Και η περίφημη κριτική Μάριου Πλωρίτη που με τόση αγωνία περίμενε ο Πρεβελάκης
Αξέχαστο για τους παλιούς Ρεθεμνιώτες εκείνο το τριήμερο που παρουσιάστηκε το Ηφαίστειο του Παντελή Πρεβελάκη.
Οι παραστάσεις δόθηκαν 25, 27 και 28 Αυγούστου 1966 και η επιτυχία που σημείωσαν μοναδική.
Από τα δημοσιεύματα του αθηναϊκού τύπου, γιατί το γεγονός πήρε πανελλαδικές προεκτάσεις, πληροφορούμαστε ότι 9.000 θεατές παρακολούθησαν την παράσταση.
Επειδή μας φάνηκε το νούμερο υπερβολικό, κάναμε μια έρευνα μεταξύ συμπολιτών, που έζησαν το γεγονός. Μας το επιβεβαίωσαν χωρίς καν να σκεφτούν, προσθέτοντας ότι το κοινό είχε κατακλύσει τον χώρο και πέραν της αυλής του 1ου Δημοτικού Σχολείου.
Υπάρχει όμως και το σχετικό ρεπορτάζ από έγκυρη εφημερίδα των Αθηνών και για του λόγου το αληθές το δανειζόμαστε από το αρχείο του Εθνικού Θεάτρου και το παραθέτουμε αυτούσιο:
Τεράστια επιτυχία
«Πραγματική επιτυχία σημείωσαν οι τρεις παραστάσεις (25, 27 και 28 Αυγούστου), του Εθνικού Θεάτρου, στο Ρέθυμνο, με το έργο του Παντελή Πρεβελάκη «Ηφαίστειο», στα πλαίσια του εορτασμού της Επαναστάσεως του 1866. Το θέατρο (3.000 θέσεων) ήταν κατάμεστο και στις τρεις παραστάσεις, όλα δε τα εισιτήρια είχαν προπωληθεί.
Προ της ενάρξεως της πρώτης παραστάσεως την οποία παρηκολούθησαν ο αρχηγός της ΕΡΕ κ. Π. Κανελλόπουλος, οι υπουργοί κ.κ. Στεφανάκης και Τσουδερός, ο κ. Γρ. Κασιμάτης, όλες οι τοπικές αρχές και ο ηγούμενος της Μονής Αρκαδίου μετά των μοναχών της Μονής, ο δήμαρχος Ρεθύμνης εξέφρασε την ευγνωμοσύνη της Κρήτης προς το «Εθνικό Θέατρο» το οποίο δέχθηκε να εγκαινιάσει τις εορτές της Εκατονταετηρίδος και να μεταβεί στο Ρέθυμνο.
Στον δήμαρχο Ρεθύμνης απάντησε ο Διοικητικός Διευθυντής του Εθνικού κ. Ηλίας Βενέζης, ο οποίος είπε: «Είναι η πρώτη φορά που το «Εθνικό Θέατρο» έρχεται στην Κρήτη. Όταν μας κάλεσε η πόλις σας, εδώ και λίγους μήνες, οι ευθύνες του Εθνικού Θεάτρου είχαν συσσωρεύσεις βάρος δυσβάστακτο στον Οργανισμό μας. Έπρεπε εξ ονόματος της Πολιτείας να πάμε ως πνευματικοί πρέσβεις της Ελλάδος στα Βαλκάνια και στο Λονδίνο, να παρουσιάσουμε αρχαίο δράμα. Έπρεπε να στηρίξουμε ολόκληρο το Φεστιβάλ της Επιδαύρου και της Δωδώνης και μέγα μέρος του Φεστιβάλ Αθηνών. Παρ’ όλα αυτά δεν διστάσαμε να πούμε «ναι» στην πρόσκληση της Κρήτης. Επειδή θα ήταν προνόμιό μας να αρχίσει με το Εθνικό Θέατρο της Ελλάδος η έξαρσις της τελείας πράξεως που τελέσθηκε στο Μοναστήρι του Γαβριήλ εδώ και εκατό χρόνια και που την εκφράζει το έργο του άξιου τέκνου σας και ακριβού μας συντρόφου στα Γράμματα, του Παντελή Πρεβελάκη. Το Εθνικό Θέατρο διέθεσε για την υψηλή αυτή επέτειο τις πρώτες δυνάμεις του. Και θεωρούμε την παρουσία μας στην Κρήτη ως αγγέλου ενός έργου διαρκείας που μπορεί να γίνει. Του έργου της αναβιώσεως του Κρητικού Μεσαιωνικού Θεάτρου, εδώ στον τόπο που το γέννησε, όπως έγινε με την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος στα αρχαία θέατρα των Ελλήνων».
