Μικρή πόλη το Ρέθυμνο. Και μέρες γιορτινές φαινόταν σαν μια στολισμένη μινιατούρα όσο κι αν οι συγκυρίες δεν ήταν πάντα φωτεινές.
Η έμφυτη τάση των Ρεθεμνιωτών να «κλέβουν μια του χάρου» έβλεπε πάντα το ποτήρι μισογεμάτο.
Και μέρες σαν κι αυτές φρόντιζαν να ξορκίζουν τη μιζέρια.
Θα πείτε με το δίκιο σας ότι αυτό θα το έκαναν οι έχοντες και κατέχοντες. Ευτυχώς όμως για τους μη έχοντες οι κατέχοντες έκαναν το κουμάντο τους.
Μετά την οργάνωση της φιλανθρωπικής δράσης από τον Μητροπολίτη Τιμόθεο Βενέρη, που έδωσαν συνέχεια με σημαντικές επιδόσεις οι Σύλλογοι Κυριών και Λυκείου των Ελληνίδων Ρεθύμνου, ακόμα και οι πλέον άποροι της πόλης έκαναν γιορτές με δέματα αγάπης.
Μου έλεγε η αξέχαστη Μαρία Παπαϊωάννου ότι καμιά από τις κυρίες δεν έκανε με διάθεση τις προετοιμασίες στο δικό της σπίτι, αν δεν είχε ετοιμάσει, στην ώρα τους, τα δέματα αγάπης που της αναλογούσαν για τους αναξιοπαθούντες συμπολίτες.
Η ίδια μάλιστα χρειάστηκε και νύχτα να κάνει το γύρο της Φορτέτζας και ν’ αφήσει έξω από την σκοροφαγωμένη κουρτίνα, που ήταν η «πόρτα» της παράγκας, ένα πακέτο με τα χρειώδη, για να φάνε κάτι, μέρες που ήταν, οι φτωχοφαμελίτες.
Ακόμα και οι Μικρασιάτες όπως μας έλεγε η αξέχαστη Βασιλεία Καζαβή, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν, μέρες σαν κι αυτές, αναβίωναν τα περισσότερα από τα έθιμα, που έφεραν από τις αλησμόνητες πατρίδες.
Ήταν μάλιστα ζήτημα φιλότιμου και το πιο φτωχό σπίτι να έχει ένα γλυκό. Κι εκεί τα επιδέξια χέρια της νοικοκυράς έδιναν …ρεσιτάλ δεξιοτεχνίας με ό,τι μπορούσαν να δημιουργήσουν αρκεί να είχαν λίγο αλεύρι. Μέχρι και δίπλες έφτιαχναν με πετιμέζι, όταν κατάφερναν να το εξασφαλίσουν.
Ήταν και το χαρούπι που έλυνε το πρόβλημα. Κι όπως μου έλεγε επιφανής συμπολίτης, ακόμα θυμάται, με νοσταλγία, τη γεύση από το ταπεινό αυτό προϊόν, που την εποχή της στέρησης αντικαθιστούσε επάξια τη …σοκολάτα. Κι ήταν τόσο νόστιμο.
Από τα σημαντικά γεγονότα αρχές του περασμένου αιώνα βρίσκουμε ενδιαφέρουσες δημοσιεύσεις όπως αυτά που δεσπόζουν στην εφημερίδα «Αναγέννηση» του 1900. Να θυμίσουμε ότι υπεύθυνος έκδοσης ήταν ο Ι. Ν. Δάνδολος, ενώ καθήκοντα διευθυντού και συντάκτη εκτελούσε ο Θεμιστοκλής Γ. Παπαδάκις.
Απλήρωτοι οι δάσκαλοι
Από τα θέματα που δεσπόζουν στην πρώτη σελίδα το πρόβλημα των δασκάλων που θα περνούσαν γιορτές με άδεια τσέπη.
Κι ο αρθογράφος δικαίως εξαπολύει μύδρους κατά παντός υπευθύνου, γιατί ενώ άλλοτε, όπως αναφέρει, ακόμα και οι ξένοι διοικούντες αν δεν είχαν δανείζονταν για να πληρώσουν δημοσίους υπαλλήλους και δασκάλους, επί χριστιανικής διοίκησης και με χρήματα που επαρκούν οι δάσκαλοι του Ρεθύμνου έμειναν απλήρωτοι.
