Τόποι Κρητών αγωνιστών εκτός Κρήτης

Έτσι με ψήφισμα του κυβερνήτη Καποδίστρια (Μάρτιος 1831), ξεκινάει μια προσπάθεια αποκατάστασης όσων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να προσφύγουν στην τότε ελεύθερη Ελλάδα. Σύμφωνα με το ψήφισμα «τό έθνος χρεωστεί νά προμηθεύση τούς Έλληνας, όσοι, πολεμούντες υπέρ τών δικαίων του, έχασαν τάς εστίας των, τά δυνατά μέσα διά νά ημπορέσουν νά αποκατασταθούν είς τό νέον κράτος…».
Στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Τολό, στα ανατολικά παράλια του αργολικού κόλπου, παραχωρείται γη σε 128 οικογένειες προσφύγων πολεμιστών από την Κρήτη, οι οποίοι είχαν σπεύσει να συμμετάσχουν στον επαναστατικό αγώνα αλλά κι εκείνων που προσπαθούσαν να γλυτώσουν από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του νέου τότε κατακτητή της Κρήτης, του αιγύπτιου αντιβασιλέα Μωχάμεντ Αλη. Τελικά με το Βασιλικό Διάταγμα της 13/25 Οκτωβρίου 1934 (αρθ. 1651): «Περί άποικισμού τών Κρητών», το οποίο, δεν δημοσιεύτηκε στη Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, αποφασίσθηκε μεταξύ άλλων «….1) Νά κτισθεί είς τόν λιμένα των Τολών, πόλις υπό τό όνομα Μινώα. 2) Νά προσκληθούν νά οικήσουν αυτήν οί έν τώ Βασιλείω διεσπαρμένοι Κρήτες ….». Σε ένδειξη δε, «ιδιαιτέρας ευνοίας πρός τούς αγωνιστάς καί κατοίκους, επετράπη αυτοίς, καίτοι ήσαν ολίγοι τόν αριθμόν, ν΄ αποτελέσουν ιδιαίτερον δήμον, τόν Δήμον Μινώας, έκ τού ονόματος τού βασιλέως τής Κρήτης Μίνωος, καί νά εκλέγουν δήμαρχον». Στη συγκεκριμένη περιοχή προοριζόταν για να γίνει ο ναύσταθμος του ελληνικού στόλου. Με την μεταφορά όμως της πρωτεύουσας στην Αθήνα, η ιδέα εγκαταλείφθηκε κι έτσι βρέθηκε διαθέσιμος χώρος για να δεχθεί, ως Δήμος Μινώας, τις πρώτες καταδυναστευμένες οικογένειες από την Κρήτη. Στη συνέχεια κι έχοντας περάσει περισσότερο από δέκα πέντε χρόνια, με τον Νόμο ΡΙΔ’ αποφασίστηκε: Άρθρον 1. «Είς όσους έκ τών μεταναστευσάντων ήδη δέν έλαβον είσέτι γαίας θέλουν παραχωρηθή είς εκάστην οικογένειαν 30-35 στρέμματα γής αναλόγως τών μελών αυτής….». Άρθρον 4. «Είς εκάστη τών έν Μινώα νεοσυνοικισθησομένων οικογενειών θέλει παραχωρηθή δι’ εξόδων της Κυβερνήσεως είς οικίσκος αξίας όχι ανωτέρας τών 300 δραχμών, είς βούς, καί τα’ αναγκαία γεωργικά εργαλεία πρός καλλιέργειαν τών γαιών αυτών». (φύλλο αρθ. 25 της Ε.τ.Κ. με ημερομηνία 27/9/1848). Κατά τη διαμόρφωσή του ο οικισμός χωρίστηκε άτυπα σε τέσσερα τμήματα. (Τα Χανιώτικα, τα Ρεθεμνιώτικα, τα Ηρακλειώτικα και τα Σητειανά).

[Η Ιστορία] Αν κι η ιστορία του Δήμου Μινώας ξεκινά επίσημα το 1834, τα χνάρια του χρόνου μας οδηγούν πολύ πίσω σε τούτη την γωνιά της Πελοποννήσου. Έτσι για πρώτη φορά βρίσκουμε γραπτή αναφορά από τον Όμηρο και στο έπος της Ιλιάδας. Με τη φράση: «Ερμιόνη Ασίνην τε βαθύν κατά κόλπον εχούσας», αναφέρεται στη θαλάσσια περιοχή μπροστά της Αρχαίας Ασίνης. Από εδώ αναχώρησε η ναυτική δύναμη του Αγαμέμνονα για την Αυλίδα κατά τον Τρωικό πόλεμο.
