Η αναφορά μας στις εκδηλώσεις του Ρεθύμνου που έγιναν το 1930 με τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από την Εθνική Παλιγγενεσία ολοκληρώνεται σήμερα με τις αναφορές σε δύο ακόμα επίκεντρα του εορτασμού που ήταν το Μελιδόνι και η Σχολή Ασωμάτων.
Το Μελιδόνι δεν μπορούσε να λείπει από το επίσημο πρόγραμμα, αφού εκεί είχε γραφτεί μια ακόμα συγκλονιστική σελίδα εθελοθυσίας όταν οι Τούρκοι προσπαθούσαν να καταστείλουν την επανάσταση στο Μυλοπόταμο.
Ας αφήσουμε και σήμερα τη φαντασία μας να γυρίσει πίσω στο χρόνο και να ζήσουμε την ατμόσφαιρα στο Μελιδόνι, που είχε την τιμητική του την Κυριακή 17 Αυγούστου 1930.
Από τα ξημερώματα ξεκίνησαν οι αρχές για το ιστορικό χωριό άλλοι έφιπποι και άλλοι με αυτοκίνητα. Ήταν από την πόλη και όλα τα χωριά του νομού.
Στην αψίδα που είχε στηθεί στο Πέραμα περίμενε ο βουλευτής, Βασίλης Σκουλάς, να υποδεχτεί τον υπουργό Γενικό Διοικητή Κρήτης Πετυχάκη που έφθασε κατά τις 10:00 το πρωί συνοδευόμενος από τον Επίσκοπο Τιμόθεο και τον Νομάρχη Σταμάτη Σταματίου.
Μετά τις σύντομες προσφωνήσεις συνέχισαν όλοι για Μελιδόνι. Εκεί τους περίμεναν νέοι και νέες με τοπικές φορεσιές. Εντυπωσιακές ήταν οι γυναικείες φορεσιές των Ανωγείων με το μαχαιρίδιο στη μέση, όπως τονίζει στο ρεπορτάζ του ο ρεπόρτερ της εποχής, αναφέροντας και τα ονόματα των κυριών και δεσποινίδων που αποτελούσαν την αντιπροσωπεία από το ιστορικό κεφαλοχώρι.
Ήταν: Χαρίκλεια Σαλούστρου, Ροξάνη Σπιθούρη, Ελευθερία Μανουρά, Ελένη Σαλούστρου, Ζαφειρένια Τρούλη, Ελένη Καλλέργη, Μαργαρί Σμπώκου, Ειρήνη Μανούσου και οι νεαρότερες Ελένη Σκουλά, Ειρήνη Σκουλά, Ελένη Σαλούστρου, Βιργινία Σαλούστρου, Περσεφόνη Σκουλά, Μαρία Καλλέργη και Ασημένια Ανδρεαδάκη.
Η εκδήλωση στο σπήλαιο
Εψάλη πρώτα η δοξολογία στον κεντρικό ναό του χωριού και στη συνέχεια ο δικηγόρος Αντώνης Καλαϊτζάκης εκφώνησε τον πανηγυρικό της ημέρας.
Ένα τηλεβόλο λείψανο κρητικών επαναστάσεων με τους κανονιοβολισμούς του έδωσε ένα πανηγυρικό χρώμα στην ατμόσφαιρα. Κατά τις 11.15 άρχισαν την ανάβαση στο σπήλαιο. Μέσα στην καρδιά του Αυγούστου με ζέστη αφόρητη ήταν μαρτυρική η πορεία για όλους. Αποτελούσε όμως προσκύνημα στην μνήμη των γενναίων που τέλειωσαν τη ζωή τους στο σπήλαιο για να ταπεινώσουν τον βάρβαρο πολιορκητή. Το ίδιο μαρτυρική ήταν και η κατάβαση στο σπήλαιο που το 1930 δεν είχε καμιά από τις παρεμβάσεις που κάνουν την πρόσβαση ευκολότερη.
Οι δυσκολίες αυτές πρόσθεσαν άγχος στην οργανωτική επιτροπή. Πώς θα κατέβαινε τόσος κόσμος στο σπήλαιο; Ξεπερνούσαν τους 3.000 οι προσκυνητές.
Αναγκάστηκαν να μοιραστούν τον προβληματισμό τους με τον Κατεχάκη κι εκείνος χωρίς δεύτερη σκέψη διέταξε να απαγορευθεί η κάθοδος όλων για να μην υπάρξουν ατυχήματα και από ασφυξία.