Φαίνεται όμως πως η αρμόδια υπηρεσία θα πρέπει να λειτουργούσε εντελώς ανοργάνωτα, καθώς τον Οκτώβρη του 1899 έκανε τη μεγαλύτερη γκάφα από καταβολής δημοσίων υπηρεσιών. Αντί να στείλει τον φάκελο με τους διορισμούς των δασκάλων στον αρμόδιο επόπτη, τον παρέδωσε σε έναν επιβάτη που τον… ξέχασε στο ατμόπλοιο Χ. Δαούτ, που τον ταξίδεψε στην Αφρική. Μόλις έγινε γνωστή η περιπέτεια του φακέλου αναγκάστηκε η Διεύθυνση να εκδώσει νέους διορισμούς. Μέχρι να ενημερωθούν οι διορισθέντες πέρασαν οι μέρες και τα μαθήματα εκείνη τη χρονιά ξεκίνησαν δυο βδομάδες αργότερα.
Καλούσε τέλος ο αρθρογράφος τον αρμόδιο σύμβουλο να πάρει θέση για να πάψουν τα φαινόμενα που πλήρωναν αντί να πληρώνονται οι άμοιροι οι δάσκαλοι.
Δεν ξέρουμε βέβαια αν οι ζημιωθέντες θα διεκδικούσαν ενδίκως τα δικαιώματά τους. Θα μπορούσαν όμως στην περίπτωση αυτή να ζητήσουν τη βοήθεια του δικηγόρου Αντωνίου Βλατάκη που διατηρούσε γραφείο στην οδό Τσάρου 209 όπως βλέπουμε στη διαφήμιση που δεσπόζει στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας.
Σκάνδαλο στο Ατσιπόπουλο
Οι πρόκριτοι του Ατσιπόπουλου ωστόσο με επικεφαλής τον δήμαρχό τους προτίμησαν να πάνε οι ίδιοι στα γραφεία της εφημερίδας και να διαμαρτυρηθούν κατά της Ανωτέρας Διεύθυνσης της Δημοτικής Εκπαίδευσης για το άλλο ανήκουστο που συνέβη στο Παρθεναγωγείο τους.
Αν και η κοινότητά τους ήταν από τις πιο εύρωστες σε πληθυσμό στο νομό, είχε τοποθετηθεί για διδασκαλία στις μικρότερες τάξεις άτομο μεγάλο σε ηλικία που δεν έκανε ούτε για επιστάτης, ενώ στη θέση διδασκαλίσσης που είχε μετατεθεί στο εξάμηνο πάνω, είχαν βάλει μια κοπέλα, η οποία ήταν απόφοιτος …δημοτικού.
Κάποιος φαίνεται εκ των υψηλά ιστάμενων παραγόντων ήθελε να βολέψει ολόκληρη την οικογένεια γιατί η εκτελούσα διδακτικά καθήκοντα απόφοιτος δημοτικού ήταν κόρη του κυρίου που δίδασκε στις μικρότερες τάξεις, ενώ κατά γενική ομολογία δεν ήταν κατάλληλος παρά για επιστάτης και με κάθε επιφύλαξη μάλιστα αν θα μπορούσε να αποδώσει και στο καθήκον αυτό.
Μάλλον όμως ότι δεν δόθηκε άμεσα λύση, γιατί μέχρι και τα τέλη Ιανουαρίου 1900 το Παρθεναγωγείο Ατσιποπούλου μένει κλειστό προς ζημία 90 κοριτσιών όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα διαμαρτυρίας.
Στο επίκεντρο οι χοροεσπερίδες
Από τις μεγάλες εκδηλώσεις μέρες σαν και αυτές ήταν οι χοροεσπερίδες και τα απογευματινά τσάγια από τους συλλόγους, για να εξασφαλίσουν έσοδα για τους φτωχούς. Μετά προστέθηκε και το δέντρο των Χριστουγέννων του Ορφανοτροφείου μας. Μια ακόμα πρωτοβουλία του τότε διευθυντή Θεοχάρη Σαριδάκη του περίφημου λογοτέχνη Παύλου Κεδραίου που ήθελε τα παιδιά του Ιδρύματος να μη λυπούνται μέρες γιορτινές.