Στο τέλος της τρίτης παραστάσεως του «Εθνικού Θεάτρου» της Κυριακή έγινε η τελετή της απονομής τιμητικών διακρίσεων. Συγκεκριμένα το δημοτικό συμβούλιο της πόλεως ανακήρυξε επίτιμους δημότας Ρεθύμνης τον συγγραφέα του έργου Παντελή Πρεβελάκη, την Κατίνα Παξινού, τον Ηλία Βενέζη και τον Αλέξη Μινωτή…».
Ένας σεμνός μεγάλος δημιουργός
Εδώ που τα λέμε κανένας δεν περίμενε τόση επιτυχία. Και δεν ήταν λίγες οι απογοητεύσεις που δοκίμασαν οι διοργανωτές από μήνες πριν. Γιατί από το 1965 άρχισε το Ρέθυμνο να σκέπτεται τη διοργάνωση της εκατονταετηρίδας του Αρκαδίου.
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει από έγκριτες πηγές και ο ίδιος ο Πρεβελάκης είχε τρομερό άγχος για το αποτέλεσμα της δουλειάς του.
Και σύμφωνα με τον αξέχαστο Μανόλη Βογιατζάκη, το γεγονός ότι ο μεγάλος μας δημιουργός αποδέχτηκε την πρόταση του Συνδέσμου για τη Διάδοση Καλών Τεχνών να γράψει το έργο, είναι γιατί είχε τόσο στενό συναισθηματικό δεσμό με το σύνδεσμο και συγγενική σχέση με μέλη του οπότε δεν θα μπορούσε να αρνηθεί.
Πάντα όμως βρισκόταν σε αμηχανία όταν τύχαιναν γεγονότα που τον αφορούσαν.
Από τον Μανόλη Βογιατζάκη επίσης έμαθα ότι ο Παντελής Πρεβελάκης με το πρόσχημα ότι θέλει να αξιολογήσει τη μέθεξη του κοινού στη θεατρική διαδικασία, σε κάθε έργο του ήθελε να κάθεται στο πατάρι του Ωδείου αφήνοντας τις πρώτες θέσεις για τους επισήμους.
Θα πρέπει να τονίσουμε με την ευκαιρία ότι για τις παραστάσεις ο αθηναϊκός τύπος έγραφε μέρες πριν ανέβη το έργο. Διαβάζουμε σχετικά:
Μουσική Μαμαγκάκη
«Ο Νίκος Μαμαγκάκης έχει γράψει τη μουσική για το «Ηφαίστειο» του Παντελή Πρεβελάκη που θα παρουσιάση στην Κρήτη και σε τρεις παραστάσεις (26, 27, και 28 Αυγούστου) το Εθνικό Θέατρο. Η εκτέλεση θα γίνει πιθανώτατα από ορχήστρα λαϊκών οργάνων. Εμπνευσμένη όμως από το ίδιο έργο, που έχει, ως γνωστόν, σαν θέμα το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, είναι και ανεξάρτητη σύνθεση του Ν. Μαμαγκάκη που υπό τον ίδιο τίτλο «Ηφαίστειο» θα παρουσιασθή σε τέσσερις συναυλίες στην Κρήτη, μία στην Αθήνα και μία στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του Ιουλίου.
