Πηγαίνοντας προς τα Χανιά και λίγο πριν τη Σούδα, 18 χλμ. πριν την πόλη, στο Καλάμι, πάνω στο λόφο βλέπουμε τις φυλακές Ιτζεδίν. Ένα ψηλό μπεντένι περίπου 5μ., εκτάσεως 16,5 στρεμμάτων αγκαλιάζει διώροφα κτίρια, που είναι μισογκρεμισμένα, σιωπηλά και ξεχασμένα από τον χρόνο.
Είναι οι εγκληματικές φυλακές στο Καλάμι, το γνωστό «Ιτζεδίν», το σπουδαίο ιστορικό μνημείο, το μοναδικό φρούριο στην Κρήτη, που κτίστηκε από τους Τούρκους. Οι Τούρκοι δεν έκτιζαν φρούρια, γιατί χρησιμοποιούσαν τα έτοιμα των Ενετών.
Όταν χρειάζονταν αμυντική οχύρωση, έφτιαχναν πύργους. Οι Ενετοί σχεδίαζαν να κτίσουν στην ίδια θέση φρούριο, όμως δεν πρόλαβαν, σύμφωνα με το σχέδιο Βασιλικάτα.
Το 1646 οι Τούρκοι έκτισαν ένα πύργο, όμως μετά την επανάσταση του 1866-69 ο διοικητής της Κρήτης Ρεούφ Πασάς μετάτρεψε τον πύργο σε φρούριο.
Στο όνομα Ιτζεδίν γιου του Σουλτάνου το 1872
Πάνω στο λόφο Καλαμίου και απέναντι από το φρούριο της νησίδας Σούδας και κάτω από τη θέση της αρχαίας Άπτερας πρόβαλε το 1872 το φρούριο, με τον πασά να του δίνει τ’ όνομα του πρωτότοκου γιου του σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ (1861-1876) Ιτζεδίν.
Το φρούριο βρισκόταν σε επίκαιρη θέση ενώ το 1878 δεν κατάφεραν 2.000 επαναστάτες να το καταλάβουν, αφού έλεγχε τον κόλπο της Σούδας και είχε εφοδιαστεί με πυροβολεία, στρατώνες και με 12 οπισθογεμή πυροβόλα.
Το 1884 χτίζεται η περίτεχνη Κρήνη, από τον πρωτομάστορα Γ. Γεωργαράκη, όπως αναφέρει η επιγραφή.
Από το 1898 στην Κρητική Πολιτεία
Μετά την αποχώρηση των Τουρκικών στρατευμάτων το 1898, το φρούριο περιήλθε στην Κρητική Πολιτεία, που το χρησιμοποίησε για εγκληματικές φυλακές της Κρήτης, αλλάζοντας όψη, αφού έγινε προσθήκη ορόφου.
Ήταν η σκληρότερη φυλακή της χώρας γιατί εκτός από τους βαρυποινίτες, δέχτηκε και πολιτικούς κρατούμενους.
Για 15 μέρες φυλακίστηκε εδώ και ο Βενιζέλος
Το 1909 ο μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος μήνυσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο για εξύβριση και φυλακίστηκε στο κάτεργο για 15 μέρες. Το 1915 πέρασε στο ελληνικό δημόσιο από το τούρκικο και την περίοδο δικτατορίας του Πάγκαλου 1925-26 κρατήθηκαν εδώ πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι, ενώ όταν ο ίδιος ανατράπηκε από το στρατηγό Κονδύλη, φυλακίστηκε και ο ίδιος δύο χρόνια 1926-28.
Επίσης επί Βενιζέλου 1930-31 φυλακίστηκαν αριστεροί κρατούμενοι, ενώ την Κατοχή είχε μετατραπεί σε βάση και αποθήκη.
Από τη Γυάρο 105 καταδικασμένοι
Το 1948 μεταφέρθηκαν εδώ 105 πολιτικοί κρατούμενοι, όλοι καταδικασμένοι σε θάνατο και το 1958 ο Μ. Γλέζος. Έγιναν προσπάθειες και οργανώθηκαν μαθήματα, παραστάσεις από κρατούμενους, γράφτηκαν βιβλία κ.ά., ενώ οι ίδιοι οι κρατούμενοι έχτισαν το εκκλησάκι του Αγ. Ελευθερίου, ελπίζοντας στην απελευθέρωση, σκαλίζοντας το τέμπλο του και αγιογράφησαν τις εικόνες. Οι εκτελέσεις γινόταν πριν την ανατολή του ήλιου, στο χώρο του σημερινού νεκροταφείου Καλαμίου.
Οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απολύθηκαν το 1964.
Από το 1986 έχει χαρακτηριστεί το φρούριο ιστορικό διατηρητέο μνημείο, ενώ έχουν γυριστεί εκεί πολλές ταινίες: «Μέρες του 36», «Πέτρινα χρόνια» κ.α.
Δυστυχώς σήμερα ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος, για το λόγο της επικινδυνότητας και ανοίγει μόνο στις 15 Δεκεμβρίου στη γιορτή του Αγ. Ελευθερίου.
Η μαρτυρία ενός πολιτικού κρατούμενου για τρία χρόνια
«Μέσα εδώ βλέπω τη μορφή μου, τα νιάτα μου, τους φίλους μου και τώρα θεριεύει η σιωπή και η μοναξιά. Αυτό το κονάκι της υποταγής, έτσι αποκάλεσε τη φυλακή μαρτυρά βασανιστήρια, πόνο, πείνα, κρύο, φόβο, φυματίωση, απελπισία και το πιο τρομερό, τον θάνατο. Σ’ αυτόν τον χώρο αυλιζόμαστε και είναι τόπος δακρύων, στεναγμών, αγανάκτησης, αλλά και συμβιβασμός αισθημάτων κι έγινε τόπος παιχνιδιού, τραγουδιού, χορού. Βγάζαμε τις τάβλες από τα κρεβάτια κάναμε τραπέζια και γιορτάζαμε το Πάσχα με φτώχεια βέβαια και στέρηση, αλλά με θάρρος και ελπίδα. Έτσι καταφέραμε ν’ αντέξουμε να νιώσουμε ελεύθεροι, να δημιουργηθούμε, να κάνουμε οικογένειες που ακόμα απορώ για την αντοχή μας.
Οι πολιτικοί κρατούμενοι είχαν σπουδαία οργάνωση και στην καθημερινή τους ζωή, αλλά και στις αποφάσεις τους. Μεταξύ αυτών ήταν γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές, μηχανικοί και ένας φυσικός ερευνητής όπως και πολλοί τεχνίτες. Ένα πανεπιστήμιο όπως έλεγαν αργότερα. Προσπαθούσαν να μάθουμε όλοι ανάγνωση και γραφή, να κάνουμε φίλο το βιβλίο και μερικοί βγήκαμε στην κοινωνία τέλειοι τεχνίτες. Αυτό που βιώσαμε και ήταν απάνθρωπο ήταν οι εκτελέσεις.
Η πιο σκληρή καρδιά ράγιζε την ώρα που οι θανατοποινίτες μας αποχαιρετούσαν με φιλιά και λόγια: «Αδέλφια αύριο δεν θα ήμαστε μαζί σας, θ’ αφήσουμε όμως την καρδιά μας στην παρέα. Μας έδωσαν χαρτί και μολύβι μα γράψουμε λέει την τελευταία μας επιθυμία. Ποια επιθυμία, τα δικαιώματά μας. Αύριο, πριν βγει ο ήλιος θα εκτελεστούμε». Κλείδωσαν έναν – έναν σε ξεχωριστό κελί και μόνο ο Θεός ξέρει τι νύχτα πέρασαν.
Αλλά κι εμείς όλοι μείναμε άυπνοι και μόλις ξεδιαφώτισε στήσαμε το αφτί και κάποια στιγμή ακούστηκε ένας συνεχής πυροβολισμός, ένα γάζωμα από σφαίρες και μετά τρεις ξεχωριστές χαριστικές βολές. Έτσι θάφτηκαν τρεις άντρες με τα δικαιώματά τους.
Το μνημείο υπάρχει ακόμα κάτω από τις φυλακές και κάτω από το δρόμο που οδηγεί στο Καλάμι. Σ’ αυτόν τον τόπο της υποταγής και της απαξίωσης ξεχνούσε κι ο ίδιος ο Θεός για να σε δει».