Η ζωή στην ύπαιθρο
Στην ύπαιθρο πάλι επικρατούσε μια ατμόσφαιρα έντασης, καθώς οι προετοιμασίες για τη μεγάλη γιορτή πλησίαζαν.
Καθένας κάτι έχει να καταθέσει για τις γιορτινές προετοιμασίες με κοινό παρανομαστή όμως τη… «φούσκα» του χοίρου.
Όπως φαίνεται αυτό ήταν το κρυφό όνειρο των αγοριών γι’ αυτό και πολλά ήταν εκείνα που προσπαθούσαν νωρίτερα να την εξασφαλίσουν δεσμεύοντας με «λόγο τιμής» τους στενούς συγγενείς.
Απαραίτητη ήταν η γενική καθαριότητα σε όλα τα σπίτια, η προετοιμασία των ρούχων της γιορτής που φυλάσσονταν ευλαβικά στο μπαούλο, αφού δεν ήταν εύκολη η αντικατάστασή τους εκείνες τις δύσκολες εποχές. Αν τώρα είχε πάει καλά η χρονιά κι είχε βεντέμμα, υπήρχε ελπίδα ο πατέρας που κατέβαινε στη χώρα για τις προμήθειες να κρατούσε και παπούτσια για τα μικρότερα παιδιά.
Ήταν μαρτύριο για το γονέα να υπάρχουν στην οικογένεια παιδιά που δεν βοηθούσαν οι ηλικίες να καλύπτει το ένα αδελφάκι ανάγκες του άλλου. Τα μικρότερα πορεύονταν συνήθως με τα παπούτσια των μεγαλύτερων. Με τα μικρότερα ήταν το πρόβλημα.
Έτσι δεν ήταν σπάνιο να φωλιάσει πίκρα σε παιδικές καρδιές αν δεν γινόταν το όνειρο πραγματικότητα. Επειδή όμως η ελπίδα πεθαίνει τελευταία απέμενε να περιμένουν οι αδικηθέντες το… Πάσχα μήπως δικαιωθούν.
Απαραίτητη προϋπόθεση για να γιορτάσουν οι Χριστιανοί τη γέννηση του Θεανθρώπου ήταν να νηστέψουν σαράντα μέρες. Η έναρξη της νηστείας ήταν η γιορτή του Αγίου Φιλίππου.
Στο πλαίσιο της προετοιμασίας ήταν και η εξομολόγηση για να ολοκληρωθεί η διαδικασία της ψυχικής μέθεξης στη μεγάλη γιορτή με τη θεία κοινωνία.
Οι χριστουγεννιάτικες καμπάνες σήμαιναν κυρίως νύχτα. Οι λειτουργίες ήταν νυκτερινές στα περισσότερα χωριά.
Ήταν και το μοναδικό ξύπνημα που δεν προκαλούσε γκρίνια στους μικρότερους. Μέρα γιορτής ήταν αμαρτία να προκαλείς ένταση μουρμουρίζοντας.
Όπως συμβαίνει συνήθως τα Χριστούγεννα ήταν και μια μεγάλη δοκιμασία για τη νοικοκυρά, αφού έπρεπε από μέρες πριν να περάσουν όλα από τα χέρια της. Ακόμα και η λιγότερο δραστήρια αυτή την περίοδο έπρεπε να δείξει μεγάλη προκοπή. Να καθαρίσει γωνιά γωνιά και με πολλή σχολαστικότητα το σπίτι, να ετοιμάσει κουραμπιέδες και μελομακάρονα, να φροντίσει για το χριστόψωμο που ήταν για όλες τις γυναίκες της εποχής μια ευκαιρία ανάδειξης των ιδιαίτερων χαρισμάτων τους στη νοικοκυροσύνη.
Μια ματωμένη μνήμη
Από τις πληγωμένες χριστουγεννιάτικες μνήμες ήταν αυτή που μας αφηγείτο συχνά ο αξέχαστος καθηγητής Κώστας Ξεξάκης. Ήταν από αυτές που σημάδεψαν τη μνήμη του την περίοδο που ήταν έγκλειστος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Τα Χριστούγεννα περνούσαν απαρατήρητα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου οι ναζί αφάνιζαν εκατομμύρια αθώους.