Εν τω μεταξύ, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Αλέξης Μινωτής επέστρεψε από την Κρήτη, όπου είχε μεταβεί για την επιλογή του χώρου των παραστάσεων. Σε συνεργασία με ειδικό συνεργείο τεχνικών, σαν καταλληλότερος χώρος επεσημάνθη το βενετσιάνικο φρούριο του Ρεθύμνου.
Κατόπιν τούτου, δεν μένουν παρά η εξουσιοδότηση του Ε.Ο.Τ και οι ενέργειες για τη διαρρύθμιση του χώρου αυτού. Είναι βέβαιο ότι ο Αλέξης Μινωτής και το τεχνικό συνεργείο θα ξαναπάνε στην Κρήτη προκειμένου να εξετάσουν τα θέματα που θα προκύψουν.
Παράλληλα, το Δ.Σ. του Εθνικού Θεάτρου εξετάζει ευμενέστατα την περίπτωση αποδοχής της προσκλήσεως για περιοδεία, το φθινόπωρο του 67, στον Καναδά, όπου θα δώσει παραστάσεις στα πλαίσια της Διεθνούς Εκθέσεως «Ο κόσμος και ο άνθρωπος», που οργανώνεται στο Μόντρεαλ και κατά τη διάρκεια της οποίας θα εμφανισθούν μεγάλα θεατρικά συγκροτήματα διεθνούς κύρους, όπως το Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας με τον Λώρενς Ολίβια, το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, η Κομεντί Φρανσαίζ και άλλα…».
Τελικά οι παραστάσεις δόθηκαν στον αύλειο χώρο του 1ου Δημοτικού Σχολείου μετά από έρευνα που έκαναν Παξινού και Μινωτής.
Μας είχε πει χαρακτηριστικά ο Μανός Αστρινός τη σκηνή που όταν δοκίμασαν τον χώρο του σχολείου η απαγγελία της Παξινού σε ποίηση Παλαμά ανέδειξε την ακουστική του χώρου που επιλέχθηκε τελικά.
Πέρα από τον σκοπό των εκδηλώσεων παρουσίαζε πανελλαδικό ενδιαφέρον το γεγονός ότι για πρώτη φορά το Εθνικό Θέατρο θα παρουσίαζε παραγωγή εκτός έδρας.
Γράφει σχετικά ο ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης:
Το Εθνικό Θέατρο στην Κρήτη
«Του ΗΛΙΑ ΒΕΝΕΖΗ
Ακαδημαϊκού
Μεγάλη επέτειος. Εκατό χρόνια από την Κρητική Επανάσταση του 1866 και το ολοκαύτωμα του Αρκαδιού. Το έθνος απεφάσισε να τιμήσει, στον τόνο που πρέπει, αυτή την επέτειο. Μια επιτροπή επιφανών πολιτών της επιστήμης, της πολιτικής, των Γραμμάτων, υπό την επίτιμον προεδρίαν του Προέδρου της Κυβερνήσεως, προεδρευομένη από τον κ. υπουργόν της Προεδρίας της Κυβερνήσεως, άρχισε, εδώ και μήνες, να μελετά τους τρόπους του πανηγυρισμού της επετείου.
