Ήταν πάντα ένας γλυκύτατος κύριος με γαλατική ευγένεια που φερόταν με μεγάλο σεβασμό στις κυρίες. Αυτή ήταν η πρώτη εντύπωση που απεκόμισα γνωρίζοντας από κοντά το Χρίστο Ι. Μακρή.
Όταν ερχόταν στην εφημερίδα ο ιδρυτής μας, Γιάννης Χαλκιαδάκης, τον υποδεχόταν με ενθουσιασμό συγγενούς. Ήταν η μνήμη του παπα-Γιάννη, του πατέρα Μακρή που τους είχε δέσει με στενούς δεσμούς φιλίας.
Όσο γνώριζα πάντως το σπουδαίο αυτό άνθρωπο τόσο με γέμιζε δέος η ευρυμάθεια, η ευθυκρισία, η δίψα για πνευματική αναζήτηση, το πάθος του για την παράδοση και την αρχαιολογική μας κληρονομιά.
Έτσι πάντα τον έβλεπα με μεγάλο σεβασμό όπως αισθάνεται κάποιος μπροστά σε ένα γίγαντα της διανόησης. Και θεωρώ προνόμιο ζωής, την ευκαιρία να τον γνωρίσω και να πάρω μύρο από τη σοφία του.
Ο Χρίστος Ι. Μακρής γεννήθηκε στα Σελλιά, το 1928.
Έμαθε τα πρώτα γράμματα στο δημοτικό σχολείο του χωριού του που λειτουργούσε από το 19ο αιώνα με την αρωγή της Μονής Πρέβελη.
Συνέχισε στο οκτατάξιο Γυμνάσιο του Ρεθύμνου και ολοκληρώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήρε το πτυχίο του, εκπλήρωσε και τις υποχρεώσεις του στην πατρίδα και μετά αφοσιώθηκε στην εκπαίδευση. Διορίστηκε το 1955 καθηγητής στο ενιαίο τότε Γυμνάσιο Αρρένων Ρεθύμνου.
Δεν άργησε να διακριθεί στην εκπαιδευτική κοινότητα με το ήθος και την υποδειγματική του διδασκαλία. Πηγή ακένωτη γνώσης είχε μια ιδιαίτερη αρετή μεταδοτικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι συμπολίτες που διαπρέπουν σήμερα, και υπήρξαν μαθητές του διακρίνονται για την άριστη διατύπωση κάθε σκέψης τους με θαυμάσια Ελληνικά. Και αρκετοί παραδέχονται πως το οφείλουν στον καθηγητή τους Χρίστο Μακρή.
Είναι χαρακτηριστική η αναφορά που έκανε ο καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Σήφης Μπουζάκης συμμετέχοντας σε μια τιμητική του αξέχαστου καθηγητή του.
«Όταν βρέθηκα στη Γερμανία για σπουδές, η δασκάλα της Γερμανικής γλώσσας μου παρατήρησε ότι μαθαίνω εύκολα Γερμανικά και το απέδωσε στην καλή γνώση των Αρχαίων Ελληνικών (οι δυο γλώσσες έχουν μεγάλες συντακτικές συγγένειες). Αυτό το «κεφάλαιο» για τις σπουδές μου στο εξωτερικό το «συσσώρευσα» με «επένδυση» στο δάσκαλό μου Χρίστο Μακρή.
Το δάσκαλο που και μετά την αποφοίτησή μου, παρακολουθούσε την πορεία μου και σε κάθε ευκαιρία με ενθάρρυνε να συνεχίσω».
Οργάνωσε και διοίκησε υποδειγματικά τις σχολικές μονάδες στις οποίες εκτελούσε χρέη πρώτου διευθυντή.
Από τις μαύρες σελίδες του βίου του, ήταν η περίοδος που ανέλαβε να επαναλειτουργήσει το Γυμνάσιο Σπηλίου.
Ήταν πάντα νωπό το πένθος από το τραγικό ναυάγιο στη Γεωργιούπολη που στοίχισε τη ζωή τόσων μαθητριών. Εκείνος όμως στάθηκε σε κάθε βαρυπενθούσα οικογένεια και φρόντισε να επανέλθει στο σχολείο η δίψα για γνώση.
