Ημέρα της Γυναίκας και τα αφιερώματα κατακλύζουν τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης.
Εμείς κατά καιρούς στα αφιερώματά μας έχουμε προβάλλει τις γυναίκες σε κάθε τομέα, χωρίς να παραλείψουμε Ρεθεμνιώτισσες άλλων εποχών που άφησαν έντονο αποτύπωμα στα χρονικά του τόπου. Είναι μια έρευνα που ξεκινήσαμε το 1977 και πρόκειται σύντομα να εκδοθεί σε βιβλίο.
Σήμερα επέλεξα να εστιάσουμε στη συμβολή της Ρεθεμνιώτισσας στον τομέα της Τέχνης και βάζω αρχή από την ξεχασμένη αλλά τόσο αγαπημένη καλλιτέχνιδα Όλγα Δαλέντζα.
Από τα πρώτα της βήματα στον χώρο της υποκριτικής η Όλγα κατάφερε να διακριθεί.
Είχε έντονη κωμική φλέβα σε συνδυασμό με ένα εκρηκτικό ταμπεραμέντο που την έκαναν ακαταμάχητη. Διακρίθηκε σε πολλούς ρόλους.
Θαύμαζε τον πατέρα της που ήταν το ιερό της πρότυπο. Αλλά συμπαραστάθηκε σαν άξια κόρη στη μητέρα της.
Στα τελευταία χρόνια της ζωής της στο Γηροκομείο του Πειραιά, συνέχιζε να ζει με αξιοπρέπεια όπως γαλουχήθηκε και με τις αξίες που της δίδαξαν οι σπουδαίοι γονείς της.
Λιλή Στεφανάκη Αντωνιάδου
Ήταν μια ξεχωριστή γυναίκα η Λιλή Στεφανάκη Αντωνιάδου. Η Ρεθεμνιώτισσα που με τον χρωστήρα της τίμησε τον τόπο της.
Από τα πιο τρυφερά της χρόνια φαινόταν να έχει αφιερωθεί στην τέχνη. Ακόμα και οι καθηγητές της στο σχολείο είχαν αντιληφθεί το ξεχωριστό ταλέντο της και έτσι μπορούσαν να συγχωρήσουν την αφηρημάδα στο μάθημα όταν ξεχνιόταν σκιτσάροντας.
Δεν ήταν από την αρχή τόσο επιεικείς. Η αφορμή δόθηκε μια μέρα που σε ώρα αυστηρής καθηγήτριας, που διακρινόταν όμως για την ευρυμάθεια και την υψηλή της αισθητική, η Λιλή είχε και πάλι ξεχαστεί. Θύμωσε η κυρία από την αταξία της μαθήτριας, που ήταν κατά τ’ άλλα ένα τρυφερό και φιλότιμο πλάσμα, γεμάτο ευγένεια και μια συστολή που της πρόσθετε χάρη. Πλησίασε αποφασισμένη να την τιμωρήσει, για να μην επαναλάβει την αταξία της. Κι όταν είδε τι σκιτσάριζε η Λιλή, απορροφημένη ακόμα στο θέμα της, τα ‘χασε. Έβλεπε το πορτραίτο της, σ’ ένα πραγματικά έργο τέχνης. Έμεινε άφωνη. Αν τώρα η μαθήτριά της ζωγράφιζε έτσι τι θα γινόταν αργότερα.
Δεκτή χωρίς εξετάσεις
Αυτό φάνηκε όταν ήρθε η μεγάλη στιγμή να εκπληρωθεί το όνειρο της Λιλής και να φθάσει στην πόρτα της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Γιατί ευτύχησε να ανατραφεί σε μια οικογένεια που λάτρευε τις παραδόσεις της πόλης στα Γράμματα, παρά το γεγονός ότι η σκληρή βιοπάλη δεν επέτρεπε ιδιαίτερη ενασχόληση. Κι όμως φυτώριο επιστημόνων και επιφανών ανθρώπων αποδείχτηκε τελικά η οικογένεια Στεφανάκη.