Μια από τις πρώτες εκδηλώσεις, ουσιαστικά η πρώτη, αποφασίσθηκε να είναι η παρουσίαση από το Εθνικό Θέατρο στην Κρήτη, στο Ρέθυμνο ειδικότερα, κοντά στο Αρκάδι, του επίκαιρου έργου του Π. Πρεβελάκη «Το Ηφαίστειο». Ζωηρό ενδιαφέρον γι’ αυτή την εμφάνιση του Εθνικού Θεάτρου στην Κρήτη είχε ήδη δείξει και ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, ο πρόεδρός του ειδικότερα καθηγητής κ. Γεωργάκης, με τον οποίον κάναμε διεξοδικές συνομιλίες, οι διευθυντές του Εθνικού Θεάτρου. Ύστερα, δεν ξέρω τι μεσολάβησε, ο Τουρισμός έπαυσε να ενδιαφέρεται για το θέμα, όλη την ευθύνη την ανέλαβε η Επιτροπή Εορτασμού Εκατονταετηρίδος Κρητικής Επαναστάσεως 1866-1869…».
Και λίγο πριν από το μεγάλο καλλιτεχνικό γεγονός διαβάζουμε από κάποιον που θα πρέπει να ήταν ο Ψυχάρης:
Ενώ πλησιάζει η ημέρα της πρεμιέρας
«Βασισμένο σε μαρτυρίες ανθρώπων το «Ηφαίστειο».
Έργο Ικανό να εμπνεύσει υψηλά συναισθήματα.
«Ποιος θέλει να ’ρθει να καεί στο λαγούμι; Θα βάλουνε φωτιά στα μπαρούτια!»
Ένα μικρό, μαυροντυμένο κορίτσι, με ένα φτωχικό σάλι, στο κεφάλι και τους ώμους, μ’ ένα φανάρι στο χέρι, γυρίζει μεσ’ στην νύχτα τα κελιά του μοναστηριού και καλεί τους πολιορκημένους να διαλέξουν ελεύθερα τον θάνατο.
Υπέροχη έκφραση του δράματος παραδομένη από την ιστορία, η παραπάνω φράση συνοψίζει θαυμαστά το νόημα του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου, που αποτελεί το θέμα του «Ηφαιστείου» του Παντελή Πρεβελάκη.
Το τετράπρακτο αυτό δράμα του εκλεκτού πεζογράφου, ιστορικού της τέχνης και θεατρικού συγγραφέα θα παρουσιασθεί από το Εθνικό Θέατρο στις 26, 27 και 28 τρ. στο Ηράκλειο Κρήτης, αργότερα δε, κατά τις πληροφορίες μας, και στην Αθήνα, σε αποσπάσματα. Η σκηνοθεσία είναι του Αλέξη Μινωτή, που πρωταγωνιστεί δίπλα στην Κατίνα Παξινου, τον Βασίλη Κανάκη, τον Θεόδωρο Μορίδη, τον Στέλιο Βίκοβιτς και τον Νίκο Τζόγια. Εμφανίζονται ακόμη 115 πρόσωπα, ενώ η μουσική είναι του Νίκου Μαμαγκάκη.
Το «Ηφαίστειο» ο Παντελής Πρεβελάκης έγραψε βασισμένος στις μαρτυρίες ανθρώπων που γλύτωσαν από το ολοκαύτωμα, όπως ο παπα-Γιάννης ο Παλιεράκης, και που εγνώρισε ο ίδιος είτε βρήκε τις αφηγήσεις τους συγκεντρωμένες από άλλους, όπως από τον ποτέ μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεο Βενέρη. Ιδιαίτερα η συλλογή του τελευταίου – μαρτυρίες αγροτών, βοσκών, πολεμιστών – έδωσε λυτρωτικό σείσμα στη φαντασία του δημιουργού του «Ήλιου του θανάτου».
Με τη φαντασία του θρεμμένη και από τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του ’21 επηρεασμένος από την «Νουμάνθια» του Θερβάντες, που εγκαρδίωσε σε κρίσιμες περιστάσεις τον ισπανικό λαό, ο Πρεβελάκης θέλησε να δώση με το «Ηφαίστειο» ένα θεατρικό έργο ικανό να εμπνεύση γενναία και υψηλά συναισθήματα.
