Αμάρι. Μια επαρχία ποτισμένη με αίμα, αγώνες, θυσίες, καταστροφές, από τους εκάστοτε κατακτητές της, λόγω των αγώνων της. Κάθε πατουχιά του χώματος της έχει αίμα, μπαρούτι και οστά των γενναίων παιδιών της. Ο Φέρμορ, επικεφαλής της απαγωγής του Κράιπε, πλέκει ένα θρυλικό ύμνο για την επαρχία Αμαρίου, που όμοιός του δεν συναντάται για καμία άλλη περιοχή της Ελλάδος. Την ονομάζει: «χώρα των λωτοφάγων… λεωφόρο των Άγγλων κατασκόπων… το καταφύγιο από τον εχθρό… το στρατόπεδο διαμετακόμισης… το μέρος στο οποίο ομάδες ανταρτών κυνηγημένοι από τα δικά τους βουνά, έρχονταν εδώ για να επανασυνταχτούν. Ξεχώριζε το Αμάρι… ιδιαίτερη η θέση του Αμαρίου. Παντού οι δοκιμασμένοι προμαχώνες του Αμαρίου… Για όλους μας, ήταν σαν να φτάναμε στη γη της επαγγελίας. Το μέρος αυτό ήταν ξακουστό στον εχθρό. Αναρίθμητες έρευνες είχαν αποτύχει να βρουν ενοχοποιητικά στοιχεία και να αποθαρρύνουν τους Αμαριώτες. Δεν ανθεί εδώ πέρα, μόνο η κρητική παράδοση αντίστασης. Εδώ βρίσκεται όλο το θάρρος, το κέφι η φιλοξενία, η γοητεία, το χιούμορ και η καλοσύνη, που συνοδεύουν παντού στα βουνά της Κρήτης και οι απώλειές τους τελικά ήταν τρομερές». Το ολοκαύτωμα πέντε χωριών της από τους Γερμανούς, λόγω αυτής της δράσεως: Άνω Μέρος, Βρύσσες, Γερακάρι, Λοχριά, Σμυλές οι νεότεροι τόποι θυσίας.
Εκτός από το νεότερο αυτό ολοκαύτωμα, λιγότερο γνωστό είναι το παλαιότερο, επί τουρκοκρατίας τον Οκτώβρη του 1823, όταν έγινε μια ακόμα χειρότερη καταστροφή χωριών του Αμαρίου. Βισταγή, Βυζάρι, Μέρωνας, Φουρφουράς οι τόποι θυσίας και αφανισμού αυτή τη φορά. Τα χωριά αυτά ισοπεδώνονται, μεγάλο μέρος των ανδρών σφάζεται και πολλά γυναικόπαιδα συλλαμβάνονται από τους Τουρκοαιγύπτιους και πουλιούνται στα σκλαβοπάζαρα και τα χαρέμια.
Ο ιστορικός Ψιλάκης Βασ.(1829-1918) στο έργο του «Ιστορία της Κρήτης» τομ. Γ’, σ. 406 αναφέρει γι’ αυτή τη θυσία και την πλήρη καταστροφή των χωριών του Αμαρίου από τους Τούρκους: «Ο Χουσεΐν (Μπέης) μετά τα γεγονότα στις Αμουργέλες (σ.σ. βορειοανατολικά της Γέργερης, 20 Αυγούστου του 1823) και την καταστροφή της Μεσσαράς, προελαύνων κατά τις αρχές Οκτωβρίου, επέρασε στο Αμάρι. Εδώ μαζί με τους περιβόητους Αμπαδιώτες, κατέστρεψε τελείως το Βυζάρι, το Φουρφουρά, τη Μπισταγή, τον Μέρωνα και κατέσφαξε πολλούς και αιχμαλώτισε όσα γυναικόπαιδα δεν είχαν προλάβει να ανέβουν στο Σμυλέ και το Χωρδάκι, αλλά τα έφθασαν οι Τουρκοαιγύπτιοι στον Άγιο Τίτο και Νεύς Αμάρι». Σημειωτέον ότι ο Μέρωνας υπέστη και δεύτερη καταστροφή μετά από 44 χρόνια, το 1867 στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου.
Ο δήμος Αμαρίου ως οφειλόμενη τιμή στη θυσία αυτή είναι δίκαιο και απαιτείται να εισηγηθεί να ορισθεί ημέρα μνήμης της θυσίας αυτής και να τιμάται εκ περιτροπής κάθε χρόνο σε ένα από τα μαρτυρικά χωριά του ολοκαυτώματος της επανάστασης του 1821 στο Αμάρι, όπως γίνεται με την αντίστοιχη θυσία της Γερμανοκατοχής, αλλά και να ανακηρυχθεί μαρτυρικός δήμος, αφού τα μισά χωριά του ισοπεδώθηκαν με τα δύο αυτά ολοκαυτώματα.
