Από τους φωτισμένους ανθρώπους που τίμησαν το Ρέθυμνο, ο καθηγητής Δημήτριος Δαφέρμος. Είχε μεριμνήσει μάλιστα για τη δημιουργία φορέως με αντικείμενο τον τουρισμό. Ήταν ο Τουριστικός Σύνδεσμος Ρεθύμνου, πρωτοβουλία φιλόδοξη για την εποχή εκείνη, που όλα έμοιαζαν σαν όμορφο όνειρο αλλά «θερινής νυκτός».
Το φορέα αυτό βλέπουμε σε συσκέψεις του δήμου, όταν διοργανώνονται τα πρώτα καρναβάλια. Η μεγάλη αυτή επιτυχία θεσμών όπως η Γιορτή Κρασιού και το Καρναβάλι από τα έργα ζωής της Περιηγητικής Λέσχης αρχίζει να πείθει τους Ρεθεμνιώτες ότι μπορούν να ελπίζουν σε μια οικονομική ανάπτυξη με βασικό πυλώνα τον τουρισμό. Οι πρώτοι επισκέπτες από τους γύρω νομούς που συνέρρεαν σε κάθε εκδήλωση ενθάρρυνε περισσότερο για την ανάπτυξη πρωτοβουλιών.
Ο οραματιστής Δημήτρης Δαφέρμος
Σε μια τέτοια φάση, το 1961, εκδίδεται από τον Δημήτρη Δαφέρμο ένας τουριστικός οδηγός. Ήταν ένα μικρό δεκαεξασέλιδο φυλλάδιο που είχε τυπωθεί στο τυπογραφείο Μανουσάκη και το είχε παρουσιάσει με δημοσίευμά του το Δεκέμβριο του 2009 ο εκλεκτός ιστοριοδίφης εκπαιδευτικός και συγγραφέας κ. Νίκος Δερεδάκης.
Η σημαντικότητα του οδηγού αυτού έγκειται στο γεγονός ότι αναδεικνύει πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής ζωής του τόπου παρουσιάζοντας μια εικόνα της πόλης που δεν μπορούμε πια ούτε να φανταστούμε.
Ο Δημήτρης Δαφέρμος αναφέρεται στα προϊόντα του τόπου εξάροντας το «γερακαριανό κεράσι» και φυσικά εστιάζει στην Φορτέτζα το σημαντικότερο από τα αξιοθέατα του Ρεθύμνου. Σειρά έχουν μετά οι πλατείες και τα βιομηχανικά συγκροτήματα βυρσοδεψίας, ελαιουργίας, σαπωνοποιίας, αλευροποιίας, κονσερβοποιίας και τουβλοποιίας, δηλαδή επιχειρηματικές δράσεις των Καψαλιανού, Κουφάκη, Ζαχαριουδάκη, Δομαζάκη,Τσουρλάκη, Γιακουμάκη κ.α όπως και στα Πρότυπα Παγοποιίας -ψυγεία, που βασισμένα στο σχέδιο Μάρσαλ και με την συνδρομή των Γεωργικών Συνεταιρισμών αναβάθμιζαν τη συνοικία του Αγίου Νικολάου. Τι κρίμα που ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος που ονειρεύτηκε μια τουριστική ανάπτυξη του Ρεθύμνου δεν αξιώθηκε να τη ζήσει, αφού πέθανε τόσο νέος και τόσο ξαφνικά το 1971.
Ίδρυση εταιρείας τουριστικών εκμεταλλεύσεων
Η ιδέα της τουριστικής ανάπτυξης γίνεται σύντομα άμεσος στόχος και σκοπός ζωής μερικών Ρεθεμνιωτών με πίστη και όραμα για την πόλη τους, που μαράζωνε ιδιαίτερα μετά το ισχυρό ρεύμα μετανάστευσης που κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1960.