Αναφερόμενος στην παρουσίαση του έργου ο Αλέξης Μινωτής είπε χθες στην «Μεσημβρινή»:
«Είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος σαν Έλληνας και σας Κρητικός, που οι περιστάσεις το έφεραν να μου ανατεθεί η αναβίβαση του εξαίσιου πατριωτικού έργου που αναπαριστά ένα από τους μεγαλύτερους εθνικούς άθλους και μια από τις πιο συγκινητικές ομαδικές θυσίες: Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου.
Με ευλάβεια ανέλαβα τη σκηνοθεσία του και ελπίζω ότι παρ’ όλες τις αντίξοες συνθήκες – υπεραπασχόληση του καλλιτεχνικού και τεχνικού προσωπικού του θεάτρου, η κατασκευή από την αρχή θεάτρου στο Ηράκλειο κ.λπ. – θα δώσουμε επιτυχημένη παράσταση, που θα συγκινήσει όσο οφείλει τους σημερινούς θεατές.
Η διοίκηση του Εθνικού Θεάτρου αφιέρωσε τις τρεις παραστάσεις που θα δώσουμε στο Ηράκλειο στα τρία μεγάλα διαμερίσματα της Κρήτης. Την πρώτη στην κεντρική Κρήτη, όπου υπάρχει και η Μονή του Αρκαδίου, τη δεύτερη στη δυτική και την Τρίτη στην ανατολή Κρήτη».
Η περίφημη κριτική Πλωρίτη
Σε προηγούμενο σχετικό δημοσίευμα είχαμε αναφέρει την αγωνία που διακατείχε τον Παντελή Πρεβελάκη για την κριτική του Μάριου Πλωρίτη.
Τελικά όπως θα διαβάσετε παρακάτω το αποτέλεσμα διέψευσε τους φόβους του Πρεβελάκη και δικαίωσε όσα του έλεγε για να τον στηρίξει ο Γιάννης Χαλκιαδάκης με τον οποίο ο Παντελής Πρεβελάκης μοιραζόταν τις ανησυχίες του.
Γιατί έγραψε για το έργο ο Μάριος Πλωρίτης:
«Απ’ τις Θερμοπύλες ως την Αλβανία και την Αντίσταση, αμέτρητοι δαυλοί καταυγάζουν την ιστορία αυτού του τόπου κι αυτού του λαού, που πάντα διάλεξε τον αφανισμό του σαρκίου απ’ τον αφανισμό της ψυχής μέσα στη δούλωση.
Αυτό το Αρκάδι-σύμβολο θέλησε να ιστορήσει ο Παντελής Πρεβελάκης με το έργο του. Από παιδί – λέει – ένιωσε σαν «ταγμένος να εκφράσει με το λόγο το ιστορικό τούτο δράμα», σαν «χρέος του να ξυπνήσει τους νεκρούς για να διδάξουν τους ζωντανούς». Ο λόγος του Βικτώρ Ουγκώ («Το ηρωικό Αρκάδι αγωνίστηκε σαν κάστρο και πέθανε σαν ηφαίστειο») του ‘δωσε τον τίτλο του έργου του. Αλλά πώς να κλείσεις ένα «ηφαίστειο» σε μια «μίμηση πράξεως»; Η μίμηση εξουθενώνεται απ’ το μέγεθος της πράξης, ο χώρος της σκηνής συντρίβεται απ’ το βάρος της Ιστορίας κι ο λόγος του συγγραφέα, η τέχνη των ερμηνευτών, όσο και να πασχίσουν, μοιάζουν θαμπή, τρεμάμενη ανταύγεια της φλόγας που έστησε ο θρύλος και γιγαντώνει η φαντασία.