Κι ήρθε η χούντα των συνταγματαρχών να τον βρει απέναντι της θηριώδη και απροσκύνητο.
Δεν μπορούσε ο γιος του παπα-Γιάννη που δεν υπολόγιζε το θάνατο σε χαλεπούς καιρούς και ήταν πάντα ενάντιος σε κάθε δυνάστη να προσκυνήσει για μια θεσούλα μερικούς υπερφίαλους που απέκτησαν εξουσία καταλύοντας τη Δημοκρατία.
Η κλασική του παιδεία ήταν ένας ακόμα λόγος που δεν του επέτρεπε να συμπορευτεί με εκφραστές τυραννικών καθεστώτων.
Κι αυτό βέβαια του στοίχισε ακριβά. Δεν τον άφηναν σε ησυχία. Εκείνος με ηράκλεια δύναμη ψυχής άντεξε και τις ανακρίσεις, και τις διώξεις και τον αμείλικτο πόλεμο που του είχαν κηρύξει. Άλλωστε είχε τόσα ενδιαφέροντα για να ξεχαστεί και να πάρει δύναμη για τη συνέχεια.
Σε μια ομιλία του μάλιστα είχε αρνηθεί να προσφωνήσει τους εκπροσώπους της χούντας, γιατί πίστευε ότι «αθλιότατον έστιν η τυραννίς ουδέ γαρ απαλλαγήναι δυνατόν αυτής εστίν». Αυτό είχε συνέπεια να κριθεί στάσιμος και να υποστεί δυσμενή μετάθεση.
Κι όταν ήρθε η μεταπολίτευση τότε φάνηκε το ήθος του Χρίστου Μακρή, που δεν καταδέχτηκε ποτέ να εξαργυρώσει τους αγώνες του με θέσεις και αξιώματα.
Από τους επιστήθιους φίλους του που μπορούσε να μοιραστεί μαζί τους ακόμα και το πάθος του για την αρχαιολογία ο αξέχαστος δάσκαλος Νίκος Νιουράκης.
Κι είχαν τόσα να πουν κάθε φορά για το κοινό τους αυτό ενδιαφέρον. Άλλωστε ο Μακρής από το 1959 μέχρι το 1966 υπηρέτησε ως άμισθος Επιμελητής Αρχαιοτήτων στο νομό.
Ήταν ο τελευταίος μιας σειράς εκπαιδευτικών που είχαν κληθεί από τις αρχές του 20ου αιώνα να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως άμισθοι Επιμελητές Αρχαιοτήτων.
Όπως αναφέρει σχετικά η διακεκριμένη αρχαιολόγος κα Ειρήνη Γαβριλάκη, ο Χρίστος Μακρής εντόπισε και περιέγραψε διάφορα μνημεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπως σ’ αυτή του Μουσέλλα, στα όρια των Νομών Ρεθύμνης και Χανίων, οι περιγραφές των αρχιτεκτονικών λειψάνων είναι οι μόνες πληροφορίες που διαθέτουμε μέχρι σήμερα για τα μνημεία αυτά, αφού δεν ερευνήθηκαν ποτέ στην ίδια έκταση στη συνέχεια ίσως επειδή υπήρξαν άλλες ανάγκες πιο επείγουσες.
Η εργασία επίσης του Χρίστου Μακρή φώτισε την πλούσια ανασκαφικά ενδοχώρα, όπως την επαρχία Αγίου Βασιλείου.
Εύστοχη η εικασία της κας Γαβριλάκη για τον τρόπο που απέκτησε ο Μακρής αυτά τα πολύτιμα στοιχεία. Είχε τον τρόπο να επικοινωνεί με τους ανθρώπους και να αποκτά την εμπιστοσύνη τους, που ποτέ δεν πρόδιδε. Έτσι κατάφερε να συγκεντρώσει στοιχεία ακόμα και για τη σκοτεινή τύχη κάποιων αντικειμένων.
Η φιλία του με τον Νίκο Νιουράκη, ήταν αφορμή να αποκτήσει ο σοφός καθηγητής μια βιωματική εμπειρία που άλλος θα την είχε εκμεταλλευτεί γιατί ήταν μια ακόμα απόδειξη των ζηλευτών γνώσεών του γύρω από την αρχαιολογική μας κληρονομιά. Εκείνος είχε σωπάσει αλλά την έκανε γνωστή ο κ. Σήφης Μπουζάκης που υπήρξε αυτήκοος και αυτόπτης μάρτυς.
