Οι μεσογειακοί πολιτισμοί συνδέθηκαν με τον κύκλο της αναπαραγωγής του. Το μεγάλο γεγονός της γέννησης ενός θεού δε μπορεί παρά να επηρεάζει τη ζωή των ανθρώπων και ιδιαίτερα όταν αυτή η καινούργια θρησκεία αποδίδει στο ψωμί το συμβολισμό της ίδιας της ζωής ή και του ίδιου του υπέρτατου όντος (ο ίδιος ο Χριστός που γεννιέται είναι ο άρτος της ζωής).
Υπάρχουν μαρτυρίες για Χριστόψωμα που παρασκεύαζαν σ’ όλο τον ελληνικό χώρο για πολλούς αιώνες και έδιναν μια ιδιαίτερη νότα, στο εορταστικό κλίμα των Χριστουγέννων.
Το Χριστόψωμο ζυμώνουν και φουρνίζουν οι νοικοκυρές την παραμονή των Χριστουγέννων. Την επιφάνεια του ψωμιού στολίζουν με ένα σταυρό από ζύμη και στη μέση τοποθετούν ένα καρύδι. Αυτή είναι η απλούστερη μορφή Χριστόψωμου. Σε πολλά μέρη τοποθετούν στην επιφάνεια πολλά πλουμίδια και σύμβολα που φανερώνουν την αγωνία του ανθρώπου για την πορεία της παραγωγής. Τα Χριστόψωμα της Κρήτης είναι φορτωμένα με τόσα σύμβολα και πλουμίδια που μοιάζουν με μικρά έργα τέχνης. Τα Χριστόψωμα της αρραβωνιαστικιάς είχαν στο κέντρο μια φωλιά, γεμάτη μικρά βολαράκια ζύμης σε σχήμα αυγών, δίπλα από τη φωλιά έπλαθαν δύο πουλιά, το ένα απέναντι στο άλλο. Ήταν το καινούργιο ζευγάρι. Τα αυγά αποτελούσαν το κυριότερο ευγονικό σύμβολο. Ο συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης στο βιβλίο του «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη» μας παρουσιάζει Χριστόψωμα από πολλά μέρη της Κρήτης, μας περιγράφει το στόλισμα και το συμβολισμό των πλουμιδιών πάνω στην επιφάνεια των Χριστόψωμων. Στον Κρουσώνα γράφει «φτιάχνανε ένα σταυρό και βάζανε 33 καρύδια, όσα ήταν και τα χρόνια του Χριστού. Άλλοι βάζανε πέντε, ένα στη μέση και ένα σε κάθε άκρη του σταυρού. Στο Αμάρι του 19ου αιώνα τα Χριστόψωμα ήταν «καθαροί εκ σίτου άρτοι με σταυρούς επί της προσόψεως και αστέρας και άλλα στολίσματα εκ ζύμης». Το Χριστόψωμο των δυτικών Αστερουσίων (ξεχασμένο δυστυχώς σήμερα) ήταν από τα πιο εντυπωσιακά του ελληνικού χώρου. Σ’ ένα μεγάλο ελλειψοειδές ψωμί έπλαθαν ένα οξυκόρυφο δέντρο και στα κλαδιά του έβαζαν λογής-λογής στολίδια. Ψωμί δέντρο λιγότερο εντυπωσιακό όμως μαρτυρείται και στην Κω.
Το Χριστόψωμο που συναντήσαμε στα ορεινά της Ιεράπετρας φαίνεται ν’ αποτελεί μοναδική επιβίωση παλαιότερων πρακτικών και συνηθειών. Ήταν ένα ιδιότυπο Χριστόψωμο, στρογγυλό, και πάνω στην επιφάνειά του σχεδιαζόταν το πρόσωπο εκείνου για τον οποίο το ζύμωναν. Το πρόσωπο αυτό μπορούσε να είναι είτε εν ζωή είτε να έχει πεθάνει. Ήταν δηλαδή ένα τάμα, το οποίο γινόταν για διάφορους λόγους (υγεία, επιτυχής έκβαση ταξιδιού, επιστροφή ξενιτεμένου), αλλά συνηθιζόταν περισσότερο ως μνημόσυνο στενού συγγενικού ή φιλικού προσώπου, θα μπορούσε να αποτελεί επιβίωση του αρχαίου άρτου, που ονομαζόταν «υγεία» και παρασκευαζόταν αποκλειστικά υπέρ της υγείας κάποιου προσώπου. Από το βιβλίο του κ. Νικολάου Ψιλάκη «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη (σελίδα 426).
Στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι περίοπτη θέση έχει το Χριστόψωμο. Πρώτα η νοικοκυρά του σπιτιού θυμιάζει όλα τα φαγητά του τραπεζιού, λέει ευχές υπέρ των ζώντων. Μετά ρίχνει στο θυμιατό νερό να ευφρανθούν οι ψυχές των πεθαμένων τη δροσεράδα του νερού, ρίχνει ψίχουλα του Χριστόψωμου να αισθανθούν οι ψυχές την αφρατάδα του ψωμιού, ρίχνει λίγο φαγητό να ευφρανθούν οι ψυχές τη νοστιμάδα του φαγητού, τη μυρωδιά του λιβανιού, τη φωτεράδα του κεριού.
Μετά αρχίζει η τελετουργία της κοπής του Χριστόψωμου. Εκείνος που κόβει το ψωμί είναι πάντα ένας, συγκεκριμένα ο νοικοκύρης του σπιτιού, έτσι όπως ο Χριστός είναι εκείνος που κόβει το ψωμί και το μοιράζει στο Μυστικό Δείπνο. Ποικίλουν τα έθιμα που συνοδεύουν την κοπή του Χριστόψωμου. Τα σχετικά με το Χριστόψωμο έθιμα όλου του ελληνικού κόσμου παρουσιάζουν κοινά στοιχεία σε όλες τις ορθόδοξες βαλκανικές χώρες, ενώ υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία και με άλλους χριστιανικούς λαούς της Ευρώπης.
Βασική πηγή των εθίμων που περιγράφω, είναι το βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη «Λαϊκές τελετουργίες της Κρήτης».
Η Ευγενία Σπαντιδάκη-Ζαμπετάκη είναι συνταξιούχος δασκάλα
