Του ΜΑΝΟΛΗ ΕΜΜ. ΠΙΤΕΡΗ
Εκεί επί τουρκοκρατίας ζούσε η ωραία η καλή μαζί με τον σύζυγό της. Κάποια στιγμή περνά ο Αγάς και μπαίνει μες το σπίτι, ο σύζυγος απουσίαζε, με σκοπό να την βεβηλώσει την ωραία αρχοντοπούλα. Εκείνη μαγείρευε χόνδρο, βάζει μια μεγάλη κουταλιά χόνδρο και τον ρίχνει στο πρόσωπο του Αγά και τον τύφλωσε και ήταν αιτία που πέθανε ο Αγάς. Αυτά συνέβηκαν σε αυτή τη τοποθεσία και γι’ αυτό έδωσαν το όνομα η ωραία η Καλή στην Πλάκα. Πλησιάζοντας το χωριό με τα ολόλευκα σπιτάκια, με τις ωραίες αυλές στολισμένες με λουλούδια του μπαξέ. Το πρώτο που συναντάς είναι η κεφαλόβρυση του χωριού που από κει υδρεύονταν το χωριό. Οι Μαργαρίτες ήταν πρώτες στην παράδοση και στον πολιτισμό και πρωτεύουσα του Κάτω Μυλοποτάμου, διατηρούσε πολλά επαγγέλματα. Πρώτον την ξυλουργεία που κατασκεύαζαν τα αργαλειά, τελάρα υφαντικής. Δεύτερον τσαγκάρικα, υποδηματοποιία. Τρίτον εμποροραφεία, παντοπωλεία, παραγωγή αναψυκτικών, ξυλόφουρνους, ταβέρνες, καφενεία, ελαιουργία, φάμπρικες, εργοστάσιο αλευρόμυλος. Υπηρεσίες: Αστυνομία, αγρονομία, ιατρεία 3: Φασούλης ιατρός, Σπανδάγος ιατρός και Ανδρουλιδάκης ιατρός. Λεωφορεία σε καθημερινή βάση 2. Οι Μαργαρίτες έδωσαν στη ζωή και στον πολιτισμό διακεκριμένους επιστήμονες.
1. Καυγαλάκης Γεώργιος, πρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνών.
2. Τζανακάκης Κωνσταντίνος, αρχηγός τελωνείου Ελλάδος.
3. Χαλκιαδάκης Γεώργιος, αστυνομικός διευθυντής Κρήτης.
4. Ο Ηγούμενος Γαβριήλ Μαρινάκης, Αρκάδι.
5. Διονύσιος Μαραγκουδάκης, Επίσκοπος Πέτρας Νεάπολής
Φτάνοντας στις Μαργαρίτες στην πλατεία στη βρύση, ανηφορίζεις αριστερά και τελειώνεις στο Σωτήρα Χριστό, ένα πάλι μικρό εκκλησάκι από περασμένους αιώνες και δίπλα εκεί συναντάς ένα πολύ αρχαίο μοναστήρι, το μοναστήρι Καραχάλιου, ο Άγιος Γεδεών το οποίο ανασυγκροτήθηκε τώρα σε ένα θεάρεστό έργο από τον πρωτοσύγκελο κκ. Γεράσιμο Πυθαρούλιο και πρόεδρος του συμβουλίου Μαργαριτών που αποτελείται από επτά άτομα και η προσφορά τους είναι μεγάλη και σε πολλά άλλα έργα και εξαγιάσει των Μαργαριτών.
Οι Μαργαρίτες από αρχαιοτάτων χρόνων αγαπούσε την εκκλησία και έτσι έχει 14 εκκλησίες μέσα και έξω από το χωριό όπου παλαιότερα οι Μαργαρίτες ήταν χωρισμένες σε 3 ενορίες η Παναγία η κοίμηση της Θεοτόκου, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Άγιος Νικόλαος.
Το 1935 ήρθε το πρώτο ραδιόφωνο στο χωριό στο καφενείο Σειραγόπουλος. Ήμουν 4 χρονών και θυμάμαι που με κρατούσε η μάνα μου αγκαλιά απ’ έξω από το καφενείο μαζί και άλλες γυναίκες με τα παιδιά τους και περιμέναμε πως θα μιλήσει ένα μαγικό κουτάκι και αργότερα μάθαμε πως ήταν ραδιόφωνο. Τότες οι γυναίκες δεν πήγαιναν στο καφενείο και τώρα στα πήλινα.
Το κυριότερο επάγγελμα των Μαργαριτών πρώτο υπήρχαν τα εργαστήρια με έκφραση παράδοσης, τσικαλαριά με άριστους τεχνίτες στα πήλινα από πολύ παλιά, αναφέρω μερικά που είχαν ονομασίες από αρχαιοτάτων χρόνων:
1. Κατασκεύασμα το βρασκί αντί πλυντηρίου σήμερα
2. Το σερτεφασή φαγητού παλιά ονομασία Γαλαφιά.
3. Η κανάτα του νερού επίσης μπουντάτσα
4. Το πήλινο θυμιαστό παλιά λεγόταν καψή.
5. Το κύπελλο νερού παλιά λεγόταν κουνενίδι
6. Το μικρό πιθαράκι επίσης κουρούπα
7. Μια πλάκα πήλινη στρογγυλή για ψητά πυροκότα.
8. Το μικρό μπρικάκι λεγόταν μπαρδάκι για νερό ακόμα και για λαδοτύρι.
9. Το μαργιόλικο σταμνάκι κρατάει μυστικό και γι’ αυτό ονομάζεται μαργιόλικο γιατί δεν μπορείς να πιεις νερό.
9. Το ποτήρι δικαιοσύνης είναι δίκαιο, του βάζεις το νερό μέχρι σε ορισμένο σημείο, αν του βάλεις λίγο πιο πάνω το βγάζει όλο από τον πάτο.
11. Φαγιάντζα ονομασία λεκανίδι.
12. Τροχιά για κατασκευή πιθαριού. Το κάθε πιθάρι κατασκευάζεται σε μια πλάκα πήλινη στρογγυλή που λέγετε Φορμάλη, αυτά και πολλά άλλα πήλινα που μετά την κατοχή και μες την κατοχή ήταν η σπονδυλική στήλη μες στη ζωή της οικογένειας σε όλη την Κρήτη.
Προχωράμε λίγο νότια επαρχεία ένα φαράγγι που λέγεται στον λαγκό. Εκεί υπάρχει βρύση που βγαίνει νερό δροσερό μέσα από τα βράχια και μια μεγάλη στέρνα σαν πισίνα που άρδευσε όλα τα περιβόλια του χωριού και λέγεται στην αρχοντική βρύση, αύτη η βρύση έχει ιστορία, γιατί όταν ο βασιλιάς της Αξού έφευγε για να μεταβεί στην Ελεύθερνα περνούσε Μαργαρίτες και σταματούσαν εκεί στην κεφαλόβρυση μαζί με το επιτελείο του και δροσιζόταν.
Επίσης υπάρχει στο πλάι του φαραγγιού η τρύπα του Διγενή, απέναντι η θέση λιβάδι υπάρχει μία τεράστια πλάκα και μας λένε τα μύθη ότι πάτησε ο Διγενής στην πλάκα αυτή και στην τρύπα απέναντι και έγειρε και ήπιε νερό από το ποτάμι γ’ αυτό σώζεται και σήμερα και λέγεται η τρύπα του Διγενή.