Ο Πρεβελάκης, σωστά, δεν προσπάθησε να δώσει τη μάχη του Αρκαδιού, αλλά το νόημα του. Την απόφαση αυτών των χιλίων ανθρώπων να μην παραδώσουν την Πίστη και την Τιμή τους, να φτάσουν ως το τέλος του δρόμου ανίκητοι. Ο ανώνυμος λυράρης θα τραγουδήσει στην πιο κρίσιμη ώρα, όπου «βουλεύονται» οι καπεταναίοι:
«Δεν τη βαστώ ‘γω τη σκλαβιά στον κόσμο τον απάνω, και το ’χω πίκρα μου να ζω, χαρά μου να πεθάνω».
Κι ο Γούμενος Γαβριήλ θα πει στο Μουσταφά πασά την αποσήμαδη φράση:
«Όταν ο πεινασμένος λογιέται και ραγιάς, δε βλέπει πότε νάρθη ο καιρός να βάλει τη μοίρα του στη μπούκα του καριοφιλιού». Για να καταλήξει: «Ένα ερείπιο που αχνίζει από τίμιο αίμα, αξίζει περισσότερο από μια μαρμαροχτισμένη εκκλησία»…
Αυτοί οι στίχοι, αυτές οι φράσεις, αντιλαλούν όλη την Επανάσταση «και κάθε επανάσταση): την Ανάγκη που γίνεται Ιδέα, την Ιδέα που γίνεται Αγώνας, τον Αγώνα που γίνεται Θυσία.
Κείνο που ξεχωριστά – και δίκαια – τονίζει ο Πρεβελάκης, είναι η ελευθερία αυτών τω πολεμιστών Λεύτεροι στη ζωή, λεύτεροι στον θάνατο, λεύτεροι στη θυσία.
Σαν παίρνουν οι καπεταναίοι τη μεγάλην απόφαση, βάζουν ένα μικρό κορίτσι να γυρίζει τα κελιά των γυναικών και να φωνάζει: Ποια θέλει να ΄ρθη να κλειστή στο λαγούμι». Στο λαγούμι, για να καεί και να πεθάνει. Ανήθελη θυσία δεν τη δέχονται οι πολεμιστές. Λεύτεροι πρέπει ν’ αποφασίσουν όλοι, ακόμα κι οι ανήμποροι. Κι αποφασίζουν. Αποφασίζουν τον «όμορφο θάνατο», κατά πως λέει η Δασκαλάκαινα, απηχώντας του Ευριπίδη το «θανούμεθα, αλλ’ όπως θανούμεθα κάλλιστα».
Οι μορφές αυτών των ψυχωμένων αντρών και γυναικών προβαίνουν μέσ’ απ΄ το έργο του Πρεβελάκη σαν καπνισμένα πρόσωπα από παλιά εικονίσματα. Ο συγγραφέας, τις αφήνει αχνές, φευγαλέες, ωστόσο δεν τις εξαγιάζει, δεν τις ηρωοποιεί, στέκεται δω κι εκεί στις στιγμιαίες αδυναμίες τους, δείχνεται δίκαιος ακόμα και στους Τούρκους, προπάντων στο Μουσταφά πασά που δεν πατάει ποτέ τη «μπέσα» του. Αλλά μορφές κι επεισόδια τυλίγονται απ’ την πυρόχρυση αιθάλη που ιστόρησε ο συγγραφέας ολοτρίγυρα στην εικόνα του: τη λατρεία για την Ελευθερία. Στην άπιστη εποχή μας, τούτα θα ‘μοιαζαν σαν «ξεπερασμένη» ηρωολογία – μα να που έρχονται σε μιαν ώρα όπου ο ίδιος αυτός λαός έχει ξεσηκωθή με την ίδιαν απαίτηση, με την ίδιαν απόφαση σεβασμού της ελευθερίας του. Με την ίδια πίστη ότι «εκεί όπου τ’ ανθρώπινα έργα τα σφετερίζεται ο δυνάστης, η ζωή δεν έχει καμιά αξία».
