22 Φεβρουαρίου 1907: Το ναυάγιο στην Ελαφόνησο που συγκλόνισε την Ευρώπη

Στο νοτιοδυτικότερο άκρο της Κρήτης και σε μικρή απόσταση από την ακτή, υπάρχει η νησίδα Ελαφόνησος με έκταση μόλις 0,5 τ.χ. Η ανατολική της πλευρά είναι σήμερα ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, χάρη στα ρηχά και πεντακάθαρα νερά και την ιριδίζουσα ψιλή άμμο. Πρόκειται για έναν επίγειο παράδεισο.

Η δυτική πλευρά της όμως παρουσιάζει μια τελείως διαφορετική όψη. Αναρίθμητοι βράχοι μόλις εξέχουν από την επιφάνεια της θάλασσας, εκτίνονται σε απόσταση εκατό μέτρων από την παραλία, ενώ, κατά μήκος της ακτογραμμής απότομοι βράχοι πέφτουν κάθετα στην θάλασσα. Κι όταν η πλευρά αυτή δέχεται το μένος των δυνατών δυτικών ανέμων, τότε η περιοχή αλλάζει όψη, ο τόπος αγριεύει και η θάλασσα γίνεται επικίνδυνη. Κι ήταν πολλά τα ναυτικά ατυχήματα που στο παρελθόν έχουν συμβεί εκεί.

Όμως το πιο «διάσημο», αυτό που πραγματικά συντάραξε την Ευρώπη, έγινε τον προηγούμενο αιώνα (πριν από 111 χρόνια) στις 22 Φεβρουαρίου 1907 όταν, το αυστριακό ατμόπλοιο s/s IMPERATRIX (Αυτοκράτειρα), προσάραξε στα αβαθή, πριν πέσει στους βράχους με την πρύμη και στη συνεχεία βυθιστεί.

Το IMPERATRIX (4.194 κόρων) ανήκε στο περίφημο Αυστριακό Lloyd (Lloyd Austiaco) και είχε αποπλεύσει από την Τεργέστη στις 19 Φεβρουαρίου με προορισμό τη Βομβάη. Πλοίαρχός του ήταν ο G.Ghezzo και στο ταξίδι του αυτό είχε πλήρωμα 120 ανδρών και 24 επιβάτες, ανάμεσα τους, δυο παιδιά και τέσσερις μοναχές. Το πλοίο ξέφυγε από την πορεία του, την νύκτα της 21^ης προς 22^ας Φεβρουαρίου, στην διάρκεια δυνατής καταιγίδας, ενώ έπνεαν ισχυροί άνεμοι και πλησίασε πολύ κοντά την επικίνδυνη δυτική πλευρά της Ελαφονήσου. Η έλλειψη φάρου που θα επεσήμαινε τις ξέρες και πιθανότατα ανθρώπινο λάθος στάθηκαν μοιραία. Λίγο μετά τον εκκωφαντικό θόρυβο της πρόσκρουσης, έσβησαν οι λαμπτήρες και επικράτησε απόλυτο σκοτάδι.

Στο πλοίο, μετά την προσάραξη, έγιναν προσπάθειες να κλειστεί το ρήγμα που είχε δημιουργηθεί, αλλά αυτό δεν κατέστη δυνατόν. Μέσα στην σύγχυση, κάποια από τα μέλη του πληρώματος, παρά τις αντίθετες διαταγές, επιβιβάστηκαν σε λέμβους ή έπεσαν στο νερό. Αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό, καθόσον όσοι επιχείρησαν να εγκαταλείψουν το πλοίο εκείνη την στιγμή, πνίγηκαν. Αργότερα όμως, δώδεκα άτομα υπό της οδηγίες του ανθυποπλοίαρχου κατάφεραν να προσεγγίσουν τις ακτές και να ζητήσουν βοήθεια. Οι υπόλοιποι επιβαίνοντες παρέμειναν στο πλοίο, συγκεντρώθηκαν στο μπροστινό κατάστρωμα και έμειναν εκεί τις επόμενες δυο μέρες χωρίς φαγητό και νερό. Οι προσπάθειες να κατασκευαστεί μια πρόχειρη γέφυρα με σχοινιά και ξύλα ώστε να αποβιβαστούν στην ακτή, στάθηκαν άκαρπες. Έπρεπε να περιμένουν να κοπάσει η καταιγίδα και η μανία του καιρού κι όλοι μαζί ένωσαν τις προσευχές τους, για την σωτηρία τους.

Οι κάτοικοι της γύρω περιοχής, μόλις έμαθαν για το τραγικό γεγονός, οργανωθήκαν σε ομάδες διάσωσης από τον ηγούμενο και τους μοναχούς της παρακείμενης Μόνης Χρυσοσκαλίτισσας και προσέτρεξαν σε βοήθεια. Οι ναυαγοί είχαν ανάγκη από τροφή, στεγνά ρούχα και ιατρική βοήθεια και οι λιγοστοί χωρικοί έθεσαν στην διάθεσή των ακόμη και το υστέρημά τους.

Ένας εξ αυτών μάλιστα, ανέλαβε να μεταφέρει το μήνυμα του ανθυποπλοίαρχου του ΙMPERATRIX στα Χανιά, κάνοντας μέσα στο χειμώνα και με άσχημες καιρικές συνθήκες, ένα ταξίδι δεκαπέντε ωρών με το άλογο. Έτσι, τα άσχημα νέα για το ναυάγιο, έφτασαν στα Χάνια την επομένη κιόλας μέρα (23/2), για να ξεκινήσει αμέσως η προσπάθεια διάσωσης καθώς κι ο καιρός είχε βελτιωθεί.

Οι αναφορές του Τύπου, στην αρχή τουλάχιστον, ήταν πολύ συγκεχυμένες και με ανακρίβειες. Η ημερησία εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» στις 23/2 θα κυκλοφορήσει με πρωτοσέλιδο τίτλο: «ΚΑΤΑΠΟΝΤΙΣΜΟΣ ΑΤΜΟΠΛΟΙΟΥ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗΝ» ενώ στη σχετική στήλη ανέφερε: «5^η Πρωινή, Αυστριακόν ατμόπλοιον βυθιζόμενον παρά την Κρήτην. Όλα τα ονόματα των επιβατών. Ήτο και εις Έλλην».

Την ιδία μέρα, το τηλεγράφημα του Πρακτορείου των Αθηνών από την Τεργέστη αναφέρει:

Εκτενέστατη και ιδιαίτερα περιγραφική είναι η ανταπόκριση της κρητικής εφημερίδας «Ελεύθερο Βήμα» στο φύλλο της 24ης Φεβρουαρίου, όπου μεταξύ άλλων έγραφε:

«... Εικόνες τρόμου, φρίκης και αγωνίας, διηγούνται οι παρατυχόντες χωρικοί μας από το ναυάγιο της «Αυτοκράτειρας», πρώτος μεταξύ των συναθροισθέντων χωρικών εις τον τόπο του Ναυαγίου δια να δώσωσι χείρα βοηθείας εις τους ναυαγούς ως εξακριβώσαμεν παρά δύο αυτοπτών μαρτύρων ήτο ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Πλοκαμάκης. Ηγούμενος της Μονής Χρυσοσκαλίτισσας όστις υπήρξεν ο εξ ουρανού άγγελος δια τους ναυαγούς. Αυτός διηύθηνε τους προθύμους χωρικούς πως να έρχονται βοηθοί καταλληλότερον. Αυτός ίδρυσε μετά της χωροφυλακής εις το Λαφονήσι πρόχειρον σταθμόν των πρώτων βοηθειών.