Σ’ ένα παράρτημα του Μαουτχάουζεν όμως το Μέλκ συνέβη κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για τις ιστορικές αναφορές μας. Εκεί στο υπόγειο αυτό εργοστάσιο της Στάγερ (Steyr-Daimler-Puch), στο οποίο κατασκευάζονταν κυρίως ρουλεμάν και άλλα εξαρτήματα βρέθηκε έγκλειστος και ο σπουδαίος εκείνος Ρεθεμνιώτης ο Κώστας Ξεξάκης.
Η εργασία σκληρή κάτω από συνθήκες απάνθρωπες είχε εξαφανίσει κάθε σκέψη από τους δυστυχισμένους κρατούμενους, που πέρα από το βασανιστικό αίσθημα της πείνας δεν τους απασχολούσε τίποτα άλλο.
Μια νύχτα, γράφει σε κάποιο του δημοσίευμα ο Ξεξάκης, εκεί που δούλευαν, κάνει νόημα ένας κρατούμενος διακριτικά για να μην καταλάβει ο φρουρός ότι θέλει κάτι να πει.
Με μεγάλες προφυλάξεις πλησίασαν όσοι μπορούσαν περίεργοι ν’ ακούσουν. Μόλις ήταν κατάλληλη στιγμή ο κρατούμενος που τους κάλεσε, έδειξε το σημείο που με γραμμές προσπαθούσε να διατηρήσει την αίσθηση του χρόνου.
«Απόψε είναι Χριστούγεννα» είπε μόνο και μετά με φωνή όσο μπορούσε πιο χαμηλή άρχισε να ψάλει ένα χριστουγεννιάτικο ύμνο. Η φωνή του -ήταν ψάλτης στον τόπο του το Βόλο- γλύκανε τις καρδιές των ακροατών του που άρχισαν μετά από καιρό να νοιώθουν δάκρια στα μάτια. Αντάλλαξαν βιαστικά ευχές και έσπευσαν να γυρίσουν στο πόστο τους.
Αυτά όμως τα Χριστούγεννα δεν τα ξέχασε ποτέ ο Κώστας Ξεξάκης. Και τα αναφέρει μεταξύ άλλων σε κείμενα αυτοβιογραφικά.
Ας ευχηθούμε ποτέ πια να μη ζήσουν οι άνθρωποι Χριστούγεννα της ανάγκης και της στέρησης κάθε αγαθού. Και μαζί με το θεάνθρωπο να ξαναγεννηθεί στις καρδιές του σημερινού παραζαλισμένου από τις συνθήκες που επικρατούν ανθρώπου, ό,τι πολυτιμότερο στους καιρούς μας: Η Ελπίδα!
Την ίδια αφήγηση εντοπίσαμε και στην έκδοση που είχε επιμεληθεί ο σύνδεσμος Φιλολόγων τιμώντας τον αξέχαστο καθηγητή. Ήταν μια εξαιρετική πρωτοβουλία που δέχτηκε τον έπαινο όλων.
Από τα γεγονότα που προβάλλει ο τοπικός τύπος παραμονές Χριστουγέννων είναι και τα παρακάτω.
Δεκέμβριος 1952
Από μέρες μια κοσμοσυρροή είχε γίνει πρωτοσέλιδο στον τοπικό τύπο. Κόσμος από το Ρέθυμνο αλλά και από τους γύρω νομούς συνέρρεε στους Ποταμούς που δεν είχαν άλλο αξιοθέατο από το μικρό, μισογκρεμισμένο βυζαντινό εκκλησάκι της Ελεούσας.
Κι όμως το αγίασμα που έτρεχε είχε, κατά τους αυτόπτες μάρτυρες, είχε αποδειχθεί θαυματουργό για πλείστα όσα νοσήματα. Η προφορική διαφήμιση αποδείχτηκε πανίσχυρη. Και τα αποτελέσματα έφερναν ακόμα περισσότερο κόσμο.
Εκτός από το συγκεκριμένο πρωτοσέλιδο δεν εντοπίσαμε κανένα άλλο δημοσίευμα στα επόμενα χρόνια.
Από έρευνα που κάναμε πρόσφατα στην περιοχή πληροφορηθήκαμε, από την κα Μαρία Ν. Πολιτάκη, ότι ακόμα επισκέπτεται κόσμος το εκκλησάκι για να προσκυνήσει και να πάρει αγίασμα που αποδεικνύεται πολύ αποτελεσματικό σε δερματικές παθήσεις.