Και πρωτοσέλιδο στην «Κρητική Επιθεώρηση» της Παρασκευής 27 Μαρτίου 1965 διαβάζουμε με πηχιαίο τίτλο: «Ιδρύθη εταιρεία τουριστικών επιχειρήσεων εις το Ρέθυμνον».
Το μεγάλο βήμα είχε γίνει. Μια ομάδα φιλοπρόοδων συμπολιτών, πήρε το μεγάλο ρίσκο να διαθέσει χρήματα για την εκπλήρωση ενός ονείρου. Άνοιγε τις πύλες ανάπτυξης σε μια παντέρμη πολιτεία χωρίς καμιά κατοχύρωση. Χωρίς καμιά εξασφάλιση. Μόνο πίστη υπήρχε και φλογερή αγάπη για τον τόπο.
Σύμφωνα με το καταστατικό της η εταιρεία αυτή με την επωνυμία « Τουριστικαί Επιχειρήσεις EL GRECO» είχε σκοπό να επωφεληθεί από την ανέλιξη της Κρήτης σαν έναν από τους δημοφιλέστερους προορισμούς της Μεσογείου και να δημιουργήσει την απαραίτητη υποδομή προκειμένου να υποδεχτεί και το Ρέθυμνο ξένους τουρίστες.
Το ιστορικό αυτό καταστατικό υπέγραφαν:
Ν και Γ Φραγάκης
Ιωάννης Δασκαλαντωνάκης και υιοί
Παντελής Μυλωνάκης και υιοί
Αδελφοί Τσουρλάκη
Μάρκος Πολιουδάκης
Γιάννης Χαλκιαδάκης
Νίκος Σταγάκης
Αργυρούλα Γαβρά
Γραμματική Ζωνού
Μιχάλης Καλαϊτζιδάκης
Κώστας Χαμαράκης και
Αδελφοί Μπιρλιράκη Νίκος και Μανόλης
Οι μέτοχοι δεν έχασαν χρόνο. Εξασφάλισαν γη και προχώρησαν στη δόμηση που βέβαια δεν ήταν και τόσο εύκολο. Μπορεί να είχαν όλοι τους μια οικονομική άνεση αλλά δεν είχαν μεγάλη ευχέρεια. Δεν το έβαζαν όμως κάτω.
Ένας εύστοχος αρθρογράφος
Με αφορμή την ίδρυση της εταιρείας αυτής ο Μανόλης Κούνουπας αρθρογραφεί για να επισημάνει με την τόσο εύστοχη πάντα πέννα του τη σημαντικότητα της επιχειρηματικής αυτής πρωτοβουλίας. Και δεν παρέλειψε να επισημάνει τα σημεία που άξιζε να προβληθούν σαν αξιοθέατα της πόλης αλλά και τη μεγάλη ανάγκη να προσεχθούν αρκετοί τομείς όπως αυτοί της καθαριότητας, της διατήρησης της παράδοσης, της ανάδειξης του τόπου μέσα από τη φιλόξενη διάθεση όλων των κατοίκων του αλλά και τις άμεσες παρεμβάσεις στο λιμάνι και στην ύδρευση αποχέτευση που είναι προτεραιότητα για να χαρακτηριστεί μια πόλη τουριστική.
Από τους πρωτοπόρους της τουριστικής ανάπτυξης ο Θεμιστοκλής και η Ιωάννα Βαλαρή. Άνθρωποι που έκαναν να νοιώθει προνομιούχος όποιος είχε την ευτυχία να απολαμβάνει το σεβασμό και τη φιλία τους.
Οραματιστής καθώς ήταν ο Θεμιστοκλής και πνεύμα πάντα ανήσυχο διέβλεψε το μέλλον της πόλης του, έστω κι αν η μιζέρια είχε δημιουργήσει ένα τοπίο θολό. Κι οι νέοι έσπευδαν να μεταναστεύσουν γιατί δεν έβλεπαν φως ανάπτυξης από πουθενά.
Ο Θεμιστοκλής με μια αποφασιστικότητα που τρόμαζε κάθε συντηρητικό νου, διέλυσε τις επιχειρήσεις του και επένδυσε τα πάντα στον τομέα του τουρισμού. Εκεί έβλεπε τη μοναδική ευκαιρία ανάπτυξης του τόπου του.
Εκείνη την εποχή η τουριστική υποδομή στο Ρέθυμνο, ήταν ανύπαρκτη. Το ξενοδοχείο «Βαλαρή» όμως στη γνωστή θέση, ήταν μια τουριστική μονάδα, πρότυπη για την εποχή της. Με τον εξοπλισμό που διέθετε, από το ασανσέρ, μέχρι την κεντρική θέρμανση και το τηλεφωνικό κέντρο, ήταν ο πρώτος πόλος έλξης τουριστών. Κι αυτό θα πρέπει να αναφέρεται πάντα. Ο Θεμιστοκλής Βαλαρής ήταν ο πρώτος που πίστεψε στο τουριστικό μέλλον του Ρεθύμνου και για χάρη του υψηλού αυτού στόχου, επένδυσε την περιουσία του, για να αποδείξει και να δικαιωθεί τελικά. Και σ’ αυτό τον τομέα του οφείλουμε πολλά.
Ο πρώτος τουριστικός οδηγός
Το 1967, κυκλοφορεί ο πρώτος ουσιαστικά τουριστικός οδηγός του Ρεθύμνου με τις υπογραφές Μάρκου Γιουμπάκη και Μιχάλη Τζεκάκη. Και αυτόν παρουσίασε σε δημοσιεύματά του ο Νίκος Δερεδάκης και είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτος. Και όχι μόνο. Μέσα από τις σελίδες του αναδεικνύεται το Ρέθυμνο που δεν γνωρίζουμε. Μια πόλη με ιδιωτικές κλινικές, με πέντε κινηματογράφους, με εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία που έγραψαν ιστορία και άφησαν εποχή. Αυτός ο οδηγός είναι κατά τη γνώμη μας ο συνδετήριος κρίκος δυο διαφορετικών εποχών που οι νεότεροι ούτε να φανταστούν δεν θα μπορούσαν.
Οι πολύτιμες αναφορές Αρχοντάκη
Και φθάνουμε στα 1968 που παίρνει το θέμα πάνω του ο τότε δήμαρχος Δημήτρης Αρχοντάκης. Από κατά καιρούς δημοσιεύματα με την υπογραφή του αντλούμε πολύτιμα στοιχεία όπως:
«Ο Ρεθεμνιώτικος Τουρισμός δεν ήρθε ουρανοκατέβατος, δεν ξεκίνησε από πάνω προς τα κάτω αλλά από τη λαϊκή βάση και προχώρησε προς τα πάνω. Στις συσκέψεις αυτές, στις οποίες λήφθηκε η θεμελιακή απόφαση για τον αποπροσανατολισμό των οικονομικών δραστηριοτήτων και των προσδοκιών της πόλης προς τον Τουρισμό, δεν συμμετείχα, κεφαλαιούχου, αλλά απλοί επαγγελματίες, οι εστιάτορες, τα μέλη του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου, οι επιστημονικοί Σύλλογοι κλπ. και ακολούθησαν πάλι απλοί ιδιώτες, πολλοί από τους οποίους στην συνέχεια, με την έμπνευση, το μεράκι και την αξιοσύνη τους, αναδείχτηκαν σε κεφαλαιούχους.