Όταν η Λιλή παρουσιάστηκε με άλλους υποψηφίους διεκδικώντας μια θέση στο όνειρο δεν χρειάστηκε καν να προσπαθήσει. Αμέσως οι καθηγητές ανακάλυψαν το ταλέντο της και χωρίς προκαταρκτικές εξετάσεις την έκαναν δεκτή στα εργαστήρια της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Κι είχε τη μεγάλη τύχη να είναι καθηγητές της ο Γιάννης Μόραλης και ο Γ. Μαυροΐδης, ενώ ψηφιδωτό δίδασκε η Έλλη Βοίλα.
Φύση ανήσυχη η Λιλή δεν επαναπαύθηκε στις πρώτες επιτυχίες της. Είχε μια διαρκή αγωνία για καλλιτεχνική αναζήτηση, έψαχνε νέα μονοπάτια καλλιτεχνικής έκφρασης και δεν άργησε να εκπληρώσει ένα ακόμα όνειρό της ταξιδεύοντας σε διάφορες χώρες. Εκεί μελέτησε από κοντά κουλτούρα και τεχνικές, έτσι ώστε να αποκτήσει άποψη για κάθε σχολή και τεχνοτροπία. Στα δύο χρόνια που έμεινε στο εξωτερικό είχε επίσης την ευκαιρία να επισκεφθεί τα μεγαλύτερα μουσεία της Ευρώπης, μελετώντας τα έργα των μεγάλων ζωγράφων.
Και πάνω στις εμπειρίες αυτές να καταθέσει τη δική της πρόταση. Γιατί είχε φτάσει ωριμάζοντας καλλιτεχνικά σε τόσο υψηλό επίπεδο που είχε αναγνωριστεί στο μεταξύ από τους διάφορους κύκλους σχετικούς με την τέχνη και την είχε καταξιώσει διεθνώς.
Η Λιλή Στεφανάκη στα έργα της καλλιεργούσε θέματα σουρεαλιστικού, συμβολικού χαρακτήρα, με βάση ένα τύπο εξπρεσιονιστικού υπαιθρισμού. Ήταν μία ζωγράφος που κατόρθωσε να δώσει τις προσωπικές τις εμπειρίες κρατώντας ατόφια την πρώτη τους αίσθηση.
Στα έργα της κυριαρχούσε το φως και το χρώμα. Κάποτε τη ρώτησα πως μπορούσε να δημιουργεί τόσο σπάνιες χρωματικές συνθέσεις.
– Μελετώ τη φύση μου είπε απλά. Εκεί βλέπω τα χρώματα εκεί ανακαλύπτω το φως και το μεταφέρω στο έργο μου.
Είχε πάντως έντονο και το αίσθημα του μέτρου. Μπορούσε να δώσει ποιητικό οίστρο στο χρωστήρα της, χωρίς να φθάνει στην υπερβολή. Σε κάθε της πίνακα κυριαρχούσε η ισορροπία σε άποψη, χρώματα, προοπτική. Κατάφερνε να συνδυάζει ψυχρά και θερμά χρώματα με μια μαστοριά που σε εντυπωσίαζε.
Είχε την ευκαιρία να πάρει μέρος σε διεθνείς εκθέσεις και να διακριθεί. Κορυφαία ονόματα τεχνοκριτικών υπογράφουν τα εγκωμιαστικότερα σχόλια για τη δουλειά της όπου κι αν παρουσίασε έργα της.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα συναντάς σε άπειρες κρατικές και ιδιωτικές συλλογές, ενώ πολλά από αυτά επιλέχτηκαν από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών για να εκπροσωπήσουν τη χώρα μας σε μεγάλα εικαστικά γεγονότα στο εξωτερικό. Ιδιαίτερα στη Ρώμη.
Παρ’ όλα αυτά εκείνη παρέμενε απλή, φιλική, εγκάρδια, αιώνια ερωτευμένη με το Ρέθυμνο, που δεν σταμάτησε να ζωγραφίζει.