Την ίδια περίοδο η αρχαιολογική υπηρεσία ανακοινώνει το αποτέλεσμα της μελέτης ευρήματος που είχε εντοπιστεί πριν από δυο χρόνια στην περιοχή Αποδούλου.
Ήταν ένας θολωτός τάφος υστερομινωικών χρόνων που είχε εντοπιστεί σε χωράφι όταν υνί «σκόνταψε» πάνω του την ώρα του οργώματος.
Ο ιδιοκτήτης του χωραφιού ειδοποίησε την αρχαιολογική υπηρεσία, η οποία μετά από δυο χρόνια μελέτης απεφάνθη ότι επρόκειτο για τάφο με τέσσερις σαρκοφάγους που είχε συληθεί πριν από αιώνες. Οι σαρκοφάγοι αφού συναρμολογήθηκαν παραδόθηκαν στο μουσείο μας.
Δώρα από τον στρατό
Παραμονές Χριστουγέννων του 1962 μια ωραία πρωτοβουλία γίνεται πρωτοσέλιδο του τοπικού τύπου.
Στην επίκαιρα διακοσμημένη αίθουσα του Στρατοπέδου μας ο Επιτελάρχης της V Μεραρχίας συνταγματάρχης Κλεώπας και όλοι οι αξιωματικοί κοντά στα παιδιά τους κάλεσαν και 60 άλλα μικρά από άπορες οικογένειες σε μια γιορτή αγάπης που άφησε εποχή.
Είχαν καλέσει και τη Δημοτική Φιλαρμονική που με μαέστρο τον εξαίρετο κ. Κώστα Αποστολάκη παρουσίασε ένα πλούσιο μουσικό πρόγραμμα με επίκαιρα ακούσματα.
Συγκινητική εικόνα οι κυρίες που μαζί με τα παιδιά τους είχαν αναλάβει να περιποιηθούν και μερικά από τα άπορα. Έτσι κανένα παιδάκι δεν ένοιωθε άβολα όπως είχαν δημιουργηθεί παρέες και ισότιμα απολάμβαναν οι μικροί καλεσμένοι την εκδήλωση.
Παιδιά του Ορφανοτροφείου απήγγειλαν επίκαιρα ποιήματα πλάι στο όμορφα στολισμένο δέντρο και μετά δέχτηκαν από τον Επιτελάρχη πλούσια δώρα που τους έδωσαν μεγάλη χαρά.
Νότα γιορτής στην αγορά
Ας μείνουμε στην ίδια χρονιά κι ας κάνουμε ένα νοερό οδοιπορικό στην τοπική αγορά. Σε κάθε κατάστημα ο ιδιοκτήτης έκανε κάθε προσπάθεια να βάλει τη δική του πινελιά στην εορταστική ατμόσφαιρα.
Μια βιτρίνα όμως «έκλεβε» την παράσταση. Ήταν αυτή του Χάρη Κουγιτάκη υποδηματοποιού.
Ο Χάρης που ήταν ένας πανέμορφος άνδρας διέθετε μια έμφυτη καλλιτεχνική φύση. Αυτός ασχολήθηκε πρώτος με την καλλιτεχνική φωτογραφία όπως την ξέρουμε σήμερα.
Είχε δημιουργήσει μια όμορφη οικογένεια με τη Ρένα Επιτροπάκη και τα δυο του παιδιά ήταν από τις ωραιότερες δημιουργίες του. Ο γνωστός μας σήμερα σκηνοθέτης και ηθοποιός Απόστολος Κουγιτάκης και η υπέροχη Μαριάννα Κουγιτάκη – Τζαγκαράκη, με τη δυνατή λογοτεχνική πέννα και το έξοχο υποκριτικό ταλέντο.
Ο Χάρης εκείνη τη χρονιά κέρδισε το θαυμασμό των συμπολιτών του με τη βιτρίνα που ετοίμασε.
Ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο έδενε αρμονικά από ένα σιντριβάνι από το οποίο δεν έλειπαν ούτε τα χρυσόψαρα. Και την εικόνα ολοκλήρωναν ανθισμένες μυγδαλιές που δημιουργούσαν ένα φαντασμαγορικό θέαμα.
Ήταν υπέροχος ο Χάρης. Κοσμούσε την τοπική κοινωνία. Κρίμα που έφυγε τόσο νωρίς.
