Ο Μανόλης Αναγνωστάκης παρουσιάζεται όχι μόνο ως ποιητής, αλλά και ως ένας «οργανικός διανοούμενος» που, με τη μοναδική του ποίηση και τις πολιτικές του ιδέες, άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην ελληνική μεταπολεμική κοινωνία
Ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της μεταπολεμικής γενιάς, με ισχυρό πολιτικό αποτύπωμα στην ελληνική, μεταπολεμική κοινωνία και σπουδαία παρακαταθήκη, τόσο ως κριτικός λογοτεχνίας, όσο και ως διαννοούμενος της εποχής, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, τιμήθηκε το βράδυ της Δευτέρας 24/2 στο «Σπίτι του Πολιτισμού», σε εκδήλωση που διοργάνωσαν οι φίλοι της εφημερίδας «Η εποχή», με θέμα «Μανόλης Αναγνωστάκης: Ποίηση και πολιτική», με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση και 20 χρόνων από τον θάνατό του. Το σημαντικό συγγραφικό έργο το οποίο παρήγαγε, σε συνδυασμό με την έντονη παρουσία του στον δημόσιο πολιτικό βίο, έχοντας την τάση για διάψευση των «ιδεών» της Αριστεράς, διατηρώντας μια διαρκή κριτική στάση απέναντί της, παρότι αποτελούσε και τον δικό του χώρο πολιτικών αντιλήψεων, συνέθεσαν το προφίλ μιας σημαντικής, διαχρονικής παρουσίας στον χώρο της λογοτεχνίας και της συγγραφής.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, με καταγωγή από τα Ρούστικα και το Νεφς Αμαρίου Ρεθύμνου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε Ιατρική, ενώ ειδικεύτηκε ως ακτινολόγος στη Βιέννη. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, αποτέλεσε μέλος της αντίστασης, φυλακίστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο, διατήρησε ενεργή αντιδικτατορική στάση στο διάστημα της «επταετίας», αλλά πάνω από όλα παρέμεινε μέχρι τέλους αριστερός, καθώς και αυστηρός και στοχαστικός κριτικός της Αριστεράς. Τα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη προσεγγίζουν τα ζητήματα της νεότητας, της αγωνίας, του θανάτου, της σιωπής, του έρωτα, αναδεικνύοντας την πολιτική του ταυτότητα, με τον ίδιο ωστόσο να έχει υποστηρίζει ότι διαφωνεί με τον χαρακτηρισμό που του απέδωσαν κάποτε, ως ένας «καθαρά πολιτικός ποιητής», έχοντας αναφέρει στο παρελθόν: «Είμαι ερωτικός και πολιτικός μαζί. Συνδυάζονται αυτά τα δύο».
Στην εκδήλωση διατέθηκαν αντίτυπα του «Ημερολογίου 2025» που εξέδωσε η εφημερίδα, «Η εποχή», με δημιουργίες που εμπνεύστηκαν από την ποίησή του Μανόλη Αναγνωστάκη δώδεκα γνωστοί δημιουργοί κόμικς και σκιτσογράφοι, ενώ προβλήθηκαν βίντεο με απαγγελίες και μελοποιήσεις των ποιημάτων του, από πολύ γνωστά ονόματα της ελληνικής μουσικής σκηνής. Παράλληλα, εκπονήθηκαν ομιλίες από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, αναδεικνύοντας τόσο το συγγραφικό του έργο, όσο και την σύνδεση του με την Αριστερά.