Η Λιλή Στεφανάκη, έφυγε από τη ζωή σεμνά και αθόρυβα όπως έζησε, λίγους μήνες μετά από τον θάνατο του αγαπημένου της δασκάλου Ι. Μόραλη. Το έργο της αυστηρό, γοητευτικό και βαθιά ελληνικό, βρίσκεται σε απόλυτη ομολογία με το ήθος του ανθρώπου και το ύφος της ζωής της. Μας λείπει η όμορφη παρουσία της αλλά μας αποζημιώνουν τα έργα της, η ζωντανή παρακαταθήκη της, που μέσα από το εντελώς προσωπικό της ύφος, έγινε αφορμή για να εκφραστούν με θαυμασμό επιφανείς τεχνοκριτικοί: Μανόλης Βλάχος, Στέλιος Λυδάκης, Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν, Αθηνά Σχινά, Μαρία Μαραγκού και τόσοι άλλοι.
Είναι περίεργο λοιπόν πως κάποιοι άνθρωποι ζουν μέσα σου όσα χρόνια κι αν έχουν περάσει από την αναχώρησή τους.
Έτσι κάθε που θα δω ένα ωραίο ηλιοβασίλεμα ή ένα τοπίο γεμάτο χρώμα και φως, νομίζω πως πλάι θα φανεί η Λιλή με τον χρωστήρα, αιωνίως, στο χέρι να μου λέει με το γνωστό της και τόσο γοητευτικό χαμόγελο.
– Δεν έχω δίκιο που θέλω να είμαι τόσο κοντά στη φύση και να τη μελετώ; Είδες πουθενά αλλού τόσο φως;
Είχα δει ωστόσο στο τόσο αγνό της βλέμμα, όταν την κοίταζα. Αλλά δεν της το είπα ποτέ…
Αθηνά Ψύρρη
Η Αθηνά Ψύρρη γεννήθηκε στο Ρέθυμνο της Κρήτης σε μία περίοδο ανθήσεως των Γραμμάτων και των Τεχνών στην πόλη μας και πήρε τα πρώτα στοιχεία της ζωγραφικής από τη ζωγράφο και καθηγήτρια ζωγραφικής εκείνης της εποχής την Αθηνά Καφφάτου. Άμα τέλειωσε τις σπουδές της στο Ρέθυμνο η Αθηνά συνέχισε στην Αθήνα, ήλθε όμως η περίοδος της κατοχής και αναγκάστηκε να διακόψει και να επανέλθει στο Ρέθυμνο, όπου και πέρασε την περίοδο της κατοχής συνεχίζοντας να ζωγραφίζει. Αργότερα μετά τον θάνατο του πατέρα της το 1947 επέστρεψε στην Αθήνα, όπου και παρακολούθησε μαθήματα στην Ανωτάτη σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών, υπό τους καθηγητές Ηλιάδη και Γεωργιάδη, τον Αργυρό και άλλους. Μετά από λίγα χρόνια άνοιξαν διάπλατα οι πόρτες των καλλιτεχνικών εκθέσεων για την Αθηνά στην Ελλάδα και μετά το 1963 και διεθνώς, όπου και έχουν διατεθεί έργα της στις μεγαλύτερες πρωτεύουσες του κόσμου, Παρίσι – Λονδίνο – Νέα Υόρκη – Ρώμη – Μαδρίτη – Βέρνη – Λωζάνη – Ζυρίχη – Γενέβη – Βιέννη – Βερολίνο – Άμστερνταμ – Μιλάνο – Βενετία κ.λπ.
Οι τιμητικές διακρίσεις και τα βραβεία είναι πάμπολλες . Ήταν μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μιλάνου, καθώς επίσης και της Βενετίας στην Ιταλία, μέλος του καλλιτεχνικού επιμελητηρίου από των παλαιοτέρων. Είχε λάβει μέρος σε όλες τις πανελλήνιες εκθέσεις μεταπολεμικώς του υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών.
Μελπομένη Κοβάλσκυ
Η Μελπομένη Μουσούρου Κοβάλσκυ εκτός από καλλονή στον καιρό της υπήρξε και εξαιρετικά ταλαντούχα στα εικαστικά.
Μετά τον γάμο της ακολούθησε τον σύζυγό της Ιωσήφ Κοβάλσκυ στην Ουκρανία κι από εκεί στην Οδησσό όπου είχε την ευκαιρία να γνωρίσει μια εξαιρετική ζωγράφο.
Κοντά στη μεγάλη αυτή καλλιτέχνιδα η Μελπομένη πήρε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής κι άφησε πια το μεγάλο της ταλέντο να ξεδιπλωθεί.
Ώρες ολόκληρες, γράφει ο Δαλέντζας, σ’ ένα θαυμάσιο χρονογράφημά του, (εφ. ΒΗΜΑ 1956) η Μελπομένη ξεχνιόταν με τον χρωστήρα. Είχε βρει τον καλλιτεχνικό της δρόμο. Κι εκεί στην ξενιτειά άφηνε τη νοσταλγία να οδηγήσει την έμπνευσή της. Τότε το δημιούργημά της γέμιζε φως και χρώματα από την κρητική γη.
Η Οκτωβριανή επανάσταση αναστάτωσε και τους Κοβάλσκυ.
Η Μελπομένη ακολούθησε τον σύζυγό της στον δρόμο της εξορίας του. Το Ρέθυμνο ήταν η μόνη καταφυγή. Με ελληνική υπηκοότητα ο Ιωσήφ εντάσσεται στην τοπική κοινωνία Εργάζεται στον δήμο Ρεθύμνου ως μηχανικός. Όλα πια δείχνουν πως το ζευγάρι βρήκε το λιμανάκι του για να γαληνέψει.
Εκείνη την εποχή στο Ρέθυμνο βρίσκεται και ο Νικολάι Ντομπριάσκυ, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, αλλά βασανισμένος άνθρωπος που έκανε μαθήματα για να ζήσει. Είχαμε κάνει προ καιρού σχετικό αφιέρωμα σ’ αυτόν και στην οικογένειά του.
Κοντά του η Μελπομένη, αποκτά καλύτερη τεχνική κατάρτιση, που σε συνδυασμό με το ταλέντο της ανοίγει στη νεαρή γυναίκα νέες προοπτικές για διάκριση στον καλλιτεχνικό χώρο.
Μαθαίνει νέα τεχνική
Το 1930 ταξιδεύει με τον άνδρα της στη Ρουμανία. Στη Βεσαραβία επισκέφθηκε την κουνιάδα της που ήταν εκεί εγκατεστημένη. Πέρασε υπέροχες μέρες πάντα ζωγραφίζοντας.
Μια μέρα συναντήθηκε στο σπίτι της κουνιάδας της με μια ζωγράφο από την περιοχή που όταν είδε τα έργα της εκφράστηκε με θαυμασμό.
Και μάλιστα της πρότεινε τεχνικές που η Μελπομένη άκουσε με προσοχή. Νέοι δρόμοι ανοίγονταν μπροστά της.
Άρχισε να τελειοποιείται στην πλαστική ζωγραφική πάνω σε βάζα και τζάμι.
Γυρίζοντας στο Ρέθυμνο αφοσιώθηκε στην τεχνική αυτή δημιουργώντας αριστουργήματα με κυρίαρχο στοιχείο τα λουλούδια. Οι απαλοί χρωματισμοί αιχμαλώτιζαν το βλέμμα. Και η Μελπομένη άρχισε να δρέπει τις δάφνες μιας καταξιωμένης καλλιτέχνιδας.
Η φήμη της απλώνεται κι αρχίζουν ν΄ ασχολούνται μαζί της τεχνοκριτικοί μεγάλου κύρους, όπως ο Προκοπίου που υποκλίνεται στο ταλέντο της.
Έτσι κανένας δεν ξαφνιάστηκε όταν η Μελπομένη έλαβε το πρώτο καλλιτεχνικό βραβείο στην Πανελλήνια Έκθεση του Ζαππείου.
