησε την εξουσία και μέσω παλαιοκομματικών κυβερνήσεων, ο στρατός θέλησε να δώσει λύσεις στα λαϊκά προβλήματα. Έτσι, όταν επικρατεί η επανάσταση στου Γουδή (15/08/1909), σχηματίζεται, όπως είδαμε, νέα πολιτική κυβέρνηση υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, μα οι εργασίες της βουλής κατευθύνονται από επιτροπή αξιωματικών του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», για να υλοποιηθούν οι επιδιώξεις των κινηματιών. Ο λαός, όμως, δεν ήταν ικανοποιημένος, γιατί οι ταπεινωθέντες από το στρατιωτικό κίνημα παλαιοκομματικοί κοινοβουλευτικοί παράγοντες (Δ. Ράλλης, Γ. Θεοτόκης, Αλ. Ζαΐμης κ.α.) προσπαθούν, με τη στήριξη του Θρόνου, να φθείρουν το κίνημα.
Σε τέτοιο κλίμα, στις 14 Σεπτεμβρίου 1909 οργανώνεται από τους εμπορικούς συλλόγους και τις συντεχνίες πρωτοφανές σε όγκο παλλαϊκό συλλαλητήριο, για να στηριχτεί το κίνημα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» και να υποστηριχτούν τα αιτήματά του. Ομιλητής ήταν ο Παπαδράκος, φανατικός οπαδός του κινήματος, ενώ οι συγκεντρωθέντες μαζεύτηκαν στο Πεδίο του Άρεως κι από εκεί διαδήλωσαν ως την πλατεία Συντάγματος. Όταν περνούσαν έξω από τα Ανάκτορα, ο βασιλιάς , Γεώργιος ο 1ος, από τον εξώστη προσπάθησε να καλμάρει τις λαϊκές μάζες, που διαδήλωναν υπέρ μιας στρατιωτικής επανάστασης και εναντίον των προ του 1909 πολιτικών.
Τα συλλαλητήρια που ακολούθησαν και σε άλλες πόλεις θορύβησαν τα κόμματα, το Θρόνο και τις Δυτικοευρωπαϊκές Δυνάμεις. Ο Γεώργιος ήλπιζε να επέμβουν οι Δυνάμεις ή σε κάποια αντεπαναστατική υπέρ του ενέργεια, αλλά, επειδή δεν κινιόταν φύλλο, προτίμησε να συνδιαλλαγεί με τους επαναστάτες στρατιωτικούς.
Ο Αθανάσιος Ευταξίας, ο μετέπειτα (1926) πρωθυπουργός του Θ. Πάγκαλου, πολύ καλός γνώστης της πολιτικής και οικονομικής κατάστασης της χώρας, ως υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη, στις 30 Σεπτεμβρίου 1909, καταθέτει στη βουλή σειρά οικονομικών μέτρων που θα εξοικονομούσαν μέχρι και 20.000.000 δρχ για την αναδιοργάνωση του στρατού και το κοινοβούλιο τα εγκρίνει. Νωρίτερα, όμως, ο ίδιος ο Μαυρομιχάλης είχε υποχρεωθεί ν’ αποσύρει άτακτα νομοσχέδιο αψήφιστο από τη βουλή, με το οποίο «έπληττε» την τακτική της κωλυσιεργίας των παλαιοκομματικών στην κοινοβουλευτική διαδικασία.
Στην πρόθεση του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» να εξυγιάνει τη δημόσια διοίκηση, την πανεπιστημιακή κοινότητα και τη δικαιοσύνη ας αποδώσουμε και την ψήφιση από την κυβέρνηση ειδικών νόμων, που κάποιοι απ’ αυτούς καταργούσαν το εθιμικώς ισχύον σύστημα της ισοβιότητας των δημοσίων υπαλλήλων και μεγάλο αριθμό επαρχιακών ειρηνοδικείων και πρωτοδικείων.
Αρχές του Οκτώβρη του 1909, με νόμους καταργούνται το Σώμα Γενικών Επιτελών και η Γενική Διοίκηση του Στρατού, ενώ τον ίδιο μήνα σημειώνεται κίνημα και στο Ναυτικό.
Στις 4 του Νοέμβρη του 1909 η βουλή ψηφίζει, υπό τα βλέμματα υπαξιωματικών αποφασισμένων για όλα, τη μείωση των νομών της χώρας από 26 σε 16 και την αύξηση αντίστοιχα της έκτασης των εκλογικών περιφερειών. Έτσι νόμιζαν οι κινηματίες στρατιωτικοί πως θα απέτρεπαν τις παλαιοκομματικές, ψηφοθηρικές, πελατειακές σχέσεις βουλευτή – ψηφοφόρου (ή εκλογικού σώματος).
