Μια περιήγηση στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, είναι πάντα ενδιαφέρουσα για τους ντόπιους αλλά και για τους επισκέπτες. Εξάλλου, το ιστορικό κέντρο, είναι το σημείο αναφοράς της πόλης. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της περιοχής, η εν γένει φυσιογνωμία της, η γραφικότητά της, είναι στοιχεία που την καθιστούν μοναδική, προσελκύουν χιλιάδες κόσμου κάθε χρόνο και η εικόνα της παλιάς πόλης ταξιδεύει στα πέρατα του κόσμου.
Πίσω από τα κτίσματα του ιστορικού κέντρου, υπάρχει η μακρόχρονη ιστορία τους. Και η περιοχή αποκτά ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον και για τους Ρεθεμνιώτες και για τους επισκέπτες όταν γνωρίζουν αυτή την ιστορία. Κάτι που συμβαίνει σε λίγες περιπτώσεις. Σπίτια, ναοί, τζαμιά, σοκάκια, είναι χώροι που οι περισσότεροι απλά βλέπουν και θαυμάζουν, αλλά ελάχιστα ξέρουν γι’ αυτά.
Η παλιά πόλη φέρνει την σφραγίδα διαφόρων λαών, διαφόρων και διαφορετικών πολιτισμών.
Οι άγνωστες πτυχές της ιστορίας στην πορεία των χρόνων, του ναού του Αγίου Φραγκίσκου και των πέριξ αυτού χώρων, εξιστορήθηκαν το απόγευμα της Τετάρτης από την αρχαιολόγο Πετρούλα Βαρθαλίτου και τον επίκουρο καθηγητή Οθωμανικής ιστορίας στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Ηλία Κολοβό, στη διάρκεια ξενάγησης που έκαναν κατόπιν πρωτοβουλίας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου, με αφορμή την Διεθνή Ημέρα των Μουσείων.
Όσοι επέλεξαν να παρακολουθήσουν αυτήν την ξενάγηση, πραγματικά ενθουσιάστηκαν απ’ όσα άκουσαν και με όσα έμαθαν.
Ένα σύμπλεγμα κτισμάτων που μπορεί σήμερα να έχει καθένα τη δική του λειτουργία και χρήση, όμως τόσο επί Ενετοκρατίας όσο πολύ περισσότερο και επί Οθωμανοκρατίας, αποτελούσαν ένα ενιαίο σύμπλεγμα κτιρίων που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ενοίκων τους βάσει της κουλτούρας και του πολιτισμού τους.
Το σημείο αυτό της παλιάς πόλης, αποκτά στο εξής ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον και ακόμα μεγαλύτερη επισκεψιμότητα λόγω της προσωρινής έκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου, που πλέον φιλοξενείται στον ενετικό ναό του Αγίου Φραγκίσκου. Μια έκθεση, ένας θησαυρός αρχαιοτήτων που εντάχθηκε αρμονικά στο πολυπολιτισμικό αρχιτεκτονικό τοπίο της παλιάς πόλης Ρεθύμνου.
Η ιστορία του Ενετικού ναού του Αγίου Φραγκίσκου
Η αρχαιολόγος Πετρούλα Βαρθαλίτου, στη διάρκεια της ξενάγησης, αναφέρθηκε στην ιστορία του ναού του Αγίου Φραγκίσκου, που όπως είπε ιδρύθηκε από τους Ενετούς ως μονή του Τάγματος των Φραγκισκανών μοναχών τον 16ο αιώνα περίπου και ήταν μια από τις σημαντικότερες μονές της περιόδου της Ενετοκρατίας.
Η αρχαιολόγος μιλώντας για τα ιστορικά αλλά και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού, με βάση τα διασωζόμενα μέρη του αλλά και όσα αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφικές έρευνες, ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου αποτελούσε το καθολικό της ομώνυμης μονής του τάγματος των Φραγκισκανών μοναχών. Η ίδρυσή της ανάγεται, πιθανόν, στις αρχές του 16ου αιώνα μ.Χ., H μονή παρά τον μικρό αριθμό των μοναχών της φαίνεται ότι είχε ιδιαίτερη αίγλη, αφού ο ναός αποτελούσε έδρα της θρησκευτικής αδελφότητας της Παναγίας των Καρμελιτών και χώρο ταφής ευγενών αξιωματούχων και πλουσίων, όπως προκύπτει από τα νοταριακά έγγραφα.
Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς, ο ναός ενσωματώθηκε, από τον Γαζή Χουσείν Πασά, το 1654 μ.Χ., στο συγκρότημα του ομώνυμου τεμένους (σήμερα τζαμί Νεραντζέ) και μετατράπηκε σε imaret (πτωχοκομείο)».
Συνεχίζοντας την ξενάγηση η κ. Βαρθαλίτου, επιδεικνύοντας τα μέρη του ναού στους επισκέπτες, εξήγησε:
«Από τη μονή διασώζεται το καθολικό και κάποια προσκτίσματα, στα νότιά του. Ο ναός ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιο πρεσβυτέριο που το πλαισιώνουν δύο ορθογώνια παρεκκλήσια.
Το κυρίως κλίτος του, είναι αποκομμένο από τον υπόλοιπο ναό, με τοίχο που κατασκευάστηκε την Οθωμανική περίοδο.
Το εγκάρσιο κλίτος, είναι σήμερα ασκεπές, ενώ το πρεσβυτέριο και το τμήμα του νότιου παρεκκλησίου έχουν άλλες χρήσεις.
Το μεγαλοπρεπές θύρωμά του, που φέρει τα μοναδικά στο Ρέθυμνο σύνθετου ρυθμού κιονόκρανα, αποτελεί μία από τις επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο ναό τον ύστερο 16ο – πρώιμο 17ο αιώνα μ.Χ. και του προσέδωσαν τον αναγεννησιακό χαρακτήρα του.
Ιδιαίτερης μνείας χρήζει το νότιο παρεκκλήσι που στεγάζεται με τρούλο και στηρίζεται σε τέσσερα ζεύγη τόξων που πατούν σε πεσσούς και κίονες, όλα κατασκευασμένα από γκρίζο μάρμαρο της Istria, υλικό που σπάνια χρησιμοποιήθηκε στην Κρήτη την Ενετική περίοδο.
Η ανασκαφική έρευνα στο δυτικό κλίτος αποκάλυψε μεγάλο αριθμό πρόχειρων λακκοειδών τάφων που συνδέονται με την πολιορκία της πόλης από τους Οθωμανούς, το 1646 μ.Χ.
Στο εγκάρσιο κλίτος και το βόρειο παρεκκλήσι, ήλθαν στο φως επιμελημένοι κιβωτιόσχημοι τάφοι, ενώ στο νότιο παρεκκλήσι αποκαλύφθηκε ένας και μοναδικός τάφος, στο κέντρο του, γεγονός που δεικνύει ότι επρόκειτο για τον τάφο κάποιου από τα επιφανή μέλη της πόλης».
Η αναδιαμόρφωση των χώρων από τους Οθωμανούς
Ο επίκουρος καθηγητής Οθωμανικής ιστορίας στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Ηλίας Κολοβός ξενάγησε τους επισκέπτες στους χώρους πέριξ του ναού του Αγίου Φραγκίσκου, μιλώντας για τη χρήση των κτιρίων την περίοδο της Οθωμανοκρατίας, καθώς όπως είπε όλος ο χώρος επαναδιαμορφώθηκε από τον κατακτητή της πόλης, τον Ντελί Χουσεΐν Πασά.
«Στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, το κέντρο της παλιάς πόλης επαναδιαμορφώθηκε από τον κατακτητή της πόλης, τον Ντελί Χουσεΐν Πασά κι έγινε ένας ενιαίος χώρος» είπε.
Σε ότι αφορά το Τζαμί Νερατζέ (σημερινό Ωδείο), ήταν το τζαμί του Χουσεΐν Πασά και αποτελούσε το κέντρο, ενώ ο Άγιος Φραγκίσκος ήταν το παράρτημά του, που λειτουργούσε τότε σαν κουζίνα, μαγειρευόταν φαγητό για την «ελίτ» της πόλης και ό,τι περίσσευε μοιραζόταν στους φτωχούς.