Θα κατέβαινε μόνο η επίσημη αντιπροσωπεία. Έτσι κι έγινε. Θα αναρωτηθεί ο σημερινός αναγνώστης, πώς φωτίστηκε η κάθοδος εκείνη την εποχή;
Είχε αναλάβει κάποιος εμποροβιομήχανος από το Πάνορμο ονόματι Μελιδόνης να κάνει την εγκατάσταση με μερικούς λαμπτήρες που δημιούργησαν όμως μια εξαιρετικά επιβλητική ατμόσφαιρα, καθώς το φως έπεφτε στους σταλαχτίτες.
Εκεί στο κενοτάφιο τελέστηκε με βαθειά κατάνυξη η δέηση για τις ψυχές των μαρτύρων και στη συνέχεια μίλησε ο Επίσκοπος Τιμόθεος περιγράφοντας με την ρητορική του δεινότητα το χρονικό της θυσίας και προκαλώντας ρίγη συγκίνησης στους ακροατές.
Ακολούθησε κατάθεση στεφάνων από τις αρχές. Στεφάνι εκ μέρους του Συλλόγου Ρεθυμνίων «το Αρκάδι» κατέθεσε ο Ιωάννης Δρουλίσκος.
Γύρω στις 2:00 το μεσημέρι άρχισαν να ανεβαίνουν προς την έξοδο οι επίσημοι. Έξω από το σπήλαιο αναφέρθηκε στο χρονικό της ημέρας και ο καθηγητής Δαφέρμος με λόγια που φόρτιζαν το πατριωτικό αίσθημα.
Στις 3:00 πλέον το μεσημέρι, κατάκοποι αλλά ικανοποιημένοι που έφεραν σε πέρας μια τόσο δύσκολη αποστολή χρέους και τιμής, επέστρεψαν στο Μελιδόνι οι επίσημοι, όπου και παρεκάθισαν σε πλούσιο γεύμα απολαμβάνοντας την παραδοσιακή φιλοξενία της περιοχής. Το γεύμα δεν αφορούσε μόνο τους επισήμους. Αυτοί κάθισαν στο επίσημο τραπέζι. Οι υπόλοιποι προσκυνητές μοιράστηκαν στα σπίτια του χωριού. Κάθε οικογένεια είχε αναλάβει να φροντίσει, ώστε κανένας προσκυνητής να μην φύγει παραπονεμένος. Πήγε 6:00 το απόγευμα για να σηκωθούν από το τραπέζι και κατά τις 8:00 είχαν φθάσει οι επίσημοι στο Ρέθυμνο έχοντας απολαύσει ένα θαυμάσιο Αυγουστιάτικο απόγευμα.
Ο Εορτασμός στο Αμάρι
Από τον εορτασμό δεν θα μπορούσε να λείψει το Αμάρι. Σε ένα μεστό περιεχομένου ρεπορτάζ παίρνουμε λίγη από την ατμόσφαιρα και κείνης της εκδήλωσης που περιγράφεται στο φύλλο της «Κρητικής Επιθεώρησης» της 1ης Αυγούστου 1930.
Η εκδήλωση έγινε την Κυριακή 27 Ιουλίου 1930 με επίκεντρο τη Μονή Ασωμάτων.
Και στην εκδήλωση αυτή από «φυλακής πρωίας» ξεκίνησαν οι προσκυνητές από όλο το νομό για να τιμήσουν μια από τις ηρωικότερες περιοχές.
Στους Αποστόλους συναντούν οι διερχόμενοι την πρώτη αψίδα. Συμπληρώνοντας ένα δίωρο ευχάριστης διαδρομής ήταν στην ώρα τους οι «χωραΐτες» στη Σχολή Ασωμάτων που θα γινόταν η εκδήλωση. Εκεί μια ακόμα κοσμοπλημμύρα έδινε επίσημο χρώμα στην εκδήλωση. Κάθε χωριό με το μπαϊράκι και τους λυράρηδές του ήταν εκεί.
Παρέστη και αντιπροσωπεία προσκόπων επίσης από το Ρέθυμνο με αρχηγό τον Μιχαήλ Πρεβελάκη και υπαρχηγό τον Νικόλαο Φραγάκη. Από κοντά και η Μουσική του Ορφανοτροφείου που δεν έλειπε από καμιά εκδήλωση.