«Ένας οργανικός διανοούμενος της Αριστεράς»
Ως έναν κορυφαίο ποιητή, ο οποίος συνδύασε την ενδιαφέρουσα και ιδιόμορφη ποίησή του με τις πολιτικές του ιδέες και δράσεις χαρακτήρισε τον Μανόλη Αναγνωστάκη, ο Σκεύος Παπαϊωάννου, ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας και πρώην Κοσμήτορας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης και συντονιστής της εκδήλωσης. «Ο Μανώλης Αναγνωστάκης υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ποιητές της μεταπολεμικής γενιάς και διανοούμενος ή όπως θα λέγαμε, ένας οργανικός διανοούμενος της Αριστεράς. Ποιητής με πολιτική συνείδηση και δράση, φυλακίστηκε, καταδικάστηκε και σε θάνατο για τις ιδέες του. Έχει μία ιδιομορφία η ποίησή του, που τον κάνει και πολύ ενδιαφέροντα, καθώς έχει πυκνό περιεχόμενο, σχεδόν αποφθεγματικό, είναι πολύ λιτός απέριττος λόγος. Εξέφρασε τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς και άσκησε αυστηρή κριτική. Δεν χαρίστηκε ούτε στον χώρο, που ήταν ενταγμένος, την Αριστερά. Ήταν μία στρατευμένη ποίηση, μπορεί να πει κανείς, που επηρέαζε και τις επόμενες γενιές».
Ο κ. Παπαϊωάννου είχε τη χαρά και την τιμή να γνωρίσει από κοντά τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Μοιράστηκε την ιστορία της γνωριμίας τους, από την εποχή που ο κ. Παπαϊωάννου βρισκόταν στο Ηράκλειο, για να διοριστεί στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, περί τα μέσα της δεκαετίας του 80′. Όπως ανέφερε, μπορεί να μην ήταν γνωριμία «κολλητών» φίλων, αλλά ο Αναγνωστάκης επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίπτωσή του, με την ιδιότητά του ως γιατρός τότε. «Έπρεπε να βγάλω μια ακτινογραφία, τότε ίσχυε το πιστοποιητικό υγείας και αρτιμέλειας, αν μου έλειπε δηλαδή ένα δάχτυλο δεν μπορούσα να διδάξω. Έψαχνα λοιπόν έναν ακτινολόγο να μου βγάλει μία ακτίνα θώρακος, στην οδό Πεύκων στο Ηράκλειο βρισκόταν ένας γιατρός. Πήγα χτύπησα την πόρτα, φανερώνεται μπροστά μου ένας άνθρωπος, περίσσευε από την πόρτα το κεφάλι του, με μαύρα γυαλιά, μεγάλα, μαλλιά κολλαρισμένα μακριά και μουστάκα, όπως ήταν αν τον έχει δει κανείς σε φωτογραφίες. Έπαθα λίγο σοκ, λάθος πόρτα χτύπησα; Μου είπε περάστε, με ρώτησε ποιος είμαι και τι θέλω. Μόλις άκουσε Πανεπιστήμιο Κρήτης, για πάνω από δύο ώρες μου έκανε ερωτήσεις και μετά κάναμε και την ακτίνα, την οποία έχω στο σπίτι μου κορνιζαρισμένη».
«Όταν τελείωσε η εποχή, τελείωσε και η ποίηση»
Στην «αγωνία για την εποχή» που εξέφραζε ο Μανόλης Αναγνωστάκης μέσα από τα ποιήματά του στάθηκε η Αγγέλα Γιώτη, αναπληρώτρια καθηγήτρια νεοελληνικής και συγκριτικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ομιλήτρια στην εκδήλωση, η οποία σημείωσε μεταξύ άλλων: «Είναι ένα μότο που έχει εφεύρει ο ίδιος ο Αναγνωστάκης για την ποίησή του, το στήριξε με όλο του έργο και νομίζω ότι είναι μία καλή είσοδος, για να περιηγηθούμε λίγο σε μία ποίηση, καταστατικά μέσα από αυτήν την έκφραση αγωνίας, επίκαιρη. Παράλληλα, όσο επίκαιρη και όσο αγωνιακή, άλλο τόσο αρνητική στον προσδιορισμό της, η αγωνία ως χαρακτηριστικό είναι ένα αρνητικό χαρακτηριστικό για την ποίηση, που αντιστρατεύεται οποιαδήποτε αισιοδοξία θα ήθελε την ποίηση μια εύκολη υπόθεση», ενώ επίσης συμπλήρωσε ότι «Είναι μία καλή αφορμή για να θυμηθούμε και την εντοπιότητα, μαζί με την πολιτική ταυτότητα του ποιητή».
Ένας από τους χαρακτηρισμούς που αποδόθηκε στον Μανόλη Αναγνωστάκη, αλλά και σε άλλους ποιητές της μεταπολεμικής περιόδου είναι αυτός του «ποιητή της ήττας», γεγονός το οποίο ήταν άμεσα συνδεδεμένο τόσο με τις πολιτικές του πεποιθήσεις, όσο και με την ίδια τη φύση των ποιημάτων του. Η κ. Γιώτη ανέφερε: «Όταν τελείωσε η εποχή, τελείωσε και η ποίηση. Ήταν η τελευταία απάντηση που έδωσε ο Αναγνωστάκης, πάλι στη λογική του να δηλώσει την αντίθεσή του στην περίφημη κατηγορία της ποίησης της ήττας. Πολυσυζητημένη υπόθεση, αλλά αυτό που μου φαίνεται διαρκώς ενδιαφέρον είναι ότι και ο Αναγνωστάκης δεν ξεχνούσε ποτέ, όποτε του δινόταν η ευκαιρία, να θυμίσει σε όλους μας και να το ξαναδιατυπώσει κάθε φορά με άλλα λόγια, ότι δεν βλέπει τον εαυτό του μέσα σε αυτήν την κατηγορία και την αρνείται αυτήν την ταμπέλα αυτής της τυπολογίας, της ήττας».
«Η νεότητα είναι ένα ζήτημα που τον απασχολεί ήδη από την πρώτη του συλλογή»
Ως μία πολύ σημαντική δράση για τη Ρεθεμνιώτικη κοινωνία, η οποία έχει ανάγκη από μία πνευματική ανάταση, μέσα από τέτοιου είδους πολιτισμικά δρώμενα, χαρακτήρισε την εκδήλωση για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, ο Κωνσταντίνος Καλαϊτζάκης, υποψήφιος διδάκτωρ νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και γραμματέας του «Ομίλου Φίλων του Ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη» που εδρεύει στα Ρούστικα Ρεθύμνου, ο οποίος πραγματοποίησε ομιλία με θέμα «Όψεις της νεότητας στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη». Ο κ. Καλαϊτζάκης ανέφερε: «Ήταν μία σημαντική εκδήλωση, γιατί αφορούσε έναν από τους σημαντικότερους ποιητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας και νομίζω ότι τέτοια αφιερώματα, ειδικά σε τέτοιες επετείους από τα 100 χρόνια της γέννησης και 20 χρόνια από τον θάνατό του είναι πολύ σημαντικά, τόσο για να τους θυμόμαστε και να μιλάμε για αυτούς, αλλά και για να τους γνωρίζουν οι νεότεροι, να τους θυμούνται οι παλαιότεροι και εν τέλει να τους γνωρίζουμε και εμείς οι ίδιοι καλύτερα».
Με καταγωγή από τα Ρούστικα, όπου βρίσκεται το παλιό σπίτι του πατέρα του, το οποίο λειτουργεί πλέον ως πνευματικό κέντρο και ως μουσείο, ο Μανόλης Αναγνωστάκης άφησε ένα σημαντικό έργο, ως ποιητής και ως κριτικός, σύμφωνα με τον κ. Καλαϊτζάκη: «Είναι από τους σημαντικότερους νεοέλληνες ποιητές του 20ου αιώνα σίγουρα και ιδίως, ίσως ο σημαντικότερος της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Έχει αφήσει σπουδαία παρακαταθήκη πίσω του και σαν ποιητής και σαν κριτικός, γιατί πέρα από ποιητής είναι και κριτικός σε εφημερίδες και περιοδικά. Ήταν ένας άνθρωπος που συνδύασε τη λογοτεχνία με την πολιτική, με έναν άψογο τρόπο».
