Το άρθρο αυτό είναι συνέχεια της Α’ Ενότητας που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο, με τίτλο: Πως με ένα μακροχρόνιο πιλοτικό σχέδιο κατασκευής φραγμάτων, θα αρδευτούν εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα καλλιεργημένης αλλά και ξηρικής γης.
Η δεύτερη δήλωση είχε ως εξής:
«Μα το πολιτιστικό κεφάλαιο της Ελλάδας είναι το πιο πολύτιμο αναπτυξιακό κεφάλαιο που διαθέτει η χώρα και πηγή τεράστιου ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος που δυστυχώς δεν το έχουμε εκμεταλλευθεί όπως θα έπρεπε. Τόσο η μοναδική πολιτιστική μας κληρονομιά όσο και η σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία, με παγκόσμια αναγνωρισημότητα, αποτελούν πηγές πλούτου για τη χώρα μας» Λούκα Κατσέλη: καθηγήτρια Οικονομικών Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην υπουργός Οικονομικών (συνέντευξη, 8ος / ‘20).
Η κ. Κατσέλη σπουδαία Οικονομική επιστήμονας αλλά και ως υπουργός Οικονομικών αναγνωρίζει το σπουδαίο ρόλο που έχει η πολιτιστική μας κληρονομιά, ώστε τη χαρακτηρίζει ως «το πιο πολύτιμο αναπτυξιακό μας κεφάλαιο».
Η Κρήτη των αρχαίων πολιτισμών
Είναι γνωστό πως η μακραίωνη ιστορία της Κρήτης, μας έχει αφήσει ευρήματα από ανάκτορα, πόλεις, κωμοπόλεις, οικισμούς, λατρευτικούς χώρους, λιμάνια και νεκροπόλεις που αριθμούν εκατοντάδες. Η θαλασσοκρατία των Μινωιτών, που τους έφερε κυρίαρχους σ’ ολόκληρη τη Μεσόγειο, από τα στενά του Γιβραλτάρ ως την Προποντίδα, τη Συροπαλαιστίνη αλλά και την Αίγυπτο, τους έδωσε την ευχέρεια να αναπτύξουν οικιστικούς χώρους σε όλη τη παράκτια ζώνη του νησιού, που μετρά εκατοντάδες χιλιόμετρα στο σύνολό της. Έτσι κτίστηκαν Ανακτορικές πόλεις, κωμοπόλεις, λιμενικοί οικισμοί, αγροτικοί οικισμοί, επαύλεις, τόσο στα παράλια όσο και στην ενδοχώρα του νησιού. Η Αρχαιολογική σκαπάνη έχει ανακαλύψει τέτοια οικιστικά ευρήματα, από το δυτικότερο άκρο της Κρήτης τα Φαλάσσαρνα, ως και το ανατολικότερο, την Ίτανο και τη Ζάκρο.
Οι παραλιακοί Μινωικοί χώροι
Οι Μινωικοί παραλιακοί χώροι υπάρχουν εξ ίσου τόσο στις βόρειες, όσο και στις νότιες παράκτιες περιοχές. Αρχίζοντας από τα νότια και το δυτικό άκρο, βρίσκομε τουλάχιστον 80 από αυτούς οι οποίοι είναι είτε ακριβώς πάνω στην ακτή ή έχουν το επίνειό τους στην ακτή. Συναντούμε λοιπόν: τη Συία, τη Καύδο, τη Καλαμύδη, τη Λισσό, την Ποικιλασσό, την Τάρα, την Αραδήν, την Υρτακίνα, την Ανώπολη, την Έλυρο, τον Φοινικούντα, το Φοίνικα Λαππαίων, το Ψυχίον, τη Σουλία, την Αγία Τριάδα, τον Κομμό, το Καμηλάρι, τα Μάταλλα, τη Λασσαία, τη Λεβήνα, την Ίνατο, την Τρυπητή, τον Γερόκαμπο, τον Πύργο της Μύρτου, την Ιεράπυτνα, τη Χρυσή, τη Σύρινθο, το Παλαίκαστρο, το Ρουσόλακκο, τον Τρυπητό, για να κλείσει η νότια ακτή με τη Ζάκρο.