Βρισκόμαστε στις αρχές του 1907 και η Κρήτη διανύει αισίως τον 9^ο χρόνο της Αυτονομίας της. Η «Νήσος Κρήτη μετά των παρακειμένων νησιδίων» αποτελούν πλέον το έδαφος της Κρητικής Πολιτείας. Ηγεμόνας της (Ύπατος Αρμοστής) αυτή την περίοδο είναι ο Αλέξανδρος Ζαίμης. Οι Αρχές θέλουν να παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια στους ναυαγούς αλλά, δεν διαθέτουν πλοία. Έτσι θα στραφούν στους τρεις αρχηγούς των στόλων των Μεγάλων Δυνάμεων, που σταθμεύουν στη Κρήτη ως «φυλακίδες» και οι οποίοι αμέσως ανταποκρίθηκαν.

Απέπλευσε αρχικά η ρωσική τορπιλοβόλος Ν212, ακολουθουμένη από το ρωσικό καταδρομικό CHIVINETZ. Απέπλευσαν επίσης το γαλλικό καταδρομικό FAUCON και η ιταλική κανονιοφόρος CURATONE. Επίσης, η πλοιοκτήτρια εταιρία, μόλις πληροφορήθηκε το ναυάγιο, απέστειλε ένα ακόμη ατμόπλοιο στο σημείο, το CASTORE. Όταν τα πλοία έφτασαν στο τόπο του ναυαγίου, η πλώρη του ΙMPERATRIX ήταν ακόμη έξω από το νερό αλλά η πρύμη του ήταν ήδη βυθισμένη. Η κατάσταση των διασωθέντων ήταν τέτοια που, στην αρχή τουλάχιστον, δεν ήταν σε θέση να δώσουν πληροφορίες για τα γεγονότα και τις συνθήκες του ναυαγίου. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας (24/2), το CURATONE επέστρεψε στα Χανιά, μεταφέροντας 33 ναυαγούς, εκ των οποίων τους 12 είχε παραλάβει από την Μονή Χρυσοσκαλίτισσας όπου είχαν βρει περίθαλψη. Το ρωσικό CHVINETZ μετέφερε 18 ναυαγούς, το FAUCON μετεβίβασε 16 στο ατμόπλοιο CASTORE και έφερε στη Σούδα ακόμη 12 διασωθέντες. Τέλος το CASTORE μετέφερε 25 ακόμη ναυαγούς, για να φτάσει τελικά το σύνολο των διασωθέντων τα 104 άτομα.

Στο μοιραίο ταξίδι επέβαιναν συνολικά 144 άτομα, επιβάτες και πλήρωμα. Από αυτούς που χάθηκαν οι 32 ήταν αυστριακοί ναυτικοί και οι 8 ινδοί θερμαστές. Ανάμεσα στους διασωθέντες ήταν ο καπετάνιος, ο γιατρός, ο πρώτος μηχανικός και όλοι οι επιβάτες.

Όσο περνούσαν οι μέρες, οι αναγνώστες των εφημερίδων είχαν πληρέστερη ενημέρωση για τα γεγονότα, όπως εδώ, από την εφημερίδα «Εστία», που με ανταπόκρισή της από τα Χανιά, στο φύλλο της 28ης Φεβρουαρίου γραφεί: «Το ναυάγιον της Αυτοκράτειρας: –Την 9^ην προς 10^ην του μηνός (σ.σ. παλαιό ημερολόγιο) εξόκειλε στη νησίδα Ελαφονήσι, που βρίσκεται στη βορειοδυτική (;) παραλία της νήσου, το ατμόπλοιο ΙMPERATRIX. Γύρω στα 40 μελή του πληρώματος πνίγηκαν επειδή από τον φόβο τους έπεσαν τη στιγμή της πρόσκρουσης στη θάλασσα. Τα υπόλοιπα 80 μελή και 27 επιβάτες παρέμεινα στο μισοβυθισμένο πλοίο, σωθήκαν και μεταφερθήκαν εδώ με τρία πολεμικά πλοία που έσπευσαν στον τόπο του ναυαγίου. Πολλοί από τους διασωθέντες είναι σοβαρά τραυματισμένοι, ενώ άλλοι αποβιβάστηκαν ημίγυμνοι. Βεβαιώνεται ότι μεταξύ των επιβατών της Αυτοκράτειρας ήταν και ένας Έλληνας, ο όποιος μετέβαινε στη Βομβάη, προερχόμενος από το Λονδίνον και ονομαζόταν Αυγουστίνης».