Η προσέγγιση της νεότητας έχει μεγάλη σημασία για τον ποιητή, όπως τόνισε ο κ. Καλαϊτζάκης. «Η νεότητα είναι ένα ζήτημα που τον απασχολεί ήδη από την πρώτη του συλλογή, που είναι «οι Εποχές» το 1945, μέχρι και την τελευταία του ποιητική συλλογή, που είναι «ο στόχος» το 1970, που τη δημοσιεύει στη διάρκεια της δικτατορίας και της χούντας. Βλέπουμε ότι έχει διακυμάνσεις, ως έντονη, ως ορμητική, ως φλόγα που διακατέχει τους νέους και σιγά-σιγά αρχίζει και υποτονεί και εξουθενώνεται όσο περνάει ο καιρός. Έχει τεράστια σημασία γιατί για τον ποιητή, τα πάντα ξεκινούν από την νεότητα, η ποίηση, ο έρωτας, τα ταξίδια»
Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του Αναγνωστάκη μέσα από τη σχέση του με την Αριστερά
Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, καθηγητής νεότερης και σύγχρονης ιστορίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος των «Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας» ΑΣΚΙ πραγματοποίησε ομιλία με θέμα «Σκέψεις για μια βιογραφία ενός ποιητή σε ανάποδους καιρούς». Όπως δήλωσε: «Πρόκειται για έναν μείζονα Έλληνα ποιητή του 20ου αιώνα, αλλά παράλληλα και για έναν πολύ σημαντικό διανοούμενο, ένα δημόσιο πρόσωπο, με έντονη παρουσία. Η δική μου η παρέμβαση είχε να κάνει ακριβώς με το να ξανασκεφτούμε αυτήν συμβολή και την παρουσία, όχι μόνο την ποιητική, αλλά και τη δοκιμιογραφική του και την πολιτική του, προσπαθώντας ακριβώς να δούμε τη δική του διαδρομή, σε συνδυασμό με την ελληνική ιστορία του 20ου αιώνα και μάλιστα με αυτήν την πολύπλοκη και αντιφατική περίοδο, μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι και τη Μεταπολίτευση».
Η σχέση του συγγραφέα με την Αριστερά και η συμμετοχή σε πολιτικά και πολιτισμικά εγχειρήματα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικότητάς του, η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στη συγγραφή, αλλά επεκτάθηκε στη στράτευσή του με τις ιδέες της ανανεωτικής Αριστεράς, σύμφωνα με τον κ. Καραμανωλάκη. «Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τη σχέση του με την Αριστερά, αλλά κυρίως και μέσα από τη σχέση του με την Αριστερά, την ανάπτυξη μιας κριτικής σκέψης, μιας ενεργής και πολύ εμπεριστατωμένης κριτικής σκέψης, με την οποία κινήθηκε όλα αυτά τα χρόνια, συμμετέχοντας σε μία σειρά από πολιτισμικά και πολιτικά εγχειρήματα, όπως ήταν το περιοδικό «Κριτική», το περιοδικό «Συνέχεια» στα χρόνια της δικτατορίας και αργότερα η στράτευσή του με τις ιδέες της ανανεωτικής Αριστεράς».
Τέλος, σχολιάζοντας τον χαρακτηρισμό που δόθηκε στον Μανόλη Αναγνωστάκη και φυσικά ο ίδιος δεν τον αποδέχτηκε ποτέ, ως «ποιητής της ήττας», ο κ. Καραμανωλάκης ανέφερε: «Είναι ένας χαρακτηρισμός που αποδόθηκε στον ίδιο, αλλά και σε μία σειρά από άλλους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, μιας γενιάς που συνδέθηκε ακριβώς με την Αριστερά και εξέφρασαν αμέσως μετά τον πόλεμο αυτό το συναίσθημα, όχι μόνο της ήττας στον εμφύλιο, αλλά συνολικά της ατμόσφαιρας που έζησαν οι άνθρωποι αυτοί, αμέσως μετά τον πόλεμο. Θεωρώ ότι αυτός ο χαρακτηρισμός, που πραγματικά συνδέεται με το ποιητικό του έργο, από την άλλη όμως, μας εμποδίζει αν επιμείνουμε σε αυτόν, να δούμε το συνολικό εύρος της παρέμβασής του και το οποίο όπως είπα είναι πολυποίκιλο και απλώνεται και στα μεταπολιτευτικά χρόνια».