Αξίζει ακόμη να παρατηρηθεί ότι το αρχικό πλαίσιο των στόχων, που προσδιορίστηκε στη βασική εκείνη απόφαση και που στην ουσία είναι το πρώτο Τουριστικό Πρόγραμμα της πόλης, παρά την απειρία όλων μας, τότε, έπιασε σωστά τα πλείστα από τα θέματα, που ήταν τότε βασικά και τα ονομάσαμε, «τουριστική υποδομή πρώτης γενιάς». «Ακόμη σπουδαιότερο όμως είναι το γεγονός ότι το πρόγραμμα αυτό είχε την καλή τύχη τα αμέσως επόμενα χρόνια να εκτελεστεί στο σύνολό του, σχεδόν, και να στηρίξει και πρακτικά και ψυχολογικά την επιχειρούμενη στροφή προς τον τουρισμό. Συγκεκριμένα με τη σειρά που αναφέρονται στο Πρακτικό.
Κατασκευάστηκε ο «Λαβύρινθος», η πρώτη οργανωμένη πλαζ της Κρήτης, και έπαιξε σοβαρό ρόλο στα πρώτα βήματα του Ρεθεμνιώτικου Τουρισμού. (Άλλο τώρα, αν στην εποχή μας δεν έχει πια κανένα λόγο ύπαρξης εκεί, αντίθετα βλάπτει και πρόκειται να κατεδαφιστεί).
Η Φορτέτζα, που άνηκε σε διάφορους δημόσιους Φορείς (ΕΟΤ, ΥΠΠΟ κλπ.), αλλά και σε ιδιώτες, που είχαν οικόπεδα από τα ανταλλάξιμα αποκτήθηκε από τον Δήμο εν μέρει με παραχώρηση και εν μέρει με εξαγορά και έγιναν πολύ σοβαρές αναστηλωτικές παρεμβάσεις, που ακόμη συνεχίζονται και θα συνεχίζονται για πολλά χρόνια.
Η Παλιά Πόλη παρά τις οξύτατες αντιδράσεις των κατοίκων που δεν πίστευαν στις αναπτυξιακές προοπτικές της, που όπως δεν πιστεύουν σήμερα, δικαιολογημένα, στις οικιστικές δυνατότητές της, μπλοκαρίστηκε και προωθήθηκε, αναγκαστικά με σκληρά μέτρα, όπως η απαγόρευση κάθε δόμησης για δυο χρόνια, η Μελέτη και ανάδειξή της. Σήμερα δικαιώνονται όλοι όσοι πίστεψαν στο μέλλον της, τουριστικό και πολιτιστικό.
Οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες, που εκδηλώθηκαν μετά την ευρύτερη διάδοση και αποδοχή της ιδέας για τουριστική ανάπτυξη του Ρεθύμνου, βοηθήθηκαν όλες στο μέτρο του δυνατού, όπως θα αναφερθεί παρακάτω.
Εκτυπώθηκε το πρώτο prospectus του νομού, στο πνεύμα και με τις γνώσεις της εποχής, που το κείμενό του έγραψε ο υποφαινόμενος και το προλόγισε ο τότε Νομάρχης. Για το εξώφυλλο του φέραμε φωτογράφο από την Αθήνα και τράβηξε την οδό Θεσσαλονίκης τότε, τώρα Αραμπατζόγλου, με τα κιόσκια και τον κ. Γιάννη Χαντουμάκη. Το φυλλάδιο αυτό το στείλαμε παντού, όπου νομίζαμε, και ένα ή δύο αντίτυπα σώζονται στο προσωπικό του αρχείο.
Περιλήφθηκε το Ρέθυμνο στα διαφημιστικά προγράμματα του ΕΟΤ.
Ιδρύθηκε «Σταθμός Τουριστικής Αστυνομίας».
Ιδρύθηκε Γραφείο Τουριστικών Πληροφοριών, όχι στο Δημαρχιακό Μέγαρο, αλλά σε αυτοτελές λυόμενο, που τοποθετήθηκε στην πλατεία Ιερολοχιτών. Το κιόσκι αυτό είχε κατασκευαστεί από τον ΕΟΤ ως πιλοτικό, για να γίνουν όμοια σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών της χώρας, αλλά το πρόγραμμα αυτό δεν προχώρησε και το μοναδικό αυτό χαρίστηκε στον πρώτο που το ζήτησε, που ήταν ο Δήμος Βόλου.
