Ίσως ξαφνιασθείτε, απορήσετε, αναρωτηθείτε, υποψιασθείτε, γελάσετε μ’ αυτό τον απροσδόκητο χαρακτηρισμό για τον άνθρωπο. Υπέροχο ον! Μια στοιχειώδης ανθρωπογνωσία, με βάση την μακρά ιστορική του διαδρομή, συνθέτει ένα εμπειρικό πορτρέτο, κάθε άλλο παρά υπέροχο. Τον απεικονίζει ως ιδιοτελή, εγωπαθή, άπληστο, ζηλόφθονο, μικροπρεπή, άβουλο, μικρόψυχο, ματαιόδοξο, παράλογο, άδικο, αλαζών, κακεντρεχή, και φορέα πολλών άλλων ελαττωμάτων και ατελειών. Παράλληλα όμως δεικνύει παραδόξως άλλες, αντίθετες πλευρές του χαρακτήρα του, που τον ανεβάζουν σε ύψη μεγαλοσύνης. Με πράξεις μεγαλοψυχίας, αλτρουϊσμού, αλληλεγγύης, ηρωισμού, αυταπάρνησης, ανθρωπισμού, οραματισμού, και έργα επιστημονικού, φιλοσοφικού, διανοητικού, πνευματικού περιεχομένου και τέχνης. Σαν να είναι ο άνθρωπος κατασκευασμένος από διαφορετικά, αντίξοα υλικά.
Μόνος σε ένα σύμπαν, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου του είναι άγνωστο και ανεξερεύνητο, προχωρεί κραταιά στο Άγνωστο, αγωνιζόμενος πολλές φορές ενάντια δυσμενών φυσικών, γεωλογικών και κλιματολογικών φαινομένων, καθώς και άλλων ανυπέρβλητων συνθηκών. Διανύοντας την μοιραία, την αναπόφευκτη διαδρομή του, ο άνθρωπος προκαλεί τον εαυτό του και θέτει υψηλούς και δύσκολους στόχους. Αναπτύσσεται μέσα από εμπειρίες και βιώματα, περνώντας από το ένα στάδιο ανάπτυξης στο άλλο, χωρίς να παύει ν’ αναζητεί αγωνιωδώς απαντήσεις στα μείζονα ερωτήματά του για την προέλευσή του, τον μετά θάνατον προορισμό του και τον Δημιουργό του. Πότε αμφισβητώντας τα πάντα, με τον φιλοσοφικό του στοχασμό, και πότε καταργώντας τα με την ελευθερόφρονη φύση του, ενώ τα μνημεία, τα μουσεία, οι βιβλιοθήκες, οι επιστημονικές και τεχνολογικές επιτεύξεις του συνεχίζουν να καταμαρτυρούν και να τεκμηριώνουν το λαμπρό πνευματικό του έργο.
Ό,τι έχει μάθει, όποια γνώση έχει κατακτήσει και όποια έργα έχει πράξει είναι δικά του και αποκλειστικά δικά του. Έχει, μέχρι στιγμής, καταφέρει να ταξιδεύσει σε κοντινά σημεία στο Διάστημα, με προοπτικές να πάει μακρύτερα, πάντα όμως μέσα στο ηλιακό του σύστημα. Κατέχεται από δέος και μόνο στη σκέψη ότι υπάρχουν εκατομμύρια ηλιακά συστήματα σε εκατομμύρια γαλαξίες στο Άπειρον και ο πλανήτης του είναι μόλις ένας μικρός κόκκος στο ατέλειωτο αστρικό καμβά του Σύμπαντος. Και αυτός, τίποτε περισσότερο από ένα ανυπολόγιστο, απειροελάχιστο συστατικό, προϊόν εν τούτοις ομοειδές από την ίδια ουσία των Πάντων.
Στο δικό του οικοσύστημα δίνει λοιπόν ο άνθρωπος μόνος του τον αγώνα του ως κάτοικος αυτού του μικρού, συγκρινόμενος με άλλους, πλανήτη, που ο ίδιος επονόμασε Γη. Όπως έδωσε ονόματα και στους άλλους πλανήτες γύρω του, όσους ανακάλυψε στο ορατό του πεδίο. Ονόματα από την ίδια τη μυθολογία του που εκείνος ο ίδιος έπλασε. Πλανήτες που μελέτησε και εξερεύνησε με μαθηματικές, αστροφυσικές και αστρονομικές γνώσεις, που ο ίδιος απέκτησε μέσα από την φιλοσοφική και επιστημονική του έρευνα και όργανα που ο ίδιος κατασκεύασε.
Στην επίπονη διαδρομή του, δημιουργώντας δικούς του νόμους και θεούς, ανάπτυξε, σύμφωνα με τις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες, πολιτικά, κοινωνικά συστήματα και πολιτισμό, που εφάρμοσε, καθιέρωσε, δοκίμασε και ανέτρεψε νομοτελειακά με αλλαγές και επαναστάσεις, οδηγούμενος σταδιακά σε μια ανιούσα γραμμή ανθρωπιστικής προόδου. Πολλές φορές με το ακριβό τίμημα αιματοχυσίας και αυτοθυσίας. Μέσα από πειραματισμούς, λάθη, παραπλανήσεις, ψευδαισθήσεις, ανακαλύψεις, αποκαλύψεις, μπαίνει κάθε φορά σ’ ένα νέο αγωγό που τον άγει τελικά, μετά από μια σειρά μεγάλων δοκιμασιών, σε μια έξοδο για να τον αγάγει αμέσως σε μια νέα είσοδο, οδηγώντας τον έτσι σε μια ατέρμονη Οδύσσεια. Μια Οδύσσεια, χωρίς στόχο και προορισμό. Χωρίς Ιθάκη.