Για πολλούς αιώνες η περιοχή παρότι ακατοίκητη θα γίνει ασφαλές αραξοβόλι για τους κατά περίοδο κατακτητές. Από εδώ θα περάσουν Βυζαντινοί, Σταυροφόροι, Φράγκοι, Ενετοί, Οθωμανοί και ο στόλος του Μοροζίνι. Με την ανακήρυξη του νέου Δήμου και για τα επόμενα χρονιά 80 χρόνια, στη Μινώα καθώς και στο γύρω οικισμούς Κάντια, Ίρια, Σουληνάρι, θα συνεχίσουν να εγκαθίστανται κρητικοί καθόσον το μέρος αποτέλεσε την ελεύθερη Κρητική γωνιά της τουρκοκρατούμενης μεγαλονήσου -μέχρι βεβαίως της Ένωσης της με την Ελλάδα (1913).
Η έρευνα έχει φέρει στο φως την ιστορία πολλών σπουδαίων Κρητών αγωνιστών, που με περίσσιο θάρρος κι αυταπάρνηση πολέμησαν για την ελευθερία της Κρήτης. Μερικοί απ’ αυτούς ήταν:
Ο Σταυρούλης Νιώτης γεννημένος το 1795 στ’ Ανώγεια Μυλοποτάμου. Μυημένος στη Φιλική Εταιρεία. Σαν οπλαρχηγός συμμετείχε στην επανάσταση από το 1821 μέχρι την κατάπνιξή της από τους Αιγύπτιους.
Το 1830 κατάφυγε στην ελεύθερη Αργολίδα με την οικογένεια του πατέρα του Μιχάλη Νιώτη, επίσης οπλαρχηγού. Το 1841 επανέρχεται στην Κρήτη και συμμετέχει στη νέα επανάσταση. Πέθανε στη Μινώα.
Ο Γεώργιος Νιώτης (γιος του Σταυρούλη) γεννήθηκε το 1831 στην Αργολίδα. Στην μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866, έσπευσε με τ’ αδέλφια του να βοηθήσει στον μεγάλο αγώνα. Ανακηρύχθηκε αρχηγός Μυλοποτάμου και τραυματίστηκε πολλές φορές εξ’ αιτίας της τολμηρότητάς του. Διετέλεσε και δήμαρχος της Μινώας.
Ο Γεώργιος Σγουρός με καταγωγή από τον Αγ. Μάμα Μυλοποτάμου. Γεννήθηκε στην Κρήτη αλλά ο πατέρας του Κυριάκος, αρχηγός των Μυλοποταμιτών, με την οικογένειά του κατάφυγε το 1830 στην ελεύθερη Ελλάδα.
Στις επαναστάσεις του 1858 και του 1866 κατέβηκε στη Κρήτη μαζί με τον αδελφό του Ιωάννη κι αγωνίστηκαν, ο ίδιος ως αρχηγός της επαρχίας Ρεθύμνου, ο δε Ιωάννης ως γενικός αρχηγός Μυλοποτάμου.
Ο οπλαρχηγός Γρηγόρης Σπυθούρης από τ’ Ανώγεια υπήρχε σπουδαίος αγωνιστής. Ως αρχηγός του ανατολικού τμήματος της επαρχίας Μυλοποτάμου συμμετείχε με γενναιότητα στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69.
Πέθανε στη Μινώα χωρίς να προλάβει την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, που ήταν το μεγάλο του όνειρο.
Ο Γεώργιος Τσουδερός γεννήθηκε το 1768 στον Ασώματο Αγ. Βασιλείου Ρεθύμνου. Καταγόταν από την ιστορική οικογένεια των Καλλέργηδων. Ήταν ξακουστός για τις πολεμικές και ηγετικές του ικανότητες. Ως αρχηγός των Αγιοβασιλειωτών έλαβε μέρος σε όλες τις επαναστάσεις και τα κινήματα στην Κρήτη μέχρι το 1830, οπότε κι έφυγε μαζί με την οικογένειά του για την Ελλάδα. Με την είδηση του νέου κρητικού ξεσηκωμού του 1841, κατεβαίνει με τον γιο του Αναγνώστη στην Κρήτη για να πολεμήσουν. Μετά την αποτυχία του ξεσηκωμού επιστρέφει στη Μινώα όπου και πεθαίνει.
Ο Αναγνώστης Τσουδερός συνεχίζει τους αγώνες μέχρι το 1867. Πεθαίνοντας στην Κρήτη, άφησε στη Μινώα την πολυμελή οικογένειά του. Μετά δε το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου εδώ εγκαταστάθηκαν κι άλλοι Κρητικοί που διασώθηκαν από τις σφαγές που επακολούθησαν. Μεταξύ αυτών κι ο ξακουστός πολεμιστής κι οπλαρχηγός των επαναστάσεων του 1858 και 1866 παπά-Μαρουλιανός (Εμμ. Γ. Ανδρεαδάκης) που για κάποιο διάστημα τοποθετήθηκε κι εφημέριος στον μητροπολιτικό Ναό του Αγ. Γεωργίου. Με το άκουσμα ότι ξεκίνησε νέα επανάσταση το 1878, επέστρεψε πάλι στη Κρήτη για να πολεμήσει ως αρχηγός της επαρχίας Ρεθύμνου.
Ο Βασίλειος Χαλλης που γεννήθηκε στο Θέρισσο Κυδωνίας. Κατάγεται από οικογένεια οπλαρχηγών κι ήταν από τους πρώτους Κρητικούς που μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Αρχηγός όλης της επαρχίας Κυδωνίας έδωσε πολλές μάχες. Το 1830 όπως κι άλλοι Κρητικοί αγωνιστές έφυγε από την Κρήτη κι εγκαταστάθηκε στην Αργολίδα. Υπήρχε ο πρώτος δήμαρχος του νεοσύστατου Δήμου Μινώας. Με το ξέσπασμα της Κρητικής Επανάστασης του 1841 κατέβηκε στην Κρήτη για να βοηθήσει στην απελευθέρωσή της. Πέθανε πάμφτωχος στο Ναύπλιο με το βαθμό του υποστράτηγου Βασιλικής Φάλαγγας.
Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ο Γεώργιος Σακκόραφος από τον Αγ. Κωνσταντίνο Ρεθύμνου. Γεννήθηκε το 1790 κι είχε από μικρός μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία. Καταγόταν από αρχοντική οικογένεια με συνετή και έντονη προσωπικότητα, χάρη στην οποία οι συμπατριώτες του έβλεπαν σ’ αυτόν ένα προστάτη κι οι τουρκικές αρχές έναν υπολογίσιμο αντίπαλο. Συμμετείχε σε πολλές πολεμικές επιχειρήσεις και το 1827 αντιπροσώπευσε την Κρήτη στην Γ’ Εθνική Συνέλευση στην Τροιζήνα. Το 1831 κατάφυγε με την οικογένειά του στο Ναύπλιο κι εγκαταστάθηκαν στη Μινώα. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι ανταποκρίθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στις επίμονες παρακλήσεις συγγενών και φίλων του στην Κρήτη, που ζητούσαν την βοήθειά του, ώστε να εγκατασταθούν με τις οικογένειές των σε ελεύθερο τόπο. Το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο και μετά από πολύ σκέψη αποφάσισε να προωθήσει το θέμα στις νόμιμες ελληνικές αρχές. Με τον τίτλο του εκπροσώπου σαράντα κρητικών οικογενειών υπέβαλε αίτηση και ζήτησε ακρόαση από τον Βασιλέα. Κατά την ακρόαση ο Βασιλιάς Όθων του είπε: «Κύριε Σακόρραφε, Εμελέτησα τήν αίτησί σας καί έν συνεργασία μέ τόν επί τών Εσωτερικών μας Υπουργόν, κατέληξα είς τήν απόφασιν νά παραχωρηθή είς τούς αναξιοπαθούντας αδελφούς μας Κρήτας, τών οποίων ηγείσθε, χώρος, τόν οποίον κρίνω κατάλληλον, είς τήν παραλίαν τού Κορινθιακού. Τό ότι ή περιφέρεια είναι παραθαλασσία θά βοηθήση τούς μετανάστες είς τό νά ευρεθούν έκ πρώτης όψεως πρό περιβόλλοντος οικείου. Εύχομαι είς υμάς, ώς καί είς όλους τούς συμπολίτας σας, καλήν τύχην».
Τα παιδιά του Γεώργιου Σακκόραφου, Δημήτριος και Ιωάννης, πολέμησαν ως οπλαρχηγοί στη μεγάλη Κρητική Επανάσταση 1866-69. Ο Ιωάννης διετέλεσε τελευταίος δήμαρχος της Μινώας.
[Το όνομα] Το 1916, τρία μόλις χρόνια μετά την Ένωση της Κρήτης, σε τούτο τον ιστορικό αλλά και τόσο φιλόξενο για τους Κρήτες τόπο, με τα έντονα κρητικά στοιχεία, ήθη και έθιμα (λύρα, αρχιτεκτονική κ.α.) θα επικρατήσει το παλαιότερο όνομα της περιοχής: Τολό. Η πρώτη εκδοχή της ονομασίας, αποδίδεται σ’ ένα Φράγκο Επίσκοπο γύρω στο 1200 μ.Χ., ο οποίος το αποκαλούσε: De l’ eau – ντελό (γαλλικά: το νερό). Στους Βενετούς χρεώνεται η δεύτερη εκδοχή, οι οποίοι το αποκαλούσαν Port-Aulon (δηλ. Πόρτ-Ολών).
[Ως σήμερα] Θα περάσει πάλι ένα διάστημα 80 ετών και γύρω στο 1990 ο κ. Αθανάσιος Κεφάλας, ιδρυτής και πρόεδρος του Εκπολιτιστικού Μορφωτικού Εξωραϊστικού Συλλόγου του Τολό, θα ξεκινήσει μια προσπάθεια να αναδείξει την ιστορία του τόπου και τις ρίζες των ανθρώπων που τον κατοικούν. Αν και μη Κρητικός ο ίδιος (με καταγωγή από την Κορινθία) κατάφερε να συλλέξει δυσεύρετο ιστορικό και φωτογραφικό υλικό των Κρητών οπλαρχηγών κι αγωνιστών, οι οποίοι διωγμένοι από τους Τούρκους ήρθαν σαν προσφυγές στα εδάφη της Αργολίδας κι οι περισσότεροι από αυτούς είναι πρόγονοι των σημερινών κατοίκων του Τολού. Διοργάνωσε μάλιστα και ταξίδια στην Κρήτη και ειδικά στ’ Ανώγεια απ’ όπου κατάγονται οι περισσότεροι Τολιανοί. Όμως το συγκλονιστικότερο όλων είναι ότι οι σημερινοί απόγονοι των Κρητών αποίκων και με πρωτοβουλία του πολιτιστικού συλλόγου τους, έστησαν το 1996 στο Τολό ένα μνημείο τιμής ένεκεν στον Κρητικό Αγωνιστή. Στη δε μαρμάρινη πλάκα, μια υπέροχη μαντινάδα κρύβει μέσα της ένα νοσταλγικό βαθύ αναστεναγμό: «Θέ μου και να ‘ταν μπορετό, να γιάερνα στη Κρήτη / να πήγαινα να θώρουνα, το πατρικό μου σπίτι».

Κι αν η Μινώα δεν κατάφερε στο πέρασμα των ετών να κρατήσει το όνομά της, δεν συνέβη το ίδιο και με τη γειτονική Κάντια, η οποία διατηρεί μέχρι σήμερα το «κρητικό» όνομα. Κατοικήθηκε κι αυτή λίγο μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από πρόσφυγες που προέρχονταν από την Κρήτη. Ο οικισμός πήρε το όνομά του από το βενετσιάνικο όνομα της Κρήτης (Κάντια) που ήταν σε χρήση εκείνη την περίοδο. [Το φρούριο του Ηράκλειου περιέβαλλε βαθιά τάφρος (khandaq) κι από κει είχε πάρει το όνομα η πόλη και η νήσος για κάποια ιστορική περίοδο. Εξελληνισμένο: Χάνδακας και εκλατινισμένο: Κάντια].
Στην περιοχή της Κάντιας και στον παρακείμενο λόφο βρίσκονται ερείπια Μυκηναϊκής Ακρόπολης. Στο δε κέντρο της δεσπόζει ο «Πύργος της Κάντιας». Εντάσσεται στην κατηγορία της οχυρής κατοικίας της υπαίθρου, φαινόμενο που υπήρχε ήδη, από τις αρχές της τουρκικής κατάκτησης, και γνώριζε μεγάλη εξάπλωση από τα μέσα του 17ου αι. στην Πελοπόννησο. Μετά το τέλος της επανάστασης ο «Πύργος της Κάντιας» και το «Ζευγολατείον της Κάντιας» περιήλθαν στο Ελληνικό δημόσιο και στη συνέχεια πουλήθηκαν το 1826 «…διά τήν κατεπείγουσαν ανάγκην τής ενισχύσεως τού αγώνος τού Μεσολογγίου..».

Εφέτος, συμπληρώνονται 100 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Εκτός από τους λίγους κρητικούς αγωνιστές που έγινε αναφορά στο παρόν άρθρο, υπήρξαν ασφαλώς και πάρα πολύ άλλοι. Σε όλους όμως, γνωστούς κι άγνωστους, σε όσους έζησαν αλλά και σε εκείνους που δεν πρόλαβαν την Ένωση, ανήκει μια Μεγάλη Τιμή.

Βιβλιογραφία-πηγές:
– Βιβλίο «Τολό» της Π. Σέκερη.
– Αρχείο Πολιτιστικού-Μορφωτικού Συλλόγου Τολού.
– Τοπικός τύπος.