Ήταν τότε που ο κ. Μπουζάκης φιλοξενούσε στο Χαμαλεύρι τον καθηγητή του διαπρεπή Γερμανό αρχαιολόγο, Wolfgang Schiering.
Θυμάμαι κι εγώ τον καθηγητή αυτό που μου είχε παραχωρήσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη για τον αρχαιολογικό πλούτο που διέκρινε στην περιοχή του Χαμαλευρίου.
Ενθουσιασμένος και ο Μακρής για τη γνωριμία αυτή συνερεύνησε με τον Γερμανό αρχαιολόγο δεκάδες περιοχές αναζητώντας αρχαιολογικά ευρήματα. Έφθασαν μέχρι την κορυφή του Βρύσινα, όπου υπάρχει μινωικό ιερό.
Ο Schiering εντυπωσιάστηκε τόσο από τις γνώσεις του Μακρή που είπε κάποια στιγμή στον Μπουζάκη, «Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να έρθει στη Γερμανία, να κάνει κοντά μου διδακτορική διατριβή. Η θέση του είναι κοντά μου και όχι εδώ στο Γυμνάσιο…».
Ο Χρίστος Μακρής πάντως δεν εγκατέλειπε το Ρέθυμνο. Είχε πει χαρακτηριστικά στον καθηγητή Γλωσσολογίας, Νικόλαο Γ. Κοντοσόπουλο, όταν τέθηκε πάλι ζήτημα να διαπρέψει στην Αθήνα, ότι προτιμά να είναι στο Ρέθυμνο «δεύτερος» παρά πρώτος στην πρωτεύουσα.
Λάτρευε την πόλη του ο σοφός καθηγητής
Και οι παλαιότεροι θυμούνται με πόσο πάθος υπερασπίστηκε τη διατήρηση της παλιάς πόλη θέτοντας σε κίνδυνο και τη ζωή του από ένα οργισμένο πλήθος ιδιοκτητών που ονειρεύονταν πολυκατοικίες εκεί που βρίσκονταν τα σπάνιας αρχιτεκτονικής σπίτια τους.
Σημαντική ήταν η συμβολή του και στη γλωσσολογία. Η Κρητική διάλεκτος μάλιστα τον είχε απασχολήσει ιδιαίτερα.
Η μεγάλη του αδυναμία πάντως ήταν τα σπήλαια. Το πάθος του αυτό πλήρωσε με απώλεια ακοής αλλά συνέχισε να ασχολείται και να είναι από τα σημαντικότερα μέλη της Σπηλαιολογικής Εταιρίας.
Σύμφωνα με ένα ενδιαφέρον δημοσίευμα του κ. Χάρη Στρατιδάκη, ο Χρίστος Μακρής ασχολήθηκε με την Σπηλαιολογία πάνω από μισό αιώνα.
Αλλά αν η ενασχόληση του Χ. Μακρή με τα σπήλαια και τη Σπηλαιολογία ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η αγάπη του γι’ αυτά φούντωσε με την ανακάλυψη του Σπηλαίου Γερανίου το 1969, που είχε εντοπίσει με τη βοήθεια του Βασίλη Σιμιτζή και του Χάρη Στρατιδάκη. Ο ίδιος ήταν ο πρώτος που το μελέτησε επιστημονικά και έδωσε γι’ αυτό μια σειρά δημοσιεύσεων.
Ήταν μάλιστα ενεργό μέλος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας μέχρι το τέλος. Συνεργάστηκε με σειρά στελεχών της, από τον ιδρυτή Γ. Πετρόχειλο μέχρι τη σύζυγό του και εξαιρετική Σπηλαιολόγο Άννα Πετροχείλου.