Οι επίσημοι καθυστέρησαν να φθάσουν επειδή τους είχαν ετοιμάσει υποδοχή στους Αποστόλους και τους κράτησε ο Βασίλης Σπανουδάκης με μια ενδιαφέρουσα αναφορά του στη θρυλική μάχη που έγινε εκεί στην είσοδο του χωριού το 1868.
Και στην εκδήλωση αυτή ήταν παρών ο Αγαθάγγελος Λαγουβάρδος, τοποτηρητής τότε της Μητρόπολης Λάμπης και Σφακίων.
Μετά την καθιερωμένη δοξολογία στη Μονή Ασωμάτων, ο Αγαθάγγελος αναφέρθηκε στους αγώνες και του κλήρου για την αποτίναξη του τυραννικού ζυγού.
Ακολούθησε επιμνημόσυνη δέηση σε ένα αγρό εκεί κοντά, όπου είχαν βρει τραγικό θάνατο αμέτρητα γυναικόπαιδα σε κάποια από τις βάρβαρες επιδρομές του κατακτητή.
Εκείνος πάντως που «έκλεψε» την παράσταση ακόμα μια φορά ήταν ο Γεώργιος Ανδρεδάκης ή Ανδρεδής, ο επιφανής γιατρός και βουλευτής που είχε αναλάβει τον πανηγυρικό της ημέρας. Αναφέρθηκε στους αγώνες των Αμαριωτών και αρκετές φορές η φωνή του «θόλωνε» από τη συγκίνηση.
Ακολούθησαν και άλλες ομιλίες.
Αν και η επιτροπή είχε συστήσει να περιοριστεί ο χρόνος εκφώνησης των ομιλιών ο Κατεχάκης δεν δέχτηκε με κανένα τρόπο να γίνει αυτό έστω κι αν ο καύσωνας έκανε βασανιστική την παραμονή.
Αμέσως μετά ακολούθησε γεύμα σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα.
Επίλογος στο Μέρωνα
Στο διάστημα αυτό επωφελήθηκαν πρόεδροι κοινοτήτων να πάρουν κάποιους από τις αρχές και να τους ξεναγήσουν στο χωριό τους.
Το απόγευμα στο ναό της Αγίας Παρασκευής που βρίσκεται κοντά στη σχολή Ασωμάτων έγινε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εκδήλωση στη διάρκεια της οποίας ο δικηγόρος Ιωάννης Τσουπάκης αναφέρθηκε στους Χορτάτσηδες των οποίων οι τάφοι σώζονται μέσα στο ναό.
Το βράδυ γράφτηκε ο επίλογος στον Μέρωνα, που είχαν προγραμματίσει να επισκεφθούν με την ευκαιρία αυτή οι Πρόσκοποι.
Όλο το χωριό ήταν στο πόδι για να περιποιηθεί τους επισκέπτες του με προεξάρχοντες τον ιερέα Κ. Χαραλαμπάκη, τον πρόεδρο Γ. Σημαντήρα και τους Πανάγο Βαμιαδάκη, Ν. Χατζηδάκη και Ελευθέριο Χαροκόπο.
Έτσι ιδανικά έκλεισε ο εορτασμός της 100ετηρίδας και στο Αμάρι.
Μια ενδιαφέρουσα έκδοση
Οι εφημερίδες της εποχής «Κρητική Επιθεώρηση» και «Εφημερίς των Συζητησεων» περιγράφουν με λεπτομερή στοιχεία τις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια της Εθνικής Παλιγγενεσίας.
