Α’ Ενότητα: Τα Ρεθεμνιώτικα επώνυμα πριν 350 χρόνια
Η εποικοδομητική Οθωμανική γραφειοκρατία
Είναι γνωστό ότι η Οθωμανική γραφειοκρατία κατά τη περίοδο που οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κρήτη τέλη του 17ου αιώνα, ήταν ιδιαίτερα εξελιγμένη και αξιοθαύμαστης εγκυρότητας. Ένα μόλις χρόνο μετά το 1669 και τη κατάληψη του Χάνδακα, το 1670, με εντολή του Μεγάλου Βεζύρη της Υψηλής Πύλης, ο Οθωμανός αξιωματούχος Εμπού Μπεκίρ Εφένδης προχώρησε σε απογραφή των περιουσιακών στοιχείων όλων των οικογενειών των Κρητών, χριστιανών και μουσουλμάνων, σε όλους τους οικισμούς του νησιού. Στην απογραφή αυτή συμπεριελήφθησαν και τα μοναστήρια και ακόμη και τα μετόχια τους! Σκοπός της απογραφής ήταν να προσδιοριστούν ακριβώς εκείνοι που κατά την αυτοκρατορική νομοθεσία ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους. Αυτός εξ άλλου ήταν και ο κύριος λόγος που οι Οθωμανοί εξεστράτευαν και κατακτούσαν χώρες και λαούς. Για να τους εκμεταλλεύονται και αυτούς και τη γη τους και για να τους καταστήσουν φόρων υποτελείς.
Ο Εμπού Μπεκίρ Εφένδης ορίστηκε Δεφτερδάρης της Κρήτης, κάτι σαν τοπικός υπουργός οικονομικών, με κύριο ρόλο την είσπραξη των φόρων, και την αποστολή τους στην Ινσταμπούλ στο ταμείο της αυτοκρατορίας. Το εκπληκτικό αυτό εγχείρημα, το να μπορέσουν δηλαδή να καταγράψουν όλες οι οικογένειες των Κρητών με τα περιουσιακά τους στοιχεία και μάλιστα με υψηλή ακρίβεια, εκτιμούμε ότι ήταν ένα μεγάλο επίτευγμα.Εδώ αξίζει να επισημάνουμε και μια λεπτομέρεια. Ο Οθωμανός αυτός αξιωματούχος ο Εμπού Μπεκίρ Εφένδης, φαίνεται στην καταγραφή, ως κάτοχος δικαιωμάτων εισοδημάτων από αγροτεμάχια των οικισμών των Πασσαλιτών και του Καλαμά του κάτω Μυλοποτάμου.
Η αρχειοθέτηση στην Ινσταμπούλ
Η αρχική σύνταξη έγινε σε γραφή siyakat, που ήταν ένας τρόπος στενογραφίας σε αραβική γραφή. Συντάχτηκαν λοιπόν οι κατάλογοι που ονομάστηκαν «ντεφτέρια» και στάλθηκαν στην Ινσταμπούλ για να καθαρογραφούν και να αρχειοθετηθούν στα επίσημα έγγραφα της κυβέρνησης στον «Δεφτερχανέ». Σήμερα βρίσκονται με αυτή τη μορφή στο Οθωμανικό αρχείο της Πρωθυπουργίας (Basbakanlik Osmanli Arsivi) στην Ινσταμπούλ και αποτελούνται από το κατάστιχο Τapu Τahrir 822, που αφορά τα «Σαντζάκια» ή «Λιβάδες» των Χανίων και του Ρεθύμνου και το κατάστιχο Τapu Τahrir 825 των αντίστοιχων του Λασιθίου και του Ηρακλείου.
Τα έτη από το 2004 έως το 2007 οι ιστορικοί ερευνητές Δρ. Ευαγγελία Μπαλτά και ο Δρ. Μustafa Oguz, επεξεργάστηκαν το κατάστιχο ΤΤ822, το οποίο και μετέφρασαν. Η μελέτη τους σε ό,τι αφορά το Ρέθυμνο εκδόθηκε το 2007 σε ένα καλαίσθητο τόμο από την ΙΛΕΡ, με τον τίτλο «Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου». Στην έκδοση αυτή αναγράφονται αναλυτικά όλες οι οικογένειες υποτελείς φόρου του «Λιβά» του Ρεθύμνου ανά επαρχία και ανά οικισμό. Στο σύνολό τους εμφανίζονται 304 οικισμοί, μοναστήρια και μετόχια μοναστηριών. Σε αυτούς αναφέρεται ένα σύνολο 13.000 περίπου οικογενειών υπόχρεων φόρου, στην πλειοψηφία τους κατά 90% περίπου χριστιανών και μόλις κατά 10% περίπου μουσουλμάνων. Η ύπαρξη των μουσουλμάνων ερμηνεύεται με το ότι, επειδή τη χρονιά της απογραφής, το 1670, είχαν περάσει ήδη 24 χρόνια από το 1646 που κατελήφθη το Ρέθυμνο, και άρα είχαν εγκατασταθεί μουσουλμάνοι σε χωριά του Ρεθύμνου.