Κατά τύχη το έμαθα μια μέρα που ήμουν στον ΕΟΤ και το άρπαξα κυριολεκτικά στον αέρα. Το φορτηγό στο οποίο ήταν φορτωμένο, αντί να ξεκινήσει για το Βόλο, κατηφόρισε στον Πειραιά με εμένα στη θέση του συνοδηγού.
Αυτό το γραφείο πλαισιώθηκε από τον μακαρίτη Κώστα Παλιεράκη, ένα πραγματικό πρωτοπόρο της τουριστικής ιδέας, που αμειβόταν με ψιχία ή, στις καλές περιόδους, με μεροκάματο οδοκαθαριστή. Με χαρά έμαθα ότι θα τιμηθεί η μνήμη του και προσθέτω ότι πρέπει να τηρηθεί ενός λεπτού σιγή γι’ αυτόν. Γενικά το Γραφείο αυτό εκπλήρωσε τον προορισμό του με τον καλύτερο τρόπο.
Και όλα τα υπόλοιπα σημεία – στόχοι της απόφασης, εκτός από την δημιουργία «εγκαταστάσεων δια τον ανεφοδιασμόν θαλαμηγών», επιτεύχθηκαν και πρόσθεσαν καθένα το λιθαράκι του στην εμπέδωση της τουριστικής ιδέας στο Ρέθυμνο. Και το Ενετικό λιμάνι μπορεί να μην μετατράπηκε σε λιμενίσκο θαλαμηγών, γιατί ήταν πολύ μικρό, αναστηλώθηκε όμως ριζικά με Μελέτη του αείμνηστου Ρεθεμνιώτη Αρχιτέκτονα Αντώνη Λαμπάκη και έκτοτε αποτελεί την αιχμή των χώρων εστιάσεως και αναψυχής της πόλης.
Οι ανωτέρω προσπάθειες κατευθύνθηκαν επίμονα και προς την Νομαρχία Ρεθύμνης, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία ανάλογα με το ποιος προΐστατο εκεί. Σε μια φάση, λίγο αργότερα, η Νομαρχία αποδέχτηκε τις εισηγήσεις του Δήμου και αμέσως ζητήθηκε από τον Δήμο η ενίσχυση του Γενικού Γραμματέα του ΕΟΤ για το αντίστοιχο πρόγραμμα, με έγγραφο που άρχιζε ως εξής:
«Α. Κατά τον καταρτισμόν των προτάσεων της Νομαρχίας Ρεθύμνης δια το Περιφερειακόν Πρόγραμμα και το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων 1972 επρέσβευσαν οι εξής απόψεις:
Α. ότι οι προσπάθειαι δια την οικονομικήν ανάπτυξιν του νομού πρέπει να προσανατολιστούν ουσιωδώς προ της τουριστικήν ανάπτυξιν, ως την περισσότερον ελπιδοφόρον κατεύθυνσιν, και
Β. ότι το τουριστικόν κέντρον του νομού είναι και θα παραμείνει η πόλις της Ρεθύμνης, η οποία πρέπει να εξοπλισθή δια της καταλλήλου υποδομής, ώστε να δύναται να παράσχη γενικήν κάλυψιν και υποστήριξιν των ιδρυόμενων και ιδρυθησόμενων Μονάδων ιδιωτικής πρωτοβουλίας.