Υπάρχει όμως και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση του εκλεκτού Ρεθεμνιώτη κ. Μάνου Τσάκωνα, που εστιάζει περισσότερο στις εκδηλώσεις του Ρεθύμνου που έγιναν παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η δική μας γραφίδα είναι φτωχή να αναφερθεί στην έκδοση αυτή όταν την παρουσίασε τόσο χαρισματικά από τις στήλες των «Ρ.Ν.» αμέσως μετά την κυκλοφορία της, ο επιφανής φιλόλογος, θεολόγος, συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης αναφέροντας μεταξύ άλλων:
«Τοπικός τύπος, Αρχεία, λογοτεχνία, φωτογραφίες, αντικείμενα, προφορικές μαρτυρίες και παραδόσεις αποτελούν πηγές για την ιστορία της καθημερινής ζωής ενός τόπου και όλα μαζί φωτίζουν και αισθητοποιούν, κατά το δυνατόν, και τη δική μας πορεία και διαδρομή στο συνανθρώπινο αυτού του τόπου παρελθόν. Με τέτοια εφόδια και, κυρίως, με μια φιλόκαλη έκδοση υπό τον τίτλο: «Ρέθυμνο 1930» και υπότιτλο: «Ο μεγαλοπρεπής Εορτασμός του Αρκαδίου παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου», μια έκδοση γεμάτη ασπρόμαυρες φωτογραφίες, έγγραφα και δημοσιογραφικές ανακοινώσεις και αναγγελίες ο συμπολίτης πολιτικός μηχανικός κ. Μάνος Φ. Τσάκωνας, βάλθηκε να σκαλίσει και να επαναφέρει μνήμες μιας περασμένης όμορφης και ευκλεούς για την πόλη μας ημέρας και, ειδικότερα, του Σαββάτου της 8ης Νοεμβρίου 1930, όταν επισκέφθηκε και τίμησε με την παρουσία του το Ρέθυμνο και τους εορτασμούς που οργανώθηκαν στην πόλη μας για τα 64α Αρκάδια και την 100ετηρίδα από της Ελληνικής Ανεξαρτησίας ο πρωθυπουργός και Εθνάρχης της Ελλάδος Ελευθέριος Βενιζέλος.
Πρόκειται για ένα πραγματικά αρχιτεκτονικό -κατά την επιτυχή έκφραση του συγγραφέα- και εντυπωσιακά -θα πρόσθετα εγώ- πρωτότυπο και προσεγμένο στις λεπτομέρειές του στήσιμο ενός βιβλίου, που διαβάζεται και κατανοείται εύκολα και σου δίνει πολλά για τον τόπο σε μια συγκεκριμένη, μεγαλειώδη, της ιστορικής του πορείας στιγμή, όταν «η πόλις ολόκληρος έπλεεν εις πέλαγος κυανολεύκων, δαφνών, μυρσινών και ταπήτων…». Όλα στο βιβλίο αυτό του κ. Μάνου Τσάκωνα ξεκινούν, κατά την ομολογία του, από τη γνωστή τετρασέλιδη εβδομαδιαία εφημερίδα της οικογένειας με το όνομα «Εφημερίς των συζητήσεων» (15/8/1930- 1/11/1931) με εκδότη τον αδελφό του πατέρα του Πολύβιο Β. Τσάκωνα. Το ξεφύλλισμα της εφημερίδας αυτής μαζί με τα έγγραφα τριών πολύτιμων Αρχείων της οικογένειας αποτέλεσαν το corpus εκείνο από το οποίο ο συγγραφέας άντλησε το υλικό του παρουσιαζόμενου με το σημείωμά μας αυτό βιβλίου του. Και πρόκειται, ειδικότερα, για το Αρχείο, αφενός, του Πολύβιου Τσάκωνα, το οποίο με ιδιαίτερο σεβασμό διέσωσε και προστάτευσε ο αείμνηστος σε όλους μας γαμπρός του και λόγιος Ρεθυμνιώτης, Μανός Γ. Αστρινός, ο οποίος και το εμπλούτισε, περαιτέρω, και με δικές του νεότερες αρχειακές συλλογές και, αφετέρου, το επίσης σημαντικό για την εποχή του Αρχείο του πατέρα του συγγραφέα Φώτη Β. Τσάκωνα.
Το εξιστορούμενο μέσα από τα παραπάνω τρία Αρχεία και την εφημερίδα του Πολύβιου Τσάκωνα γεγονός αφορά σε μια μεγαλειώδη στιγμή του Ρεθύμνου, του έτους 1930, όπως αυτό υποδηλώνεται επιτυχώς και από τον εκφραστικότατο υπότιτλο του βιβλίου που προαναφέραμε: «Ο μεγαλοπρεπής Εορτασμός του Αρκαδίου παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου», υπότιτλο αρυόμενο εξ ολοκλήρου από την επιτυχή πρώτη αυτού διατύπωση από τον αείμνηστο Μανό Αστρινό στον αντίστοιχο φάκελο του Αρχείου, που έχει «κεφαλαίοις γράμμασιν» ως εξής: «Ο ΜΕΓΑΛΕΙΩΔΕΣΤΕΡΟΣ ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΠΟΤΕ ΣΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ». Η μετάδοση αυτού του συναισθήματος, που βίωσε το Ρέθυμνο τόσο έντονα μέσα του την ημέρα εκείνη, είναι που ώθησε και τον συγγραφέα στην απόφασή του να προβεί στην έκδοσή του αυτήν.