Τα Ρεθεμνιώτικα επώνυμα 350 χρόνια πριν
Μελετώντας τα καταγεγραμμένα ονοματεπώνυμα του καταλόγου αυτού παρατηρούμε:
– Τα επώνυμα των χριστιανών είναι τα περισσότερα επηρεασμένα από την Ενετική γλώσσα, όπως: Πάντιμο, Ντονατόρε, Κονταράτε, Πάγκαλο, Καρκάνι, Νοδάρο, Ντουγκάνι, Καλόφονο και άλλα.
– Τα επώνυμα των μουσουλμάνων είναι αμιγώς μουσουλμανικά, ίσως γιατί δεν είχαν προκύψει ακόμη εξισλαμισμοί των χριστιανών Κρητών, όπως: Ιμπραχίμ Μπέη, Μεχμέτ Τσελεμπή, Ρεσέμπ Μπεσέ, Χουσεΐν Μπεσέ, Χουσεΐν Αμπτουλάχ, Σαίν Αμπτουλάχ, και άλλα.
– Μόλις το 20% από τα χριστιανικά επώνυμα έχουν τη τυπική κατάληξη σε -άκης που έχουν σήμερα τα περισσότερα Κρητικά επώνυμα όπως: Παπαδάκι, Λουράκι, Καλουδάκι, Κουραδάκι, Κουστουλάκι, Κοντάκι, Προκουλάκι, Περάκι, Νταγκονάκι, και άλλα.
– Υπάρχουν αρκετές γυναίκες ως μονογονεϊκές οικογένειες, και μάλιστα σε ποσοστό πάνω από 25%. Αυτό ίσως δηλώνει ότι ήταν χήρες, και τα περιουσιακά τους στοιχεία αναφέρονταν σε αυτές, αφού οι άνδρες τους εξέλειπαν, σκοτωμένοι από τον Οθωμανικό στρατό στο πόλεμο για την κατάληψη του νησιού.
Οι Οθωμανοί είχαν αποβιβαστεί στη Κρήτη από τον Ιούνιο του 1645. Έως το 1648, το 40% των κάτοικων της υπαίθρου είχε εξοντωθεί από τον οθωμανικό στρατό. Έως το 1677, ο πληθυσμός της Κρήτης από 260.000 που ήταν πριν τον πόλεμο, έπεσε στις 80.000 (βικιπαίδεια, Κρητικός πόλεμος).
Τα γυναικεία αυτά ονόματα ήταν όπως: Εργίνα Λουσοπούλα, Μαρία Κορνάρι, Μαρία Κασουνοπούλα, Ζαμπέτα Αλεξοπούλα, Καλίτσα Μαρινοπούλα, και άλλα.
– Τα περισσότερα από τα γυναικεία επώνυμα είχαν κατάληξη σε -οπούλα, ή -ενα, ή -ινα όπως: Σερτεδ-οπούλα, Γερονυμ-οπούλα, Μακρύν-ενα, Ντουλουφάρ-ενα, Λουμπ-ίνα, Μακρ-ίνα κ.λ.π.
Επώνυμα από την Ενετική περίοδο που υπάρχουν και σήμερα
Οι ερευνητές προχώρησαν σε ταύτιση των επωνύμων αυτών με τα αντίστοιχα των νοταριακών (συμβολαιογραφικών) εγγράφων των Ενετικών πηγών, και κατέληξαν σε ένα σύνολο από 1.500 περίπου τέτοια οικογενειακά ονόματα. Από αυτά τα επώνυμα με μια αρχική επεξεργασία βρίσκουμε 220 τουλάχιστον τα οποία συνεχίζουν να υπάρχουν και σήμερα στο Ρέθυμνο, όπως, Καναβάς, Ανδρουλάκης, Βεργίτσης, Βλαστός, Γαλερός, Γιανναράκης και πολλά άλλα.
Επίσης τουλάχιστον άλλα 300 περίπου, συναντώνται σε περιοχές της υπόλοιπης Κρήτης αλλά και στο σύνολο του Ελλαδικού χώρου, όπως Αρχολέων, Μαρνέλος, Θεολογίτης, Κακούρης, Καραντηνός, Λαμπαθιωτάκης, Λαράντος, Κοροβέζης, Λάσκαρης, Τζένος, Τσιριγώτης και άλλα. Χαρακτηριστικό των επωνύμων αυτών είναι ότι η πλειονότητά τους διαθέτουν Ενετική ρίζα, όπως Δάνδολος, Δαλαμπέλας, Χορτάτζης, Νταμπουνέλης, Σιλιγάρδος, Μπαρότσης, Ρωμανός, Ρωμανιάς και πολλά άλλα. Πολλά από τα υπόλοιπα επώνυμα χάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, λόγω μη γέννησης αρρένων απογόνων, κάτι το απόλυτα φυσιολογικό που συμβαίνει και σήμερα, όπως συνέβαινε πάντα.
Ακολουθεί η Β’ Ενότητα σε επόμενο φύλλο με τίτλο: Ρεθύμνιοι Κρυπτοχριστιανοί και Εξισλαμισθέντες