Η βόρεια ακτή ξεκινώντας από την Ερημούπολη, την Ίτανο, τη Πραισσό, τον Πετρά Σητείας, την Αγία Φωτιά, τον Αζοριά Σητείας, τον Παπαδιόκαμπο, τον Ξηρόκαμπο, τον Μόχλο, τον Ίστρο, το Βρόκαστρο, το Θόλο, τον Πρινιάτικο Πύργο, τα Γουρνιά, την Ολούντα, τη Ναξία, τα Λενικά, τη Σπιναλόγκα, τη Μίλατο, τα Μάλια, την Χερόννησο, του Νίρου το Χάνι, την Αμνισό, τον Βαθειανό Κάμπο, την Τύλισσο, την Καστροκεφάλα, την Απολλωνία, τους Πέρα Γαλήνους, την Σισσαία, την Ατάλη, το Παντομάτριον, το Πάνορμον, την Λάβρυ, το Σταυρωμένο, τη Ρίθυμνα, την Ύδραμη, το Αμφιμάλλιον, την Απτέρα, την Κυδωνία, τη Μινώα Κυδωνίας, το Πέργαμον, την Δίκτυνα, τη Φελαία, τα Φαλάσσαρνα, τη Βίεννο, το Ιναχώριον, τη Ραμνούντα και ίσως και άλλους που δεν μπορέσαμε να τους ταυτοποιήσουμε. Το πλήθος των παραλιακών κατοικημένων αυτών περιοχών συνηγορεί με πειστικότητα για τη θαλασσοκρατία των Μινωιτών. Δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν τόσοι κατοικημένοι χώροι και μάλιστα ανοχύρωτοι αν οι Μινωίτες δεν θα ήταν κυρίαρχοι στη Μεσόγειο, ώστε να μπορούν να τους υπερασπίζονται, από εχθρούς και πειρατές!
Οι Μινωικοί χώροι της ενδοχώρας
Όμοια στην ενδοχώρα, όπου υπήρξαν και οι λαμπρότεροι χώροι, ήκμασαν οι Ανακτορικές πόλεις, της Κνωσσού, της Φαιστού, των Αρχανών και του Μοναστηρακίου Ρεθύμνου, που μαζί με τις παραλιακές Μάλια και Ζάκρο αποτέλεσαν τις έξι Ανακτορικές πόλεις. Άλλες πόλεις που απόκτησαν δύναμη και φήμη, ήταν η Λύκτος, η Πριανσός, η Σύβριτος, η Αξός, η Ονιθέ, το Χαμαλεύρι, η Πολυρήνεια, η Λατώ, η Δρήρος, η Ελτυνία, η Ριζηνία, το Ρύτιον, η Αρκαδία, η Φαλάνα κ.α. Επίσης σημαντικοί υπήρξαν και οι λατρευτικοί χώροι ή και οι νεκροπόλεις όπως το Ιδαίο Άντρον, το Δικταίο Άντρον, η Ζώμινθος, η νεκρόπολη των Αρμένων Ρεθύμνου, η νεκρόπολη της Κουμάσας, η νεκρόπολη της Αγίας Φωτιάς, η νεκρόπολη στο Φουρνί, το σπήλαιο της Ειλειθυίας στην Αμνισό, το σπήλαιο της Ειλειθυίας στον Τσούτσουρο και πολλοί άλλοι. Σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους αποτελούν επίσης και τα ιερά κορυφής, όπως του Βρύσινα, του Γιούχτα, του Πισκοκέφαλου, του Πετσοφά, του Κόφινα, του Τραόσταλου, των Ατσιπάδων, του Πρινιά, του Πύργου Τυλίσσου, του Προφήτη Ηλία, της Κάτω Σύμης, του Φιλέρημου και άλλα. Ακόμη έχουν ανασκαφεί πολλοί μεμονωμένοι θολωτοί τάφοι όπως στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, στο Μάλεμε Κυδωνίας, στο Ροτάσι Μονοφατσίου, στο Πλατύσκινο Σητείας, στη Φυλακή και το Στύλο Αποκορώνου, στο Καμηλάρι Μεσαράς και αλλού.