Πείσμων, σθεναρός, μαχητικός, ευρηματικός, υπομονητικός, πειθαρχικός, φιλομαθής, δημιουργικός, ανταγωνιστικός, φιλόδοξος, μάχεται για ίδιον και κοινωνικόν όφελος. Πολλές φορές με θετικά αποτελέσματα. Πλείστες είναι οι φορές που επικρατούν η ματαιοδοξία, η φιλαυτία, η απληστία και ο φανατισμός. Τα τέσσερα μεγάλα κακά του ανθρώπου, που διαταράσσουν την κοινωνική ισορροπία, καθυστερούν την πρόοδο, και προκαλούν καταστροφές. Ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος μπορεί ν’ αναγνωρίζει τις ατέλειες της ανθρώπινης φύσης και να επιχειρεί να τις καταπολεμεί στον εαυτό του, αλλά είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να βοηθήσει άλλους να την καταπολεμήσουν αποτελεσματικά, αν δεν έχει προηγηθεί σ’ αυτούς μια κάποια αυτο-αφύπνιση. Η καταπολέμηση των αρνητικών πλευρών της ανθρώπινης φύσης αποτελεί το δυσχερέστερο εγχείρημα του ανθρώπου. Ένα προσωπικό θέμα για φωτισμένους, η αύξηση των οποίων βελτιώνει ποιοτικά την κοινωνία.
Ένα από τα πλέον αντιφατικά στοιχεία του ανθρώπου, που λειτουργεί ως δίκοπο μαχαίρι στη συμπεριφορά του, είναι ο συναισθηματισμός του. Ο θυμικός του κόσμος, που μπορεί κάποιες στιγμές να δείχνει καταστάσεις ευγένειας ψυχής, αγάπης, στοργής, συμπόνοιας, συχνά φτάνει σε ακραίες καταστάσεις επικίνδυνων συναισθημάτων, όπως υπερευαισθησίας και εμπάθειας. Μεσ’ στον διαρκή αγώνα του επιβίωσης, όπου επικρατούν αντικρουόμενες και συγκρουόμενες δυνάμεις, αδυνατεί φύσει και δυνάμει να αυτο-συνετιστεί και να υποβάλει τον εαυτό του σε σοβαρή αυτοκριτική και αυτοπειθαρχία. Μέσα σε ακραίες και μακρόχρονες κακουχίες και δοκιμασίες μπορεί να αποδεκατιστεί ή να μεταλλαχτεί και να γίνει αγνώριστος, επιφέροντας τις σχετικές μετατροπές στο DNA του, του οποίου το φάσμα περιέχει μια κλίμακα από το κτηνώδες μέχρι το θεόπνευστο.
Οι έννοιες της τραγωδίας και κωμωδίας υπάρχουν, γιατί γεννήθηκαν από την δυϊκή υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου. Την τραγική και την κωμική. Τραγική στη προσωπική του μοναξιά και κωμική στην κοινωνική του συμπεριφορά. Καμιά εξ αίματος συγγένεια, ακόμα και εκείνη της μητέρας-παιδιού, ή μια στενή σχέση ψυχής, όπως ένας βαθύς έρωτας, δεν μειώνει την τραγικότητα της προσωπικής του μοναξιάς. Όπως καμία σοβαροφάνεια ή αληθοφάνεια στις περισσότερες κοινωνικές δραστηριότητες δεν παύει να αποκαλύπτει τη κωμική πλευρά.
Παρά τις αντιφατικότητες της ανθρώπινης φύσης και τις δύσκολες και απρόβλεπτες συνθήκες, το υπέροχο αυτό ον, ο άνθρωπος, έχει φθάσει σ’ ένα προχωρημένο στάδιο εξέλιξης, η οποία με οποιαδήποτε κριτήρια και να αξιολογηθεί δεικνύει σημεία προόδου με προοπτικές περαιτέρω εξέλιξης. Με πιθανόν νέα κριτήρια. Και ίσως αδιανόητα.
Το μεγαλείο του ανθρώπου έγκειται στο γεγονός ότι συνεχίζει μόνος και ακάθεκτος την πορεία του στο Άγνωστο μέσα από ένα διηνεκές γίγνεσθαι, το οποίο, παρ’ όλο που δεν γνωρίζει πού θα οδηγήσει, το κτίζει μόνος του. Ένα δικό του δημιούργημα που φαίνεται ν’ αποτελεί τη μοναδική πραγματικότητα. Εκτός και αν υπάρχουν και άλλες πραγματικότητες. Κι αν υπάρχουν, θα βρίσκονται στο διηνεκές γίγνεσθαι της πορείας του.
Προς το παρόν, μόνο η εικόνα ενός οικουμενικού ανθρώπου, που θα καταργήσει αντιθέσεις και διαφορές, εγκαταστήσει ισότητα και ειρήνη και ανακηρύξει τον εαυτό του κάτοικο του πλανήτη Γη, μπορεί ν’ αποτελέσει ένα όραμα. Ευχόμαστε μια πρόγνωση.
* Ο Φώτης Κωνσταντινίδης είναι σεναριογράφος-σκηνοθέτης