Ο Χ. Μακρής δεν δίσταζε να ξεναγεί στο Σπήλαιο Γερανίου όχι μόνο τους επιφανείς επισκέπτες του Ρεθύμνου αλλά και αυτούς τους μαθητές του. Έτσι, μεταξύ άλλων, στις 24 Απριλίου του έτους 1975 δεν δίστασε να οδηγήσει στην στενουριά του περί τους 70 μαθητές του, τελειόφοιτους της έκτης τάξης του εξατάξιου τότε γυμνασίου ανάμεσα στους οποίους και ο σημερινός δήμαρχος κ. Γιώργος Μαρινάκης.
Ο ίδιος πάντα αναφέρεται με σεβασμό στη μνήμη πια του καθηγητή του και θα μας μείνει αξέχαστος ο τρόπος που τον αντιμετώπιζε όποτε ζητούσε συνάντηση. Ο Χρίστος Μακρής ήταν πάντα ένα πρόσωπο που άξιζε κάθε τιμής και βοήθειας στο πολύπλευρο και πολυσήμαντο έργο του.
Αυτό δήλωνε πάντα δοθείσης ευκαιρίας
Ο Χρίστος Μακρής ήταν ο άξιος εκπρόσωπος του Ρεθύμνου σε πλήθος πανελλήνια και διεθνή συνέδρια, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Μιλούσε άλλωστε άπταιστα τη γαλλική γλώσσα.
Εκτός από πλήθος μελετών, άρθρων και βιβλιοκριτικών, μας έδωσε επίσης τον «Επικήδειο Γάμο» και το «Φαράγγι Κοτσυφού» υψίστης σημασίας από πλευράς λαογραφικών στοιχείων.
Άφησε όμως και αρκετά ακόμα κείμενα αρχαιολογικού και τουριστικού ενδιαφέροντος ανέκδοτα.
Στην τιμητική που του έγινε προσωπικότητες της επιστήμης και των Γραμμάτων αναφέρθηκαν με κάθε λεπτομέρεια στη ζωή και το έργο του. Από την αναμνηστική αυτή έκδοση αντλήσαμε και τα περισσότερα στοιχεία αυτού του αφιερώματος.
Σε τιμητική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε το 2012, ο δήμαρχος Ρεθύμνου, Γιώργος Μαρινάκης, είχε πει για τον Χρίστο Μακρή:
«Όσοι γνωρίζουν την πολυετή και πολύπλευρη δράση του ανθρώπου που ταύτισε τα όνομά του με τη διάσωση αυτού που σήμερα αποκαλούμε Ιστορικό Κέντρο, τις αρχαιολογικές του αναζητήσεις και αποκαλύψεις, την διδασκαλία του στις σχολικές αίθουσες που εμπνέονταν από την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης ακόμη και στην περίοδο της δικτατορίας που αυτές διώκονταν, την καλλιέργεια του πνεύματος και της ψυχής νέων ανθρώπων, κατανοούν τη σημασία της αποψινής εκδήλωσης και την αναγκαιότητα ανάληψης αυτής της πρωτοβουλίας εκ μέρους του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης.
Χαίρομαι που τον είχα δάσκαλο μα πιο πολύ χαίρομαι που τον έχω ακόμη και σήμερα φίλο και σύμβουλο. Έτσι είναι οι αληθινοί Δάσκαλοι: δημιουργούν σχέσεις ζωής με τους μαθητές τους, δεν αποποιούνται ποτέ την ευθύνη που νιώθουν απέναντί τους, ένα αίσθημα που δεν τους εγκαταλείπει ποτέ και συνεχίζουν ακούραστοι να προσφέρουν τη γνώση τους και την πολύτιμη εμπειρία της ζωής τους.
Αν θα ‘πρεπε να συνοψίσω σε μια πρόταση τα βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Χρίστου Μακρή θα ‘λεγα, χωρίς περίσσια σκέψη, ότι είναι ένας αιώνιος έφηβος, ένας άνθρωπος που αγαπά βαθιά τον τόπο του και τους ανθρώπους του, που σέβεται τους πάντες και τα πάντα, που έχει τάξει τον εαυτό του να υπηρετεί μόνο το κοινό καλό.
Έχει προσφέρει πολλά. Αν έλειπε ίσως να μην είχαμε βρει ποτέ τα τρία Υστερομινωϊκά νεκροταφεία στην ευρύτερη περιφέρεια του Ρεθύμνου και άλλα τρία Ελληνορωμαϊκά στην ευρύτερη περιφέρεια του Πλακιά.
Ίσως δε θα είχαμε το στολίδι μας, την Παλιά Πόλη, αν πρώτος εκείνος δεν ύψωνε σε μια κρίσιμη, καθοριστική στιγμή, για τη διάσωση ή την καταστροφή της, το επιστημονικό, ηθικό και πνευματικό του ανάστημα καταφέρνοντας να διασώσει τελικά αυτό που σήμερα μας τροφοδοτεί και κάνει το Ρέθυμνο μια ξεχωριστή πόλη, ένα τόπο προορισμού αλλά κι ένα τόπο επιστροφής, με τα διάσπαρτα μνημεία του, τα γραφικά σοκάκια του, τη μοναδική φυσιογνωμία του.
Πριν ολοκληρώσω την ταπεινή μου αναφορά στον τιμώμενο, θα ήθελα να επιμείνω σε μια ακόμη χαρακτηριστική παράμετρο της προσφοράς του. Η συμβολή του στην προστασία και ανάδειξη του Πολιτισμού και της Παράδοσης του Ρεθύμνου αποκτά περισσότερη σημασία αν αναλογιστεί κανείς ότι γινόταν στο έλλειμμα του χρόνου του και με την απουσία κάθε υλικής και τεχνικής βοήθειας.
Θα ήταν παράλειψη εξάλλου να μην κάνω έστω μια επιγραμματική αναφορά στη φήμη του ως ακαδημαϊκού δασκάλου, πατριώτη κι επιστήμονα που ξεπέρασε τα στενά γεωγραφικά όρια της πόλης μας, σε μια εποχή που η επικοινωνία δεν ήταν άμεση και γρήγορη όπως σήμερα.
Αυτή τη διαπίστωση την έκανα νωρίς όταν, τελειώνοντας το Γυμνάσιο, έπεσε στα χέρια μου μια επιφυλλίδα του μεγάλου τότε δημοσιογράφου εποχής Βασιλείου Γιώργου, o οποίος αναφέρονταν στον τρόπο που παρέμεινε όρθιος ως δάσκαλος και ως πολίτης ο τιμώμενος, ο οποίος ήξερε να κερδίζει τους πάντες με την ευφυΐα του, την απέραντη μόρφωσή του και την τρομακτική διαίσθηση που διέθετε, η οποία του επέτρεπε να διαβάζει τις ψυχές μας.
Αυτός ήταν ο δάσκαλος Χρίστος Μακρής. Ένας άνθρωπος που κοίταζε πάντα την ουσία, ξεπερνώντας τα επιφανειακά κι ασήμαντα και που μέσα από τη φαινομενική του αυστηρότητα, έβγαζε μια απέραντη γλυκύτητα. Πάντα ενθαρρυντικός κι επιεικής προς τους νέους, πάντα ευγενής, πάντα εμπνευστής μας, πάντα Μεγάλος. Ακόμη και σήμερα που είναι μεγάλος και σε ηλικία, παραμένει έφηβος στην ψυχή και το νου».
Ο Χρίστος Μακρής είχε αποδεχθεί με μεγάλη προθυμία να είναι ο πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου Συγγραφέων Λογοτεχνών. Οι πολλές ασχολίες του δεν του επέτρεψαν να συνεχίσει αλλά επί προεδρίας του ο σύλλογος τίμησε με τις εκδηλώσεις του την πόλη των Γραμμάτων και Τεχνών.
Πηγές:
Μιχάλη Τρούλη: Ο Χρίστος Μακρής (βιογραφικά στοιχεία)
Σήφη Μπουζάκη: Σημείωμα για τον Χρίστο Μακρή ως δάσκαλο
Ειρήνης Γαβριλάκη: Η προσφορά του Χρίστου Μακρή στην έρευνα και προστασία των αρχαιοτήτων του Νομού Ρεθύμνης.
Χάρη Στρατιδάκη: Ο Χρίστος Μακρής και η προσφορά του στην Σπηλαιολογία.
Οι φωτογραφίες είναι από άρθρα του κ. Χάρη Στρατιδάκη και από τιμητικές εκδηλώσεις που έγιναν για το. Χρίστο Μακρή.