Η υπόθεση του ναυαγίου του ΙMPERATRIX, πέραν της τραγικότητάς της, ανέδειξε και την πολύ καλή κρατική οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας, όπου, οι οργανωμένες υπηρεσίες της, πρώτα η Λιμενική Υπηρεσία και έπειτα η Κρητική Χωροφυλακή, έλαβαν συγχαρητήρια από την πλοιοκτήτρια εταιρία.

Επίσης από όλους τους εμπλεκομένους επαινέθηκε στα στάση των κρητικών χωρικών, των μονάχων και του ηγούμενου της Μονής Χρυσοσκαλίτισσας που προσέφεραν τα μέγιστα, ώστε να περιορισθούν οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και υπό αυτές τις περιστάσεις.

Τέλος από τους αρμοδίους φορείς, ελληνικούς και ξένους, επαναδιατυπώθηκε εκ νέου η ανάγκη κατασκευής φάρου σε εκείνη την «γωνία» της κρητικής γης, η οποία βρισκόταν στη ρότα των εμπορικών πλοίων από και προς το Σουέζ. Αυτό, θα γίνει μετά από αρκετά χρόνια και το κτίσιμο του φάρου θα ολοκληρωθεί μόλις το 1924, αφού προηγουμένως έχουν μεσολαβήσει μεγάλα γεγονότα στην ιστορία της Κρήτης και της Ελλάδος.

Όμως η ιστορία αυτού του ναυαγίου δεν σταματάει εδώ. Ας πάμε στην Αθήνα του 1924, που ήταν για ολόκληρη την Ελλάδα μια απερίγραπτα δύσκολη χρονιά.

Η Χώρα, είχε μόλις εξέλθει από τη δίνη μίας δεκαετίας πολέμων που μόνο δεινά επέφεραν στον λαό. Ο πολιτικός κόσμος ακροβατούσε μεταξύ μοναρχίας και δημοκρατίας. Οι παλιοί πολεμιστές εξαθλιωμένοι -αρκετοί σακάτηδες- ζητούσαν ειρήνη και δουλειά. Οι χήρες, με τα ορφανά του πολέμου, πάλευαν να επιβιώσουν, οι χιλιάδες πάμφτωχοι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής προσπαθούσαν να βρουν μια θέση στην ελληνική κοινωνία.

Ένα πρωί, ένας άνδρας ψήλος, ευθυτενής με λευκό δέρμα αλλά ροδαλό πρόσωπο, με μουστάκι και μικρό γένι, στέκεται στην είσοδο του Υπουργείου Ναυτικών, που στεγάζετε στην πλ. Κλαυθμώνος, στη γωνία των οδών Παπαρρηγοπούλου και Π. Π. Γερμανού. Στον σκοπό λέει ότι έχει ένα γράμμα για τον Υπουργό των Ναυτικών. Ο ναύτης τον κατευθύνει προς το εσωτερικό κι εκείνος ανεβαίνει την μεγάλη ξύλινη σκάλα που οδηγεί στην κεντρική αίθουσα. Γύρω-γύρω υπάρχουν αίθουσες με γραφεία που μπαινοβγαίνουν γραβατομένοι υπάλληλοι φορώντας μανσέτες στα μανίκια και κουβαλώντας φάκελους καθώς και, πολίτες που διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις τους. Ο άγνωστος άνδρας κάθεται υπομονετικά στην καρέκλα του αλλά, η «Ώρα δια το Κοινόν» τελειώνει κι εκείνος αποχωρεί σιωπηλός. Επανέρχεται όμως την επομένη ημέρα το πρωί και με πολύ υπομονή περιμένει.