Οι σπουδαίοι χώροι της Μεταμινωικής εποχής
Αργότερα μετά τη δύση των Μινωιτών, πολλές πόλεις που υπήρχαν από εκείνη την εποχή απέκτησαν πάλι δύναμη, αλλά και κάποιες άλλες ήκμασαν για πολλούς αιώνες. Ήταν οι εποχές που ο Όμηρος ονόμασε την Κρήτη ως «εκατόμπολιν». Οι πόλεις αυτές, που κάποιες έκοβαν και δικό τους νόμισμα, απέκτησαν μεγάλη δύναμη και δόξα. Πέραν των παλιότερων Μινωικών πόλεων, τέτοιες σπουδαίες πόλεις αναδείχτηκαν η Ελεύθερνα, η Λάππα, το Άγριον, η Γόρτυνα, η Λύκαστος, η Μίλατος, η Ραμνούς και άλλες. Οι πόλεις αυτές, διατηρήθηκαν ως και τα Ελληνιστικά ή και τα Ρωμαϊκά χρόνια.
Οι πόλεις τα Ρωμαϊκά, Βυζαντινά, Ενετικά και Οθωμανικά χρόνια
Τα Ρωμαϊκά χρόνια οι πόλεις που απέκτησαν μεγάλη δύναμη και δόξα ήταν η Γόρτυνα που αποτέλεσε και την πρωτεύουσα της Κρήτης, η Λάππα στο Ρέθυμνο, η Απτέρα, η Χερόνησσος, η Ελεύθερνα, η Λισσός, η Λατώ και άλλες. Αυτές διατηρήθηκαν και τα χρόνια της Πρωτοβυζαντινής περιόδου. Με την έλευση των Ανδαλουσιανών Αράβων στο νησί, ιδρύθηκε η πόλη του Χάνδακα περίπου το 830 μ.Χ., το σημερινό Ηράκλειο, που έμελλε να πρωταγωνιστήσει στην Κρήτη από τότε έως και σήμερα! Την περίοδο της Ενετοκρατίας οι πόλεις που ήκμασαν ήταν οι μεγάλες πόλεις του Χάνδακα, του Ρεθύμνου και της Canea, δηλαδή τα σημερινά Χανιά. Την ίδια περίοδο κτίστηκαν σπουδαία κάστρα ως οχυρωματικά έργα, όπως, στο Φραγκοκάστελλο, το κάστρο στο νησάκι της Σούδας και επίσης τα κάστρα στη Σπιναλόγκα και τη Γραμβούσα αλλά και στην Παλιόχωρα Χανίων. Οι τρεις πόλεις πρωτεύουσες διατήρησαν την αίγλη τους και κατά την Οθωμανική περίοδο. Στα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας υπήρξαν περιοχές της Κρήτης που διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στους Κρητικούς αγώνες όπως το σπήλαιο της Μιλάτου, το σπήλαιο του Μελιδονίου και το μοναστήρι του Αρκαδίου.
Οι λατρευτικοί χριστιανικοί χώροι
Τα πρώτα χριστιανικά μοναστήρια εμφανίστηκαν στο νησί από τα Βυζαντινά και τα Ενετικά χρόνια. Πολλά από αυτά απέκτησαν μεγάλη φήμη και διαδραμάτισαν σημαντικό θρησκευτικό ρόλο. Τέτοια μοναστήρια είναι του Τοπλού, του Καψά, των Απεζανών, του Επανωσήφη, του Αρκαδίου, του Πρέβελη, των Τζαγκαρόλων, των Μυριοκεφάλων. Αργότερα και άλλα μοναστήρια απόκτησαν φήμη, όπως του Βώσσακος, της Αττάλης, της Χαλέπας, του Αγίου Παντελεήμονα στο Φόδελε, του Αγίου Πνεύματος στο Κισσό Ρεθύμνου, του Αρσανίου, του Άι Γιώργη στο Καρύδι Αποκορώνου, της Χρυσοσκαλίτισσας, του προφήτη Ηλία Ρουστίκων, του Δισκουρίου, του Βροντησίου, του Αγίου Γεωργίου στου Γοργολαΐνη, της Φανερωμένης, της Παναγίας του Κουδουμά, το μοναστήρι στις τρεις Εκκλησιές, της Χρυσοπηγής, του Αγ. Γεωργίου στο Σελληνάρι, της Αγκαράθου, των Σαββατιανών, της Αγίας Τριάδας του Σινά, της Γωνιάς, του Γουβερνέτου, της Αγίας Ειρήνης Ρεθύμνου, του Αγίου Γεδεών στις Μαργαρίτες και πολλά άλλα. Όλα τα μοναστήρια σήμερα είναι τόσο χώροι λατρείας και προσευχής, όσο και θρησκευτικά αξιοθέατα που διατηρούν πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα.