Ο Δεκέμβριος, όμως, του ίδιου έτους ήταν πολύ δύσκολος για το «Στρατιωτικό Σύνδεσμο», τον ορεγόμενο πολιτικές μεταβολές, αλλά άμαθο. Στις 7 του μηνός ξεσπά μίνι κοινοβουλευτική κρίση, όταν ο τότε υπουργός Στρατιωτικών, Λεωνίδας Λαπαθιώτης (πατέρας του ποιητή Ναπ. Λαπαθιώτη), καταγγέλλει – εισηγούμενος το νέο Οργανισμό του Στρατού – τις προηγούμενες κυβερνήσεις και επειδή αναφέρεται σαφώς στο Θεοτόκη, ο Κερκυραίος πρώην πρωθυπουργός παίρνει τους βουλευτές της παράταξής του και φεύγει. Βέβαια, λίγες ημέρες μετά, ο Λαπαθιώτης παύεται ή αποχωρεί από το υπουργείο (11/12), το οποίο προσωρινά (έως 17 Δεκ. ’09 ) αναλαμβάνει ο ίδιος ο πρωθυπουργός κι ο Κ. Μαυρομιχάλης με τη σειρά του τελικώς το αναθέτει στον Ιωάννη Κωνσταντινίδη.
Λίγο πριν τα Χριστούγεννα, 20 Δεκεμβρίου 1909, παραιτείται ο υπουργός Εσωτερικών (και ένας ακόμη τα κατοπινά χρόνια, το 1922 συγκεκριμένα πρωθυπουργός), Ν. Τριανταφυλλάκος, εγκαλούμενος για οικονομικό σκάνδαλο. Νέος υπουργός Εσωτερικών, παράλληλα με τα καθήκοντα του υπουργού Οικονομικών, αναλαμβάνει ο προαναφερθείς Αθ. Ευταξίας. Δεν πρέπει, όμως, να περάσουν απαρατήρητες και οι βασιλικές αντιδράσεις όλο αυτό το διάστημα όταν ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» ζητά την ανάκληση κάποιων Ελλήνων διπλωματών, που δεν έδωσαν στο εξωτερικό ευνοϊκή εικόνα για το κίνημα και τους σκοπούς του ή το πώς ασκείται η εξουσία στην Ελλάδα από τον Αύγουστο του 1909 και εντεύθεν.
Τα χέρια των επαναστατών στρατιωτικών το τελευταίο, πάντως, τετράμηνο (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος ) του 1909 ήσαν όχι διστακτικά, μα «δεμένα», επειδή ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» δεν ήταν κίνημα με σαφές ιδεολογικό και πολιτικό πρόγραμμα και προσανατολισμό. Ήταν περισσότερο συνισταμένη της διάχυτης έντονης δυσφορίας μετά το 1897 και δυσαρέσκειας τόσο προς το Παλάτι, όσο και προς τον παλαιοκομματισμό.
Επίσης, όπως ισχυρίζονται και οι μελετητές της εποχής εκείνης, δεν προσπαθεί να πάρει την όλη κατάσταση στον πλήρη έλεγχό του, με έξωση του βασιλιά, κατάλυση της δυναστείας και εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας. Σκοπός του κινήματος του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» της 15ης Αυγούστου 1909 απλώς είναι να πείσει τα ήδη δραστηριοποιούμενα πολιτικά κόμματα να αποδεχτούν τις αναγκαίες για την ελληνική κοινωνία των αρχών του 20ου αιώνα μεταρρυθμίσεις.
Το θέμα της εθνοσυνέλευσης ήταν ένα από τα ζητήματα που δίχαζαν το «Σύνδεσμο», καθώς οι πιο ριζοσπάστες -επιδιώκοντας τη σύγκληση Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης- ήθελαν να ανακινήσουν το πολιτειακό και έκαναν λόγο για αλλαγή του πολιτεύματος, την ώρα που οι συντηρητικότεροι ήθελαν Αναθεωρητική για επουσιώδεις συνταγματικές διατάξεις. Κι ενώ υπήρχαν και εκείνοι που δεν ήθελαν καν να συγκληθεί εθνοσυνέλευση, ούτε αναθεωρητική ούτε συντακτική, ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος», για να βγει από το αδιέξοδο που είχε περιέλθει αλλά και βλέποντας πιθανότατα και το τέλμα της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη, την τελευταία εβδομάδα του Δεκέμβρη του 1909 αψηφά τις αντιδράσεις των παλαιών κομμάτων και μετακαλεί τον Ελευθέριο Βενιζέλο από την Κρήτη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΔ, 1881 – 1913, Αθήνα, 1975.
- Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα, 2003.
- Κορδάτος Γιάννης, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, Εκδόσεις «20ος Αιώνας», Αθήνα, 1956-1960.
- Μαρκεζίνης Σπυρίδων, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, 4 τόμοι, Αθήνα 1966 (τόμος 1: 1828 – 1862, τόμος 2: 1863 -1909, τόμος 3: 1909 – 1914), Αθήνα 1968 (τόμος 4: 1915 – 1920).
* Ο Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος
