Από τις σημαντικότερες οικογένειες του Ρεθύμνου με δεσπόζουσα θέση στην πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου ήταν οι Πετυχάκηδες.
Η πιο γνωστή είναι των Πετυχάκηδων του Αγαλλιανού που τόσο παραστατικά μας δίνει ο βασικός μελετητής τους, ο εκλεκτός φιλόλογος – θεολόγος – ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης.
Για το δήμαρχο Τίτο Πετυχάκη μας δίνει επίσης πολλά στοιχεία ο εκλεκτός λόγιος του τόπου μας κ. Γιάννης Παπιομύτογλου στην εξαιρετική του ιστοσελίδα «Ρεθυμνιάτες».
Υπάρχουν όμως επιφανείς Πετυχάκηδες και σε άλλες περιοχές.
Πριν αναφερθούμε σ’ αυτούς να παραθέσουμε μερικά χαρακτηριστικά της οικογένειας από του Αγαλλιανού, όπως μας τα δίνει ο κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης που αναφέρει σχετικά:
Από τις μεγαλύτερες οικογένειες του Αγαλλιανού, Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου, είναι οι Πετυχάκηδες, που, χωρίς αμφιβολία, όλοι τους, όπου κι αν βρίσκονται σήμερα, από το χωριό αυτό έλκουν την καταγωγή τους. Το χωριό παλιά, όταν βρισκόταν στην ακμή του, αποτελούνταν από δύο συνοικισμούς· τον Κάτω, που είναι και ο κυρίως Αγαλλιανός και τον Πάνω, που, ανέκαθεν και χωρίς καμία εξαίρεση, κατοικούνταν από Πετυχάκηδες. Αυτός ο «Πάνω» συνοικισμός, λέγεται ειδικότερα «Πάνω-Μετόχι» και είναι χτισμένος στη άκρη του λοφίσκου που ακούγεται Τσερόνι. Εδώ βρισκόταν ο λεγόμενος «συνοικισμός των Πετυχάκηδων» με την εκκλησία του, τον Άη Γιώργη, που προοριζόταν ειδικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης οικογένειας. Οι Πετυχάκηδες τ’ Αγαλλιανού ήταν, κυρίως, κτηνοτρόφοι αιγοπροβάτων.
Να σημειωθεί, ακόμα, ότι οι Πετυχάκηδες τ’ Αγαλλιανού δεν παντρεύονταν μεταξύ τους. Οι γυναίκες τους ήταν ξένες και, συνήθως, από μακρινά χωριά. Ψηλόσωμοι άνθρωποι, γεροδεμένοι, άψογοι στις κοινωνικές τους σχέσεις και υποχρεώσεις, ανέδειξαν ανάμεσά τους πολλούς και αξιόλογους διανοούμενους που, χαρακτηριστικό κι αυτό, όλοι τους έλκουν την καταγωγή τους από τον Αγαλλιανό, αλλά κανείς τους δεν γεννήθηκε ο ίδιος στο χωριό αυτό, αλλά στους τόπους όπου διέμεναν οι γονείς τους. Χαρακτηριστικό, ακόμα, ότι όλοι, γενικά, οι Πετυχάκηδες, εκτός μιας και μοναδικής περίπτωσης (του Παντελή Πετυχάκη), υπήρξαν φιλελεύθεροι ως προς την πολιτική τους τοποθέτηση και ένθερμοι υποστηρικτές του Βενιζέλου στο κίνημα της Θεσσαλονίκης.
Χαρίλαος Ζ. Πετυχάκης
Ο Χαρίλαος ανήκε σε άλλο παρακλάδι της επιφανούς οικογένειας.
Γεννήθηκε στο Χουμέρι Μυλοποτάμου το 1882. Μεγάλωσε σε περιβάλλον αρχοντικό και γαλουχήθηκε από αγωνιστές μπαρουτοκαπνισμένους που δεν απουσίασαν από κανένα εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.
Φοιτητής ακόμη διορίσθηκε το 1910 Γραμματεύς του Ειρηνοδικείου Μυλοποτάμου και παρέμεινε στη θέση αυτή δύο χρόνια περίπου επιδεικνύοντας μια βαθιά προσήλωση στο καθήκον και μια συνέπεια που τον έκανε υπόδειγμα κρατικού λειτουργού.
Είχε όμως πάθος για τη γνώση. Συνεχίζει σπουδές στο Πανεπιστήμιο και παίρνοντας το πτυχίο της Νομικής το 1914, διοχετεύει τον νεανικό του ενθουσιασμό υπηρετώντας την πατρίδα του στους πιο κρίσιμους καιρούς.
Επιστήμονας πια ο Χαρίλαος Πετυχάκης λίγο μετά από την απελευθέρωση της πολυπαθούς Ηπείρου μας εφοδιασμένος με τα φώτα της επιστήμης και την ροπή μιας ανώτερης πνευματικής δημιουργίας, τοποθετείται ως ανώτερος υπάλληλος στη Γενική Διοίκηση και εκεί αναπτύσσει όλη την αξιοθαύμαστη δημιουργικότητα του και μεταβάλλεται σ’ ένα πιστό υπηρέτη ενός ανωτέρου προορισμού.
Ήθελε στη νεοαπολυτρωμένη αυτή χώρα που ήτανε γεμάτη από τες αθλιότητες της σκλαβιάς να γίνει ένας ακούραστος και δημιουργικός εργάτης της Κρατικής Υπηρεσίας που ανελάμβανε να λύσει τα πολύπλοκα ζητήματά της. Και δούλεψε στα Γιάννενα σκληρά και επίπονα αποκαλύπτοντας όλο το μέτρο της αναμφισβήτητης Διοικητικής του ικανότητας και της ηθικής του αξίας.
Μερικά χρόνια αργότερα αναλαμβάνει πιο σημαντική αποστολή, στη Σμύρνη, όπου ως πολύτιμος συνεργάτης του Γενικού Διοικητή προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες, σ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής των ελληνικών στρατευμάτων.
Εκείνο που χαρακτήριζε το Δημόσιο βίο του οπουδήποτε και αν υπηρέτησε ως ανώτερος Κρατικός υπάλληλος, στη Σμύρνη, στην Ήπειρο και στην Πελοπόννησο και όπου προσέφερε τις υπηρεσίες του ήταν η ακαμψία του στην εκτέλεση του καθήκοντος, η αφατρίαστος διοίκησής του και αμεροληψία του και η προθυμία του να υπηρετήσει πάντα το σκοπό του. Είχε καταφέρει να καταξιωθεί όπου κι αν υπηρέτησε τιμώντας τον τόπο του και την οικογένειά του.
Το 1924 απεχώρησε από τη Δημόσια Υπηρεσία και άρχισε την άσκηση του Δικηγορικού Επαγγέλματος εφοδιασμένη με τα πλούσια ψυχικά πνευματικά και επιστημονικά του χαρίσματα. Ευθύς πάντα, ακόμα κι όταν θα είχε περισσότερα οφέλη, με μικρές εκπτώσεις των ηθικών του αξιών, διατήρησε σε όλη του την καριέρα το ήθος. Θεωρούσε την επιστήμη του ένα υψηλό λειτούργημα στην Κοινωνία που πρέπει να μένει στη σφαίρα μιας ανώτερης πνευματικής ζωής και Επιστημονικής αξιοπρέπειας και την αντίληψη αυτή την έκανε έργο και πίστη.
Οι αρετές του αυτές τον οδήγησαν σε νέα καθήκοντα που έφερε σε πέρας με επιτυχία.
Συγκεκριμένα οι συνάδελφοί του εκτιμώντας τα πλούσια ηθικά και πνευματικά του χαρίσματα, την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, τη σύνεση και την αξιοπρέπεια που τον χαρακτήριζαν, τον εξέλεξαν επανειλημμένως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Δικηγορικού Συλλόγου. Ως μέλος του Ταμείου της Επαρχιακής οδοποιίας που διετέλεσε για πολλά χρόνια έδειξε όλη την αφοσίωση το ζήλο και τη δημιουργικότητα στη πραγματοποίηση του Κοινωφελούς σκοπού του οργανισμού αυτού. Συνέβαλε επίσης στην ανοικοδόμηση του «Οίκου Παιδείας» του Γυμνασίου Αρρένων δηλαδή.
Αγάπη για το χωριό του
Από τα δημοσιεύματά του ξεχωρίζει ένα αφιέρωμα στο χωριό του Χουμέρι που δημοσιεύει η εφημερίδα «Δημοκρατία» στο φύλλο της 10/6/1926.
Με γλαφυρή γραφή μας δίνει πολλά στοιχεία για το χωριό του. Ένα από αυτά όμως έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Όπως αναφέρει σχετικά: «…Ο Καθεδρικός Ναός του χωρίου, διμάρτυρος τιμώμενος επ ονόματι των Εισοδίων της Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου, προ της συνωκίσεως τούτου ήτο Κοινόβιος Μονή ως αποδεικνύεται εκ των πέριξ Μοναχικών θολωτών κελλίων διαλυθείσα και καταστραφείσα ασφαλώς κατά τας επαναστάσεις των Καλλεργών κατά των Ενετών. Η Μονή δ’ αυτή καθ’ όλα τα δεδομένα ακμάσασα κατά την εποχήν εκείνη απετέλεσεν τον πρώτον πυρήνα του συνοικισμού, απόγονοι μετοικίσαντες από το προς Νότον ημίσειαν ώραν απέχον χωρίον Γαρύπα, κατώκισαν εις Χουμέρι. Η μονή αύτη είχε δύο κώδωνας, κατασκευασθέντας εις Ενετίαν κατά τον 16ον αιώνα, ο είς των οποίων μετά του πλήκτρου του και του πλήκτρου του ετέρου ανεκαλύφθη προ ενός αιώνος κρυμμένος κάτω από το θυσιαστήριο του ναού των Εισοδίων όταν οι Χριστιανοί κάτοικοι του χωρίου ανεκαίνισαν την πτέρυγα των Εισοδίων. Αποτελεί δε και σήμερον ο κώδων ούτος το εξαιρετικόν σήμαντρον του ναού τούτου αναγνωριζόμενος από μεμακρυσμένα σημεία της επαρχίας Μυλοποτάμου ως εκ του αρμονικού και διακεκριμένου ήχου του…».
Ο Χαρίλαος Πετυχάκης ήταν και ένας άριστος οικογενειάρχης και τρυφερός πατέρας.
Έφυγε από τη ζωή το 1949.
Η κηδεία του έγινε με μεγαλοπρέπεια και πάνδημη συμμετοχή.
Η μουσική του δήμου προηγείτο παιανίζουσα πένθιμα εμβατήρια και ακολουθούσε το φέρετρο που κρατούσαν ο πρόεδρος πρωτοδικών Γιαννουράκος, ο πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου και δυο ακόμα δικηγόροι.
Η νεκρώσιμη ακολουθία εψάλη χοροστατούντος του Επισκόπου Ρεθύμνης Αθανασίου. Επικήδειο εκφώνησε ο δικηγόρος Κώστας Αντωνάκης σκιαγραφώντας υποδειγματικά την προσωπικότητα του Χαρίλαου Πετυχάκη.
Ξεχωριστές οι «νύφες» της οικογενείας
Η οικογένεια των Πετυχάκηδων ευτύχησε να έχει νύφες που έγραψαν ιστορία στον τόπο μας.
Ιδιαίτερα η Ιουλία Πετυχάκη.
Γόνος σπουδαίας οικογένειας η Ιουλία Μουσούρου – Πετυχάκη, σχετίζεται άμεσα με την ίδρυση του Λυκείου των Ελληνίδων Ρεθύμνου.
Γεννήθηκε το 1861.
Οι γονείς της καταλάβαιναν τις ανησυχίες της αλλά από την άλλη σκέπτονταν και τι θα πει ο κόσμος, καθώς το ιδανικό πρότυπο της γυναίκας την εποχή εκείνη επέβαλε άριστη νοικοκυροσύνη, θαυμαστή δεξιοτεχνία στο κέντημα και στο πλέξιμο και εξαιρετικές επιδόσεις στη μαγειρική. Τι να σου κάνανε τα «γράμματα» όταν έπρεπε να ανοίξεις σπίτι;
Η Ιουλία όμως δεν εννοούσε να συμβιβαστεί με τα δεδομένα της εποχής. Διψούσε για γνώση και θα την αποκτούσε.
Τι να κάνουν και οι γονείς της μπροστά σε τόση επιμονή; Είχε και το ταλέντο να επιβάλλεται από την πιο τρυφερή της ηλικία. Αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στις απαιτήσεις της και να της δώσουν την ευκαιρία να κάνει τις σπουδές που ονειρευόταν.
Πανευτυχής η Ιουλία αφοσιώθηκε στη μελέτη των κλασικών, μέχρι που ένα άλλο ενδιαφέρον απέσπασε την προσοχή της. Η μουσική. Δεν έχασε τον καιρό της. Και σύντομα απέκτησε μουσική παιδεία σπάνια για την ηλικία και την εποχή της.
Μόλις τέλειωσε τις εγκύκλιες σπουδές της, έβαλε καινούργιους στόχους πιο υψηλούς. Φοίτησε στη σχολή Λασκαρίδου και ήταν η πρώτη Ρεθεμνιώτισσα που πήρε πτυχίο δασκάλας.
Είχε φτάσει όμως και σε ηλικία γάμου και οι γονείς της είχαν προβληματιστεί. Καθώς ήταν πολύφερνη νύφη οι προτάσεις έρχονταν «βροχή». Ποιον να πρωτοδιαλέξουν για την κόρη τους που ήταν όλοι τους εκλεκτοί;
Κι εδώ την τελευταία λέξη είχε η Ιουλία. Επέλεξε τον Κωνσταντίνο Πετυχάκη, υποπρόξενο της Ιταλίας και ο χρόνος δικαίωσε την επιλογή της αυτή, γιατί και ο σύζυγός της ήταν από τις φωτισμένες μορφές της εποχής τους.
Από την ένωση αυτή κοινών ενδιαφερόντων και προσδοκιών άρχισε να ανατέλλει μια σοβαρή προσπάθεια για την πνευματική αναβάθμιση του Ρεθύμνου. Και οι δυο σύζυγοι αφοσιώθηκαν στο στόχο αυτό συμμετέχοντας σε κάθε συλλογική προσπάθεια που εξυπηρετούσε το σκοπό. Τα περισσότερα σωματεία οφείλουν την ίδρυση και τη διατήρησή τους στο ζευγάρι αυτό.
Τα πιο σημαντικά ήταν:
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος που ίδρυσε ο Πετυχάκης το 1889 με σκοπό τη διάδοση των γραμμάτων και την περισυλλογή των αρχαιοτήτων.
Ο φιλανθρωπικός σύλλογος των Κυριών ιδρύθηκε από την Ιουλία το 1912 και πέντε χρόνια αργότερα το 1917, ανταποκρίνεται στην πρόταση της Καλλιρρόης Σιγανού Παρρέν και ιδρύει το Λύκειο των Ελληνίδων. Ο σκοπός ήταν φιλεκπαιδευτικός, ανθρωπιστικός και κοινωφελής.
Έτσι το Ρέθυμνο αρχίζει να ζει μοναδικές στιγμές πνευματικής αναδημιουργίας.
Από τις δραστηριότητές της φαίνεται πως το Λύκειο Ελληνίδων την αντιπροσώπευε απόλυτα. Κι εκεί αφοσιώθηκε για πολλά χρόνια.
Η Ιουλία Πετυχάκη με το Λύκειο Ελληνίδων στάθηκαν άγγελοι καλοσύνης για τους χιλιάδες των ξεριζωμένων που έφερε το κύμα των διωγμών στις αλησμόνητες πατρίδες. Κι αυτή η προσφορά δεν μπορεί να ξεχαστεί. Με τα τμήματα κοπτικής ραπτικής πόσες προσφυγοπούλες δεν έγιναν άριστες μοδίστρες εξασφαλίζοντας ένα ικανό εισόδημα. Στα τμήματα αυτά γίνονταν επίσης δεκτές και άπορες Ρεθεμνιωτοπούλες.
Φανατική οπαδός της «δια βίου μάθησης» η Ιουλία Πετυχάκη, έδωσε μεγάλη βαρύτητα στις διαλέξεις. Κι έχει πολλά να αναφέρει σχετικά ο τοπικός τύπος για τις πνευματικές αυτές πανδαισίες που πρόσφεραν φωτισμένοι άνθρωποι, σπουδαίοι ομιλητές.
Μεγάλο βάρος έδωσε επίσης και την δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης που απέκτησε πολλά μέλη με ένα συμβολικό ποσόν συνδρομής.
Μεγάλη ήταν η προσφορά και στον τομέα της φιλανθρωπίας. Ανθρωπιστική κίνηση όμως με όραμα και φιλοσοφία. Δεν περιορίζονταν στην έννοια της ελεημοσύνης αλλά πρυτάνευε η παροχή και ηθικής υποστήριξης των αναξιοπαθούντων.
Για την Ιουλία Πετυχάκη σημαντικό ρόλο έπαιζε και η ψυχαγωγία. Με την αντίληψη αυτή πρόσφερε σαν Λύκειο Ελληνίδων μεγάλη εκδούλευση στο Ρέθυμνο με τις περίφημες χοροεσπερίδες που ήταν βέβαια μεγάλο γεγονός για τη στερημένη από ευκαιρίες διασκέδασης τοπικής κοινωνίας.
Σε πρωτεύουσα θέση ήταν και οι εθνικές στιγμές.
Όταν το Κρητικό 8ο Σύνταγμα εξόρμησε από το Ρέθυμνο στις 5 Μαΐου 1917 εμψυχώθηκε από το Λύκειο Ελληνίδων με την μεγάλη υποδοχή που του επιφυλάχτηκε.
Αξιοσημείωτη ήταν και η μέριμνα για τους άπορους συγγενείς που άφηναν πίσω τους οι φαντάροι.
Τα συσσίτια πρόσφεραν μεγάλη ανακούφιση στις περιπτώσεις αυτές, σώζοντας δεκάδες ανθρώπους από το φάσμα της πείνας.
Ακούραστη πάντα η Ιουλία Πετυχάκη, αποσπούσε το θαυμασμό. Ποτέ δεν έδειχνε κούραση. Ήταν πάντα έτοιμη να προτείνει να πάρει πρωτοβουλίες να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο. Κι έτσι από το «πουθενά» άλλαξε η μορφή της πόλης. Έγινε πιο ανθρώπινη και η μεγάλη φτώχια που ταλαιπωρούσε τον κόσμο λιγότερο σκληρή.
Κι ήρθε το 1929 η πιο θλιβερή στιγμή στη ζωή της Ιουλίας. Έχασε τον πολύτιμο σύντροφό της και ξαφνικά έσβησε το φως από τη ζωή της. Η Ιουλία θύμιζε πια κυπαρίσσι που το χτύπησε κεραυνός.
Αποσύρθηκε στο σπίτι της βυθισμένη στο πένθος της, αλλά έχοντας πάντα την καρδιά της ανοικτή στο Λύκειο και στα θέματα που το αφορούσαν.