Ένα πολυάριθμο σύνολο χώρων πολιτισμού
Συνοψίζοντας λοιπόν, διαπιστώνουμε πως οι αρχαιολογικοί και οι ιστορικοί χώροι, όσο και τα μοναστήρια, συγκεντρώνουν μεγάλο πλήθος προσκυνητών και επισκεπτών. Όμοια τόσο οι παραδοσιακοί οικισμοί, τα εργαστήρια παραδοσιακής αγγειοπλαστικής στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, στα Νοχιά Χανίων, στο Θραψανό Αρκαλοχωρίου και στο Κεντρί Οροπεδίου, όσο και τα παραδοσιακά εργαστήρια όπως οι νερόμυλοι, οι ανεμόμυλοι και τα παραδοσιακά ελαιοτριβεία, αποτελούν δυνητικά αξιοθέατα. Στο σύνολό τους, είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός που ίσως να πλησιάζει και τους 400 ή και περισσότερους τέτοιους χώρους στο σύνολό τους.
Η κατεύθυνση ανάπτυξης του τουρισμού της Κρήτης
Ο τουρισμός της Κρήτης ως και σήμερα, είναι κυρίως ψυχαγωγικού χαρακτήρα, συνδυασμένος με τη θάλασσα και τις όμορφες παραλίες του νησιού μας. Μικρό ποσοστό των επισκεπτών ανήκουν στους πολιτιστικούς επισκέπτες που ενδιαφέρονται για τα αρχαιολογικά, ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία του νησιού μας. Όμως το μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας και της Κρήτης ακόμη περισσότερο, όπως και η κ. Κατσέλη αναφέρει στη συνέντευξή της, είναι το πολιτιστικό και εκεί πρέπει να επενδύσει η χώρα μας. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα πολιτιστικού τουρισμού αποτελεί η Βενετία, όπου ήδη από το 2018 έχει φτάσει σε τέτοιο υψηλό βαθμό τουριστικής κίνησης, που όπως έχουν ανακοινώσει οι αρχές της πόλης, σύντομα θα εγκαταστήσουν ένα σύστημα ελεγχόμενης επισκεψιμότητας για να μπορούν να διαχειρίζονται τις λαοθάλασσες των επισκεπτών που κατακλύζουν το νησί. Το ίδιο συμβαίνει και με την Πομπηία που δέχεται ετησίως περίπου 7 εκατ. επισκέπτες. Πόλεις της δυτικής Ευρώπης, των οποίων επίσης πολύ μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών τους έχουν πολιτιστικά κίνητρα, είναι η Φλωρεντία, η Σιένα, η Πάδοβα, η περιοχή της Τοσκάνης, η Ρώμη αλλά και το Παρίσι, η Βιέννη, η Μαδρίτη, το Τολέδο, το Λονδίνο και πολλές-πολλές άλλες.
Οι προϋποθέσεις ανάπτυξης και τα βήματα
Οι προϋποθέσεις ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού, που κρίνεται και πολύ περισσότερο αποδοτικός λόγω του ότι οι επισκέπτες που ελκύονται από τα πολιτιστικά αξιοθέατα είναι και υψηλότερων εισοδηματικών τάξεων, είναι οι παρακάτω:
Α. Η χρηματοδότηση των αρχαιολογικών ανασκαφών, ώστε να ταυτοποιηθούν και οι 230 περίπου αρχαιολογικοί χώροι, που αναφέρονται στην βιβλιογραφία.
Β. H αναστήλωση και ανάδειξη των αρχαιολογικών αυτών χώρων.
Γ. Η δημιουργία άνετων δρόμων πρόσβασης προς αυτούς.
Δ. Η δημιουργία συνδετήριων και συνδυαστικών διαδρομών με άλλους κοντινούς όμοιους χώρους.
Ε. Η δημιουργία και άλλων κεντρικών οδικών αξόνων στην Κρήτη πλέον του ΒΟΑΚ και ίσως και του προταθέντος «Εγκάρσιου οδικού άξονα της Κρήτης».
ΣΤ. Η δημιουργία μεγάλων σύγχρονων μουσείων στις πόλεις του Ρεθύμνου και του Αγίου Νικολάου, που σήμερα δεν υπάρχουν.
Ζ. Η δημιουργία ενός πολύ σοβαρού πλέγματος υπηρεσιών Δημοτικών και Περιφερειακών, για την εποπτεία, τη συντήρηση και την προβολή των χώρων αυτών.
Η. Η ιεράρχηση και αξιολόγηση με βάση πολλούς παράγοντες, όπως την βαρύτητα του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος του κάθε χώρου, την απόστασή του από αστικό κέντρο, την γειτνίασή του με άλλους όμοιους χώρους κ.λ.π. για να μπορέσει να καθοριστεί η προτεραιότητα χρηματοδότησης της ανάδειξής τους.
Θ. Απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση όλων των παραπάνω θα είναι, το να καταρτιστεί ένα μακροχρόνιο σχέδιο παρεμβάσεων σε βάθος 30 – 40 χρόνων, το οποίο και θα πρέπει να τηρείται απαρέγκλιτα.
Οι επιπλέον δράσεις
Πλέον του σχεδίου ανάδειξης και αξιοποίησης των χώρων, θα πρέπει να υπάρχει ενθάρρυνση, ώστε να αναπτύσσονται συγχρόνως και λοιπές δράσεις, όπως:
– Η διασύνδεση των παρεμβάσεων αυτών, με τα δύο πανεπιστήμια και το πολυτεχνείο της Κρήτης.
– Η προσπάθεια για την ίδρυση του «Πανεπιστημίου Μεσογειακών πολιτισμών».
– Η διοργάνωση επιστημονικών συνεδρίων, καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και άλλων δράσεων, με σκοπό τη προβολή της αρχαίας και ιστορικής πορείας του νησιού.
– Η εφαρμογή σύγχρονων δράσεων ψηφιακής τεχνολογίας με θεματική την ιστορία του νησιού και τα επιτεύγματα των περιόδων ακμής του.
– Η διοργάνωση Διαπανεπιστημιακών δράσεων με τα 130 περίπου Πανεπιστήμια του εξωτερικού που έχουν πραγματοποιήσει ή και πραγματοποιούν ανασκαφικές εργασίες ή μελέτες για τη Μινωική Κρήτη.
– Η ίδρυση ινστιτούτου μελέτης και έρευνας των κοινωνικών φαινομένων και υποθέσεων που σχετίζονται με το νησί και το λαό του.
Επίμετρον
Τόσο η δήλωση του κ. Τσαυτάρη για τη δημιουργία φραγμάτων, όσο και της κ. Κατσέλη για το πολιτιστικό κεφάλαιο της χώρας μας, μπορούν να βρουν άριστη πιλοτική εφαρμογή στο νησί μας. Σίγουρα πλέον των δύο αυτών στρατηγικών αναπτυξιακών επιλογών, ο σχεδιασμός θα πρέπει να συμπληρωθεί και με τον ακριβή σχεδιασμό του τομέα της τυποποίησης και κεντρικής εμπορίας των τοπικών αγροτικών προϊόντων που χαρακτηρίζονται και ως ανωτέρας ποιότητας. Το ολοκληρωμένο αυτό μακροχρόνιο σχέδιο ανάπτυξης που πρέπει να εκπονηθεί και να συμφωνηθεί με τις παραγωγικές και τις κοινωνικές δυνάμεις του νησιού ώστε να υπάρχει η συναίνεση και η υποστήριξή τους, μπορεί να έχει περίοδο ολοκλήρωσης 30 ή και 40 χρόνια. Όμως θα περιγράφεται από ένα ευρύ μεν πλαίσιο, αλλά με ακρίβεια καθορισμένο, όπου όλες οι δράσεις θα πρέπει να είναι συμβατές με τον τελικό του σκοπό, που είναι η ποιοτική αναβάθμιση της ζωής των κατοίκων της Κρήτης.
Οι αρχαίοι μας πρόγονοι, οι Μινωίτες, πριν 3.500 χρόνια υπήρξαν οι θαλασσοκράτορες της Μεσογείου. Εμείς σήμερα, οι φυσικοί απόγονοί τους σίγουρα δεν διεκδικούμε τέτοια επιτεύγματα. Διεκδικούμε όμως και μάλιστα με επιμονή, όλα εκείνα που δίκαια μας αναλογούν!