Πρόκειται, ακριβώς, για τη μεγαλειώδη ημέρα της 8ης Νοεμβρίου 1930, κατά την οποία συνεορτάσθηκε με την επέτειο των 100 χρόνων της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, και η επέτειος της Αρκαδικής Εθελοθυσίας, θέλοντας, με τον τρόπο αυτόν, οι Ρεθυμνιώτες να δώσουν στον εορτασμό των Αρκαδίων περισσότερη αίγλη και πανελλήνιο χαρακτήρα, όπως γινόταν μέχρι τότε με τον εορτασμό -εφάμιλλου ιστορικού γεγονότος- της Εξόδου του Μεσολογγίου, με τη συμμετοχή και επιζώντων αγωνιστών των ενδόξων Κρητικών αγώνων «με τας σεβασμίας όσον και αρηΐους μορφάς τους και τα αρχοντικά σαλβάρια των κοσμούμενα εις την μέσην με αργυροποκίλτους μαχαίρας και κουμπούρας, πολύτιμα ενθύμια της πολεμικής δράσεώς των», όπως αργότερα γλαφυρότατα περιγράφεται η μετοχή αυτή των Κρητών αγωνιστών στον εορτασμό από την «Εφημερίδα των Συζητήσεων» (φύλλο 15/ 22-11-1926).
Στο βιβλίο, περαιτέρω, καταγράφονται λεπτομερώς όλες οι προετοιμασίες του εορτασμού που πυκνώνονται, νομίζουμε, στα λόγια της 10μελούς Επιτροπής, που φανερώνουν όσο τίποτε άλλο την προσπάθεια των Ρεθεμνιωτών να οργανώσουν έναν, κατά το δυνατόν, μεγαλειώδη, πανελλήνιου κύρους και χαρακτήρα εορτασμό, που θα καθιστούσε το Αρκάδι, στις 8 Νοεμβρίου κάθε έτους, αν μη τι άλλο, «πανελλήνιον προσκύνημα».
Ο συγγραφέας έχει καταφέρει να παραθέσει επιτυχώς στο εν λόγω βιβλίο του όλα τα αποσπάσματα, θεωρούμε, της «Εφημερίδας των συζητήσεων» αλλά και των Αρχείων της οικογένειας, που αφορούν στο μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός. Επίσης, και το …ευθυμογράφημα του αείμνηστου καθηγητή μας στο Γυμνάσιο Ρεθύμνου Κώστα Α. Ξεξάκη «Ο Βενιζέλος στο δρόμο προς το Αρκάδι» (Ρεθεμνιώτικα Νέα 12/5/1992) αποτελεί ένα ακόμα κεφάλαιο του παρουσιαζόμενου βιβλίου που συμπληρώνει επιτυχώς το κύριο σώμα του εξαίρετου αυτού βιβλίου, ενώ στις τελευταίες σελίδες του παραθέτονται, να σημειώσουμε, και τα σχετικά με τα Αποκαλυπτήρια του «Ηρώου Πεσόντων Ρεθυμνίων» (αυτή ήταν η αρχική ονομασία του γνωστού μας Μνημείου του σημερινού «Αγνώστου Στρατιώτη», έργο του γλύπτη Δημητρίου Περάκη) ονομασία που, δυστυχώς, τελικά δεν επικράτησε, γιατί, φαίνεται πως στάθηκε ισχυρότερη η επιθυμία των Ρεθεμνιωτών να έχουν και αυτοί, όπως και κάθε πόλη ελληνική, ένα μνημείο αφιερωμένο στον «Άγνωστο Στρατιώτη». Κρίθηκε, λοιπόν, σωστό από τους Ρεθεμνιώτες και τα αποκαλυπτήρια του «Μνημείου των Ηρώων» να γίνουν, επίσης, με τη σύμπτωση των λαμπρών εκείνων, με την παρουσία του Ελευθερίου Βενιζέλου, εορτασμών όταν το Ρέθυμνο, ακόμα, θα ήταν ντυμένο «στα γιορτινά του»!»
Είναι και το βιβλίο μια έκδοση που δεν θα πρέπει να λείπει από καμιά βιβλιοθήκη.
Πηγές:
Εφημερίδες «Κρητική Επιθεώρηση» και «Εφημερίς των Συζητήσεων»
Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Μάνο Τσάκωνα για το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησε.