Ένοιωθε σαν μητέρα που υποχρεώνεται να εμπιστευθεί το παιδί της σε ξένα χέρια. Ευτυχώς που οι άξιες συνεργάτιδές της δεν άφησαν σε καμιά περίπτωση το σωματείο τους να χάσει την αίγλη και τη δημιουργικότητά του. Στα στιβαρά χέρια της πανάξιας Φερενίκης Βαλαρή το Λύκειο συνέχιζε να ανθίζει και να προοδεύει.
Η Ιουλία μόνο στο θάνατο του Βενιζέλου αποφάσισε να βγει από το σπίτι και να παραστεί στο πολιτικό μνημόσυνο που οργάνωσε πρώτο το Λύκειο Ελληνίδων στις 28 Απριλίου του 1936. Η ίδια χαιρέτισε και μάλιστα κάλεσε τον κεντρικό ομιλητή Εμμανουήλ Χ. Τσιριμονάκη να πάρει το λόγο.
Από τις μεγάλες χαρές της ζωής της ήταν η ανοικοδόμηση αίθουσας για τις ανάγκες του Λυκείου το 1935. Από τις πιο μεγάλες της δοκιμασίες, εκτός από το θάνατο του συζύγου της, ήταν την περίοδο του πολέμου, που οι ναζί δεν σεβάστηκαν ούτε αυτούς τους λαογραφικούς θησαυρούς που κοσμούσαν την αίθουσα.
Στα 80 της χρόνια η Ιουλία έζησε κι αυτή τη δοκιμασία. Δεν ένοιωθε όμως γερασμένη. Διατηρούσε τη θέληση για δημιουργία. Ο πόλεμος όμως και οι στερήσεις επηρέασαν την υγεία της.
Έσβησε ήσυχα ένα Δεκεμβριάτικο απόγευμα του 1941.
Τι περίεργο αλήθεια. Ούτε ένας επικήδειος δεν εκφωνήθηκε στην κηδεία της. Ούτε ένα στεφάνι δεν κατατέθηκε στη σορό της. Αλήθεια τόσο γρήγορα ξεχάστηκε η μεγάλη προσφορά της;
Αντίθετα. Όλοι θα ήθελαν να αποχαιρετήσουν την Ιουλία Πετυχάκη όπως της άξιζε. Οι κατακτητές όμως απαγόρευαν τις εκδηλώσεις αυτές κι ας επρόκειτο να τιμηθεί μια τόσο αξιοσέβαστη νεκρή. Αργότερα όταν ξαστέρωσε ο ουρανός κι έλαμψε η λευτεριά, το Λύκειο εκπλήρωσε το χρέος του, με την φροντίδα της Βαρβάρας Μαμαλάκη που οργάνωσε ένα φιλολογικό μνημόσυνο όπως άξιζε στην ιδρυτική του πρόεδρο.
Από τη θαυμάσια αυτή ομιλία δανείστηκα και τα στοιχεία για να κάνω το αφιέρωμα αυτό για τη γυναίκα που θα της άξιζαν τόμοι ολόκληροι αναφοράς στο πλούσιο έργο της. Ένα έργο που της χάρισε την αθανασία κι ευτυχώς διατηρεί τόσες δεκαετίες ακόμα τη λάμψη του στα χέρια άξιων συνεχιστών.
Πηγές:
Επικήδειος Κωστα Αντωνάκη για τον Χαρίλαο Πετυχάκη
Γιώργη Εκκεκάκη: «Ρεθεμνιώτες»
Εφημερίδα «Δημοκρατία» (10/6/1926)
Ομιλία της Βαρβάρας Μαμαλάκη στο φιλολογικό μνημόσυνο της Ιουλίας Πετυχάκη (αρχείο Μαρίνου Μαμαλάκη).
Εύας Λαδιά: Ιουλία Πετυχάκη: Μια μεγάλη φυσιογνωμία του παλιού Ρεθύμνου (εφ. «Κρητική Επιθεώρηση» Ιούλιος 1978)