Το «Ηφαίστειο», παιγμένο στο Ρέθυμνο, στην αυλή του «Νερατζέ», παίρνει απ’ τη γη τούτη που το γέννησε, καινούργιους χυμούς. Η «ψυχρή» κρίση στομώνεται κι οι όποιες αντιρρήσεις (δραματουργικές ή άλλες) παραμερίζουν μπρος στη συγκίνηση που νιώθεις ν’ απλώνεται γύρω του, σ’ ένα κοινό που συχνά τ’ απαρτίζουν παιδιά κι εγγόνια των μαρτύρων του 1866. Η «στατικότητα» του έργου, οι πλατειασμοί του εδώ κι εκεί, η «αμηχανία» στην Γ΄ Πράξη (της άλωσης) η διεξοδικότητα της Δ΄ με τους αιχμαλώτους στη σκηνή του πασά, σχεδόν χάνονται μέσα σ’ αυτή την «περιρρέουσα ατμόσφαιρα», που τη δυναμώνει ο μεστός λόγος του Πρεβελάκη, κρατώντας τη θυμοσοφία, την επιγραμματικότητα και τη λεβεντιά της κρητικής λαλιάς, και μόνο που και που αφήνοντας να μιλήση ο λόγιος στη θέση του λαϊκού αγωνιστή.
Απ’ την άλλη, το Εθνικό Θέατρο έκανε ό,τι ήταν μπορετό για να τιμήσει το μεγαλώνυμο Θυσιαστήριο και το έργο. Σε μιάν απρόσφορη σκηνή, ο Κλ. Κλώνης έστησε εύστροφα τους πολλαπλούς, εναλλασσόμενους χώρους, κι ο Αλέξης
Μινωτής κίνησε πάνω από μιάν εκατοντάδα ηθοποιούς και κομπάρσους ντυμένους «κρητικώτατα» απ’ τον Αντ. Φωκά. Η «δοκιμασία» για τον σκηνοθέτη ήταν η Γ΄ Πράξη, της μάχης. Τέτοιες σκηνές κινδυνεύουν πάντα ή να είναι «σχολικά» αδέξιες ή να πιθηκίζουν την επιδέξια μπραβούρα των αμερικάνικων «ουέστερν». Ο Μινωτής κράτησε την πρεπούμενη ισορροπία, μ΄ όλες τις ομολογημένες δυσκολίες του εγχειρήματος. Πρέπει, ακόμα, να τιμηθή η απόφαση του ίδιου και της Κατίνας Παξινού ν’ αναδεχθούν ρόλους ελάχιστους (του Γιαμπουδάκη και της Δασκαλάκαινας). Την κεντρική μορφή του Γούμενου Γαβριήλ έστησε με θέρμη ο Βασίλης Κανάκης, έχοντας κύριον αντίλογο του τον πληθωρικό Μουσταφά του Θόδωρου Μορίδη. Δεκάδες άλλοι ηθοποιοί της Κρατικής Σκηνής (ο Βόκοβιτς, ο Τζόγιας, ο Μπινιάρης, η Καπιτσινέα, ο Λειβαδίτης, ο Παπακωνσταντίνου, ο Δεληγιάννης κ.λπ.) κράτησαν ρόλους ελάχιστους, με συναίσθηση «αποστολής».
Ο Νίκος Μαμαγκάκης πλούτισε την παράσταση με μουσική ατόφιας κρητικής ρίζας που, σε μερικές συνδέσεις Πράξεων ιδιαίτερα, είχε και του αγώνα και της γης του τον παλμό…».
Πέρασαν χρόνια από εκείνο τον εορτασμό. Παραμένει όμως στα χρονικά του τόπου ως το μεγαλύτερο γεγονός που ανέδειξε την πνευματική ζωή του Ρεθύμνου.
Με άλλες ευκαιρίες θα επανέλθουμε επειδή είναι ακόμα αρκετές ακόμα οι άγνωστες σελίδες που αξίζει να ξεφυλλίσουμε μαζί.
Πηγές και φωτογραφικό υλικό: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου.