Κάποια στιγμή ενημερώνεται ο διευθυντής της Υπηρεσίας Φάρων Στυλιανός Λυκούδης, τον καλεί στο γραφείο του και τον ρωτάει αν μπορεί να φανεί σε κάτι χρήσιμος. Εκείνος, αντί απάντησης του επιδεικνύει το φάκελο που είχε, «δια τον κ. Υπουργόν». Στο κέντρο ξεχώριζε το βασιλικό οικόσημο. Ήταν ένα προσωπικό σημείωμα της Βασίλισσας Όλγας με δυο μόνον λέξεις: «Να βοηθηθεί». Ο άγνωστος, μέχρι εκείνη τη στιγμή άνδρας, λεγόταν Νικόλαος Νικολάγιεβιτς Φιλοσοφώφ, γεννημένος στις 28 Απριλίου 1867, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, απόφοιτος της Ρωσικής Σχολής του Αυτοκρατορικού Ναυτικού, με πολύ καλές σχέσεις με την αυλή του Τσάρου Νικολάου Β’. Έφερε τον βαθμό του ναυάρχου και είχε υπηρετήσει σε διάφορες θαλάσσιες υπηρεσίες του Ρωσικού Ναυτικού. Μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων εγκατέλειψε την Ρωσία και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Μάλιστα πριν λίγο καιρό είχε πάρει την ελληνική υπηκοότητα και βρισκόταν τώρα εκεί διότι… ζητούσε δουλειά.

Ο Έλληνας αξιωματικός εξεπλάγει όταν έμαθε την ταυτότητα αυτού του ανθρώπου και τον σκοπό της επίσκεψής του.

Σκέφτηκε όμως ότι είχε και κάτι να του προτείνει. Εκείνη την περίοδο χρειαζόταν να επανδρώσει άμεσα το νέο φάρο στο Ελαφόνησι, ΝΔ της Κρήτης και είπε ότι θα μπορούσε να προτείνει στο Υπουργό, να τον διορίσει φαροφύλακα εκεί. Καθώς όμως του έδειχνε στον χάρτη το σημείο που έχει κτιστεί ο καινούργιος φάρος και του εξηγούσε τις δυσκολίες που θα συναντούσε εκεί στην ερημιά, τον βλέπει βουρκωμένο. Όταν μετά από λίγο πέρασε η συγκίνησή του, τον ακούει να λέει:

«Η μοίρα μου έχει γράψει, εκεί όπου έσωσα τόσους ναυαγούς, να σωθώ τώρα κι εγώ, ναυαγός της ζωής».

Ο διευθυντής μένει άφωνος καθώς μαθαίνει ότι ο άνδρας που είχε μπροστά του, ήταν ο επικεφαλής της Ρωσικής Ναυτικής Δύναμης που έδρευε στην Μεγαλόνησο, την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Ήταν δε ο Κυβερνήτης του καταδρομικού CHVINETZ, του πρώτου πλοίου, που έφτασε στο λαβωμένο s/s IMPERATRIX για να προσφέρει βοήθεια στους ναυαγούς και να τους μεταφέρει στα Χανιά.

Ο Νικόλαος Φιλοσοφώφ, ο οποίος έζησε μια πολυτάραχη και μυθιστορηματική ζωή, θα είναι τελικά ο πρώτος φαροφύλακας στο Ελαφονήσι. Θα μείνει εκεί για δυο χρόνια και θα βάλει τέλος στο κακό όνομα, της περιοχής ως: «τάφος των καραβιών».

Πήγε εκεί για πρώτη φορά σαν σωτήρας ναυαγών και ξαναπήγε σαν φύλακας αποφυγής ναυαγίων.

Το ναυάγιο του s/s Imperatrix, στις 22 Φεβρουαρίου 1907, αλλά κι ένα σορό άλλα ναυάγια στη περιοχή, έκανε επιτακτική την ανάγκη λειτουργίας φάρου στο σημείο εκείνο. Η ανέγερσή του όμως ξεκίνησε μόλις το 1922 και ολοκληρώθηκε δυο χρόνια μετά. Ο φάρος είχε ύψος 23 μ. με εσωτερική πέτρινη σκάλα που αριθμούσε 132 σκαλοπάτια και 12 σιδερένια. Δίπλα του χτίστηκαν τα καταλύματα των φαροφυλάκων, με φούρνο και δεξαμενή συγκέντρωσης του νερού. Δυστυχώς τότε, προκειμένου να ψηθεί ο ασβέστης που χρειαζόταν για το χτίσιμο, με άδεια του τότε δημάρχου Κούνενι (Βάθης), κόπηκαν όλοι οι κέδροι και τα άλλα δέντρα του νησιού.