Η συνέχεια ήταν η αναμενόμενη ενός τόσο μεγάλου ταλέντου. Το 1932 παίρνει μέρος στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης και από τότε σχεδόν κάθε χρόνο παρουσιάζει έργα της, προσθέτοντας νέες διακρίσεις στις ήδη υπάρχουσες με αποκορύφωμα το μέγα χρυσό βραβείο καλλιτεχνικής αξίας.
Τα βάζα της γίνονταν ανάρπαστα. Τα έργα της προσωπογραφίες και τοπία κερδίζουν αμέτρητους θαυμαστές της τέχνης της και αποσπούν εξαιρετικές κριτικές.
Από τους δημοσιογράφους που ασχολήθηκαν με το έργο της και ο Σταμάτης Σταματίου, πρώην νομάρχης Ρεθύμνου, ο γνωστός Σταμ Σταμ.
Επιχειρηματίες άρχισαν να την προσεγγίζουν και να της συστήνουν να επεκταθεί σε μαζική παραγωγή.
Η Μελπομένη αρνιόταν κατηγορηματικά τις προτάσεις αυτές. Δεν ήθελε να προδώσει την τέχνη της για χάρη του κέρδους. Έμεινε αφοσιωμένη στην τεχνική της εδώ στο αγαπημένο της Ρέθυμνο, κοντά στον Ιωσήφ που λάτρευε και τη λάτρευε.
Ειρήνη Γρηγοριάδου
Δεν θα μπορούσα να κλείσω το αφιέρωμα χωρίς μια αναφορά στη γυναίκα που ήταν η ίδια Ιέρεια της Τέχνης. Ο λόγος για την αξέχαστη Ειρήνη Γρηγοριάδου που όσοι τη ζήσαμε νοιώθουμε ακόμα έντονα το κενό της απουσίας της.
Από τις γυναίκες που άφησαν εποχή ήταν η σπουδαία αυτή Ρεθεμνιώτισσα. Όσοι τη γνώρισαν έχουν να πουν για τον δυναμισμό και την καλλιέργειά της.
Ήταν η μοναδική που έγραφε τόσο προσεγμένες μουσικές κριτικές και δεν είναι τυχαίο ότι οι λόγιοι εκείνης της εποχής την χαρακτήριζαν «Αθηνά Σπανούδη του Ρεθύμνου».
Και σε ποιον κοινωνικό τομέα δεν είχε ασχοληθεί με επιτυχία. Και που δεν είχε αφήσει φωτεινή πορεία στο διάβα της. Είναι ξεχωριστή τιμή για μένα να την παρουσιάζω σήμερα στους νεώτερους. Γιατί πήρα πολλά και από εκείνη, έμαθα περισσότερα και κυρίως υπομονή και απαντοχή όταν η ζωή γίνεται σκληρή απέναντί μας.
Η Ειρήνη Γρηγοριάδου γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1907.
Τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στο Ρέθυμνο, ενώ παράλληλα έπαιρνε μαθήματα βιολιού, γαλλικών και ζωγραφικής. Βιολί της δίδαξε ο μουσικός Αχιλλέας Γέροντας σε μία αίθουσα που το Λύκειο Ελληνίδων είχε νοικιάσει για τον σκοπό αυτό, στην οδό Αρκαδίου. Να θυμίσουμε ότι την εποχή που αναφερόμαστε το Λύκειο δεν διέθετε τότε ιδιόκτητο κτίριο. Είχε πάθος με τη μουσική. Και εκτός από την πρώτη συμφωνική ορχήστρα που δημιούργησε ο Μπάμπης Πραματευτάκης πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες και στο Ωδείο Ρεθύμνου μέσα από τις δραστηριότητες του Συνδέσμου για τη Διάδοση των Καλών Τεχνών.
Περίφημες ήταν οι διαλέξεις της γύρω από θέματα μουσικής, ενώ έδινε και ρεσιτάλ με την επίσης αξέχαστη Ρεθεμνιώτισσα Αντιγόνη Βαρούχα που έπαιζε επίσης βιολί και τραγουδούσε εξαιρετικά.