Β. Εις εφαρμογήν των ανωτέρω απόψεων, κατεβλήθη η προσπάθεια όπως, εντός των υφισταμένων πλαισίων των ισχύοντων προγραμμάτων και εν συσχετισμώ προς τας λοιπάς ανάγκας του τόπου, καθορίσθη υψηλή προτεραιότης εις τα θέματα, τα οποία αποβλέπουν εις την δημιουργίαν της βασικής τουριστικής υποδομής της πόλεως. Εις τον αυτόν σκοπόν αποβλέπει και το Δημοτικόν πρόγραμμα. Ούτω ο Προγραμματισμός του 1972 έχει ως κάτωθι:»
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα έγιναν ατελείωτες παράλληλες προσπάθειες για την ουσιαστική προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης του Ρεθύμνου, αλλά και την ευρύτερη δυνατή εμπέδωση της τουριστικής ιδέας. Αναρίθμητα δημοσιεύματα στον τοπικό Τύπο και εισηγήσεις σε συνέδρια και συσκέψεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Πρόχειρα αναφέρω τις εξής:
«Αι προοπτικαί τουριστικής αναπτύξεως του νομού Ρεθύμνης και η μέχρι τούδε συντελεσθείσα πρόοδος εις τον τομέα αυτόν «, Εισήγηση σε σύσκεψη στο Ηράκλειο.
«Η συμβολή των Δήμων και Κοινοτήτων εις την τουριστικήν ανάπτυξιν της χώρας», Εισήγηση στο Γ’ Πανελλήνιο Συνέδριο Τοπικής Αυτοδιοίκησης στα Χανιά.
«Εισήγηση στη σύσκεψη της 16. 5. 1971 εν τω Δημαρχιακώ Καταστήματι».
«Υπόμνημα δια την εν Ρεθύμνω σύσκεψιν της 21-10-78» στο Δημαρχείο.
Σε όλες αυτές τις εισηγήσεις, πάγιος προσανατολισμός ηταν η τουριστική ανάπτυξη, τα έργα τουριστικής υποδομής και η εμπέδωση της τουριστικής ιδέας.
Σε μια φάση αυτής της πορείας, πείσθηκε ο Γενικός Γραμματέας του Τουρισμού να έρθει στο Ρέθυμνο, για να εξετάσει τα θέματά μας».
Ο Δημήτρης Αρχοντάκης, όπως μου είχε ιστορήσει ο Μάρκος Πολιουδάκης, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του τουρισμού με μια γενναία παρέμβαση.
Όπως προαναφέραμε οι δυσκολίες για την ανέγερση του El Grεco ήταν ανυπέρβλητες. Ο Μπαλόπουλος τότε υπουργός Τουρισμού της χουντικής κυβέρνησης μόλις ενημερώθηκε από τον Παττακό για το «ποιόν» των μετόχων της εταιρίας έφθασε στα πρόθυρα εγκεφαλικού. Θαύμασε μάλιστα και το θράσος αυτών των «βαμμένων» αντιστασιακών και προοδευτικών να ζητούν ενίσχυση. Τότε επενέβη ο Δημήτρης Αρχοντάκης. Μόλις πληροφορήθηκε την κατηγορηματική άρνηση της κυβέρνησης να βοηθήσει πήρε το αμέσως επόμενο αεροπλάνο, συναντήθηκε με τον Μπαλόπουλο και ξέροντας την γνωστή «Αρχοντάκειο» στρατηγική χάρις στην οποία ωφελήθηκε η πόλη τα μέγιστα και πρέπει να το θυμόμαστε, κατάφερε να γυρίσει στο Ρέθυμνο με την έγκριση του δανείου στην τσέπη.
Θα συνεχίσουμε όμως γιατί και τα επόμενα κεφάλαια της ιστορίας του τουρισμού έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.
Πηγές
Δημήτρη Αρχοντάκη: Η ιστορία του Ρεθεμνιώτικου τουρισμού
Νίκου Δερεδάκη: «Ο πρώτος τουριστικός οδηγός του Ρεθύμνου»
Εύας Λαδιά: «Ένας πρωτοπόρος του Ρεθεμνιώτικου τουρισμού»
Εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» Μάρτιος και Μάιος 1965