Ο φάρος λειτουργούσε με πετρέλαιο και το ειδικό αμίαντο πυρακτώσεως. Το φωτιστικό μηχάνημα (η λάμπα) ήταν τοποθετημένη σ’ ένα κρυστάλλινο θάλαμο και γυρνούσε με την ταχύτητα που κανόνιζαν βάρη, ανά 24ωρο. Ο μηχανισμός ομοιάζει σαν ένα εκκρεμές ρολόι τοίχου.

Στο εγχειρίδιο Φαροδείκτης που εξέδωσε το 1934 το Υπουργείον Ναυτικών αναφέρονταν τα χαρακτηριστικά του φάρου.

Τοποθεσία και όνομα πυρσού: Νησίς Ελαφονήσι (Elaphonissi, αρχ. Ιουσάγουρα και Μουσαγόραι) ΝΔ της Μεγαλονήσου εσχατιά. Εις 200 μέτρα έσω της ΝΔ άκρας, παρά το μνημείον των ναυαγών του s/s «Imperatrice».

Χαρακτηριστικά του φωτός: Τριάς λευκών εκλάμψεων ανά 15” Γεωγραφικό πλάτος: 35^ο 15′ 5” μήκος: 23^ο 31’0”

Περιγραφή κτηρίου: Πύργος υψηλός (23 μέτρα) συνεχόμενος προς την κατοικίαν.

Παρατηρήσεις: Η ύπαρξις χοιράδων και μυρμύκων περί την ωησίδα, επιβάλλει την αφ’ ικανής αποστάσεως παράλλαξιν του φάρου της.

Στο τέλος της Κατοχής, τα γερμανικά στρατεύματα, κατά την αποχώρησή τους από την Κρήτη ανατινάζουν τον πέτρινο φάρο, καθώς και το κενοτάφιο που είχε στήσει το Lloyd στο Ελαφονήσι στη μνήμη των θυμάτων του ναυαγίου.

Σήμερα ο φάρος είναι αυτόματος, εγκατεστημένος σε λευκό σιδερόπλεκτο πύργο, ύψους 15 μ. με εξώστη. Αναλαμπές: Λευκό φως ανά 40δ/λ.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Ζηργάνος, Ν. (1995). «Νικόλαος Ν. Φιλοσοφώφ», Ελληνικοί Παραδοσιακοί Φάροι, Επτά Ημέρες, Καθημερινή, σελ. 28.

Λυκούδης, Σ. (επιμ.), (1935) Φαροδείκτης Γεωγραφούμενων Ακτών. σελ. 83-84: «Νοτ. Και ΝΔ ακταί της Κρήτης», Πειραιάς: Έκδοση Ναυτική Σχολή Δοκίμων

Παυλίδης, Σ. (2011). Παραδοσιακοί Ελληνικοί Φάροι. Ανακτήθηκε Ιούλιος 7, 2017, από http://www.faroi.com/gr/elafonisos_gr.htm

Πετρομανιάτης, Λ. (1940). Φαροφύλακες. Με τους ερημίτες των Ελληνικών ακτών. Βραδυνή, [Αύγ/Σεπτ. 1938]

Πιπερίδου, Ε. (2012). «Μια χαμένη Αυτοκράτειρα». Εφοπλιστής τευχ. 229, σελ. 104-111.

Σταυριδάκης, Γ. (2007). Εκατό χρόνια από το ναυάγιο του «Imperactice» στο Ελαφονήσι. Ανακτήθηκε Αυγουστος 8, 2017 από http://filosofow.blogspot.gr