Η μόρφωσή της, ζηλευτή για την εποχή, συνέβαλε να διοριστεί στο δημόσιο. Υπηρέτησε 35 χρόνια στη Νομαρχία Ρεθύμνου και ήταν υπόδειγμα υπαλλήλου. Καλλιγράφος και άριστη στη διατύπωση γινόταν πάντα το δεξί χέρι κάθε νομάρχη.
Από τη Νομαρχία έφυγε με τον βαθμό του Τμηματάρχη Α’ και με περγαμηνές, καθώς κανένας δεν άφηνε το γραφείο της χωρίς να εξυπηρετηθεί.
Όμορφη και σαν άνθρωπος ήταν μια νύφη περιζήτητη. Εδώ στάθηκε τυχερός ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης, που είχαμε παρουσιάσει σε παλαιότερο αφιέρωμα. Ο εξπέρ της ζαχαροπλαστικής με τα φημισμένα γαλακτομπούρεκα.
Η Ειρήνη αποδείχτηκε άριστη νοικοκυρά, εξαίρετη σύζυγος και μια υπέροχη μητέρα για τις κόρες της Μαρίτα και Άννα.
Έκανε τη νύχτα μέρα για να μην υστερήσει σε κανένα τομέα. Και από τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που διέθετε δεν παρέλειπε να ασχολείται με τα κοινά.
Είχε πάντα έγνοια της τα παιδιά, που δεν είχαν τα μέσα να σπουδάσουν, τα ορφανά και τα άπορα. Η φίλη της Βιργινία Τσουδερού αρκετές φορές δεχόταν τις πιέσεις της για να καλυφθούν δομές που εξυπηρετούσαν παρόμοιες καταστάσεις.
Ποιος από τους παλιούς δεν θυμάται τον αγώνα της για το Κέντρο Νεότητας και όχι μόνο. Η Μαρία Λιονή και η Βιργινία Τσουδερού με τον αξέχαστο παπά-Γιάννη Πίτερη ήταν οι αφοσιωμένοι συνοδοιπόροι στον αγώνα αυτό.
Η Ειρήνη ήταν από τους πιο θερμούς υποστηρικτές των Μουσικών Νειάτων του και με τις θαυμάσιες κριτικές της αναδείκνυε τις εκδηλώσεις του συλλόγου.
Ακόμα όμως και σε βαθιά γεράματα δεν έμενε μακριά από πολιτιστικά γεγονότα. Με τη στήριξη των θυγατέρων της που ήταν πάντα η σκέψη της και ο παλμός της καρδιάς της συμμετείχε παντού. Θυμόμαστε να είναι πάντα στις συναυλίες του Μπάμπη Πραματευτάκη, ενώ δεν έλειπε ποτέ από τις πρόβες της Μικτής Ρεθεμνιώτικης Χορωδίας. Κι αλίμονό μας όταν την ώρα του μαθήματος δείχναμε απείθεια στη δασκάλα μας την κ. Δανάη, που η Ειρήνη εκτιμούσε βαθύτατα. Όπως και τη Ρίτσα Καρνιωτάκη άλλωστε. Δεν έχανε επίσης διάλεξη του κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη που θαύμαζε ιδιαίτερα.
Τίμησε τα σωματεία που συμμετείχε αλλά και την τίμησαν. Εκείνη έστειλε το Λύκειο Ελληνίδων ως εκπρόσωπο σε Πανελλήνια Συνέδρια Καλαμάτας και Ηρακλείου.
Κι εκείνη έστειλαν από το Σύνδεσμο Καλών Τεχνών για να παραλάβει το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για τα 50 χρόνια δράσης του φορέα.
Κάποια στιγμή η αγαπημένη μας Κυρία Ειρήνη δεν φαινόταν πουθενά. Και μια μέρα πληροφορηθήκαμε τον θάνατό της κοντά στο κατώφλι του αιώνα ζωής της. Ήταν 28 Νοεμβρίου 2006.
Πέρασαν τόσα χρόνια από τότε αλλά για πολλούς από μας παραμένει μοναδική και αξέχαστη.