«Το Νερατζέ Τζαμί (Ωδείο) λειτουργούσε ως κεντρικό τζαμί και ο Άγιος Φραγκίσκος λειτουργούσε ως χώρος κουζίνας, «Ιμαρέτι» όπως ήταν η τούρκικη ονομασία.
Δηλαδή στο σημερινό μουσείο, στα χρόνια των Οθωμανών είχε στηθεί κουζίνα, όπου μαγείρευαν και μοίραζαν φαγητό στην ελίτ της πόλης και ότι περίσσευε το έδιναν στους φτωχούς».
Ακόμα περιγραφικότερος ο κ. Κολοβός, έδωσε την εικόνα εποχής του χώρου, λέγοντας:
«Θα πρέπει να φανταστούμε το χώρο γύρω από τον Άγιο Φραγκίσκο με εγκαταστάσεις οθωμανικής μαγειρικής και μέσα μεγάλα τραπέζια όπου έτρωγαν. Αυτό κράτησε για αρκετά χρόνια και ήταν κάτι σύνηθες στις οθωμανικές πόλεις. Εξάλλου οι Οθωμανοί είχαν ιδιαίτερη αγάπη για την καλή κουζίνα, την οποία έχουμε κληρονομήσει και εμείς (την αγάπη μας για την πολίτικη κουζίνα). Μαγείρευαν πιλάφι που ήταν το κύριο γεύμα. Το ρύζι ήταν ένα ακριβό φαγητό και το έτρωγαν στις γιορτές. Στο χώρο αυτό γινόταν και οι μεγάλες μουσουλμανικές γιορτές της πόλης στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας».
Μιλώντας για το σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο που βρίσκεται στο ενιαίο σύμπλεγμα των κτισμάτων (γνωστό ως τούρκικο) ιδρύθηκε περίπου 1891-1892 και λειτουργούσε ως Παρθεναγωγείο, όπως ανέφερε ο καθηγητής.
«Στο χώρο, ιδρύθηκε και σχολείο. Παλαιότερα το σχολείο ήταν στο πάτωμα του τζαμιού. Εκεί διδάσκονταν τα πρώτα τους γράμματα τα παιδιά των Μουσουλμάνων με βάση το κοράνι. Όμως, τον 19ο αιώνα όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία αποφάσισε να εκσυγχρονιστεί και να ακολουθήσει την Ευρώπη, τότε δημιουργήθηκε το τούρκικο σχολείο που λειτουργούσε ως Παρθεναγωγείο. Δηλαδή ως σχολείο για τα κορίτσια των Μουσουλμάνων στο Ρέθυμνο. Υπήρχε, όπως γνωρίζουμε από ιστορικές πηγές και ένα Αρρεναγωγείο, που δεν ξέρουμε που ακριβώς βρισκόταν» εξήγησε.
Ο θόλος που έχει διασωθεί στην είσοδο της Πλατείας Μικρασιατών (από την πλευρά της οδού Εθνικής Αντιστάσεως), σύμφωνα με τον κ. Κολοβό, ήταν τάφος Μουσουλμάνου που σκοτώθηκε στην πολιορκία του Ρεθύμνου, ενώ ο πέτρινος πάγκος που βρίσκεται στην απέναντι πλευρά του θόλου, το «Μουσαλά Τασί», ήταν ο πάγκος που χρησιμοποιούσαν τότε στο «ξόδι» (κηδεία). Εκεί, όπως εξήγησε ο καθηγητής, τοποθετούσαν τον νεκρό και στη συνέχεια τον συνόδευαν μέχρι τα Μουσουλμανικά μνήματα που βρίσκονταν την περίοδο εκείνη εκεί που σήμερα είναι ο Δημοτικός Κήπος.
Η ξενάγηση έκλεισε το βράδυ με μια εξαιρετική συναυλία των Les Enfants de Pigalle, στο χώρο του εγκάρσιου κλίτους του Αγ. Φραγκίσκου. Ήταν μια ιδέα του Συλλόγου Κατοίκων της Παλιάς Πόλης σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων.