Αρκάδι «η Άορνος Άκρα»

Του ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ

Η δραματική κορύφωση της μεγάλης σε ένταση και διάρκεια κρητικής Επανάστασης, πάνω από όλα η κάθαρση στην Υψικάμινο της φλεγόμενης Μονής, συγκλόνισε δούλους και ελεύθερους. Μια Πράξη απερινόητου θάρρους, ασύγκριτου ηρωισμού και αυτοθυσίας εκτόξευσε το φρόνημα των λαών, πάνω από τα ανθρώπινα μέτρα και πέρα από τα στενά όρια της μαρτυρικής Κρήτης.

Ο επετειακός εορτασμός 150 χρόνων από τη φοβερή σύγκρουση δύο κόσμων, αντίθετων πολιτισμικά και ηθικά, έριξε φως ιλαρόν στην ιστορία και τη γνώση, στο τραγικό πρόσωπο της ελευθερίας και πιο βαθιά στην ψυχή μας. Ένας εορτασμός – πρόκληση στο πνεύμα της Ελλάδας του Λεωνίδα, του Κολοκοτρώνη, του Γαβριήλ, έχει πάντα λύσεις και διεξόδους στα πολύ δύσκολα και τα αδιέξοδα όλων των εποχών. Ρήσεις, όπως: «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» (Σιμωνίδης) δηλ. του «χρέους» προς «όσους πέρασαν θα ‘ρθούν και θα περάσουν» (Κ. Παλαμάς) ξυπνούν πάντα από τη λήθη και το λήθαργο. Γιατί οι ήρωες και μάρτυρες είναι φως ιλαρό και συνοδεύει ακατάπαυστα τις γενιές φωτίζοντάς τες στο μέτρο της Δωρεάς και των δικών τους ελεύθερων επιλογών. Ο θάνατος των ηρώων και τελικώς η αποδιδόμενη σ’ αυτούς τιμή επιστρέφουν ως εύνοια και χάρη στους τιμώντες, πολύτιμη και αναφαίρετη.

Σε μας εκτός το ιστορικό πλαίσιο και τα επεισόδια της τραγωδίας μένει η τιμή προς ήρωες και ηρωίδες ενός θρύλου που εμψυχώνει. Ο φλογερός ηγούμενος με το πάθος της λευτεριάς και της τιμής, η χαλύβδινη απόφασή του για το διάβημα της αναμέτρησης. Μένει το θρυλικό Μοναστήρι πηγή έμπνευσης, για όσα διεκτραγωδήθηκαν στους χώρους του από Ενετούς και Τούρκους, μέχρι την Ουρανομήκη έκρηξη στον πύρινο βωμό του!

Μένει η τόλμη της «ανυπακοής» στον Αρχηγό για την εκκένωση του «ακατάλληλου» πλην ακατάληπτου Οχυρού. Μένει η στάση κορυφαίου ηρωισμού των απλών μοναχών, των απελέκητων οπλαρχηγών και των αμάχων μπροστά στο φάσμα του θανάτου που μόρφαζε καβάλα στα λεφούσια των επερχόμενων Αγαρηνών!

Στη διαδρομή των αιώνων το Αρκάδι εκτός από πλούτο και οχυρά έχτισε Όνομα και Δόξα. Δεν του έλειψαν οι λόγιοι μοναχοί πλάι στους πολεμάρχους και ηγούμενοι όπως ο Νεόφυτος Πατέλαρος κ.ά. Όμως τον πατριωτικό χαρακτήρα του διαμόρφωσαν παράγοντες εξωτερικοί, η γαιοστρατηγική θέση, η εύκολη πρόσβαση στις Αρραβάνες και τον Ψηλορείτη. Προπάντων οι ανάγκες περίθαλψης διωκόμενων από τον Ενετό και τον Τούρκο δυνάστη. Κατ’ ανάγκη λειτουργούσε ως Κέντρο απελευθερωτικό με απήχηση στη Κρήτη απ’ άκρη σ’ άκρη και έδρα της μονίμης Επιτροπής διαχείρισης επαναστάσεων. Η προσέλκυση εθελοντών πολεμιστών απ’ όλη την Ελλάδα που ολοκαυτώθηκαν στο Αρκάδι ή έπεσαν στο μετερίζι του μαρτυρεί του «λόγου το αληθές».

Τη σημαντικότητα της Μονής διατρανώνουν και οι παρακάτω ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι: «Σαν άστρο να το ιδέτε το λάμπει κι εδώ τ’ Αρκάδι^. και φέγγει μέσα στης σκλαβιάς το φοβερό σκοτάδι»!

Η επική περιπέτεια αιώνων και αγώνων επηρέασαν φυσικά και την κτιριακή – φρουριακή δομή, έτσι ώστε να προκαλεί διαχρονικά το θαυμασμό ξένων και ντόπιων ειδικών και μη. Από την περίτεχνη πρόσοψη του Καθολικού με τα σημάδια του χρόνου και των οβίδων μέχρι τα «κλάουστρα» και τις βαθιές στοές αναδύονται και σήμερα μνήμες αγώνων και μαρτύρων, ήχοι πυροβόλων και τρίξιμο σπαθιών, οιμωγές πληγωμένων και σπαραγμοί ανήλικων!

Έκπληξη και απορία προκαλεί πάντα η παράφορη γενναιοφροσύνη και συγχρόνως η στοργικότητα του μαρτυρικού ηγουμένου προς το πλήθος των άμαχων εγκλωβισμένων στη Μονή. Και εξίσου το πώς ένας νέος ολιγογράμματος μοναχός, βρέθηκε στο ύψιστο διακόνημα της ιστορικής Μονής και αδιαφιλονίκητος πρόεδρος της επαναστατικής επιτροπής. Θα αρκούσε να παραπέμψουμε στο ότι και ο κατά σάρκα πατέρας του ολοκαυτώθηκε στο Αρκάδι, αφού προηγουμένως ασπάσθηκε το μοναχικό βίο. Ανάλογη βαρύτητα αποκτά και το γεγονός ότι, δεκαπέντε πεσόντες ή ολοκαυτωθέντες στη Μονή είχαν καταγωγή ακριβώς από το χωριό των δύο προαναφερόμενων ηρώων. Αδιαμφισβήτητο επίσης θεωρείται το κύρος και η επιρροή του ηγουμένου στους χώρους εντός και εκτός των ορίων της Μονής. Προκύπτει τέλος ότι ο Χατζή Γαβριήλ εκτός των οικογενειακών καταβολών, αντλούσε δυνάμεις και από άλλες βαθύτερες πηγές. Αισθήματα αδούλωτης ελευθερίας, βιώματα ευσέβειας και πατριωτισμού είχαν φαίνεται κατακλύσει από νωρίς τη νεανική καρδιά του. Στις πηγές και τα πρότυπά του εύλογα υποψιάζεσαι την ηρωική παράδοση της αιωνόβιας Μονής και τους προκάτοχους ηγουμένους μνημονεύοντας εδώ τους σημαντικότερους εκτός σειράς. Ανάμεσά τους ο Νεόφυτος Δροσάκης (Δροσάς), κτήτορας του κεντρικού κτιρίου όπως απαράλλακτο στέκεται και σήμερα. Ασφαλώς η δημιουργική πνοή του δεν θα άφησε ασυγκίνητο τον ευαίσθητο Γαβριήλ.

Ισχύει το ίδιο και με τον ηγούμενο Κλήμη Χορτάτση ή Χορτάτσο -από την οικογένεια του ποιητή της Ερωφίλης- ο οποίος ανακαίνισε το Καθολικό (1586) και διακόσμησε την πρόσοψη στη σημερινή (ενετική) μορφή, (βλ. και Εμμανουήλ Γενεράλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (Πυρσού) τομ. Ε’, σ. 527).

Πολλοί ηγούμενοι, «διέπρεψαν εν τοις γράμμασιν και τη Εκκλησία» τονίζει ο Κ. Σάθας (Νεοελληνική Φιλολογία σελ. 237). Σημαντική υπήρξε η συμβολή της ιστορικής Μονής στην ενίσχυση της σχολικής παιδείας και ο ρόλος της ως κέντρου διάδοσης και διάσωσης χειρόγραφων κωδίκων της ελληνικής γλωσσικής παράδοσης. Στο μεταξύ ο πατριωτικός χαρακτήρας που αναδεικνύει πολεμιστές μοναχούς και ηγούμενους παραμένει απαράλλακτη πριν και μετά την επανάσταση και την ανεπανάληπτη τραγωδία. Αναφέρεται μόνο ο τουρκομάχος Γεράσιμος Τουρνάκις -τουρνοπατέρας- από τους προκατόχους και πιθανά ινδάλματα του ηγουμένου Γαβριήλ. Τον πατριωτικό χαρακτήρα καλλιεργούσαν οι συνεχιζόμενες προκλήσεις της Μονής θεωρούμενης «οιονεί» αιτία των επαναστάσεων κατά των τούρκων και ασφαλές προπύργιο αντίστασης των Χριστιανών. Η αλήθεια αυτή επισφραγίστηκε και με το αίμα των 45 αδελφών της Μονής, όταν με ενθουσιασμό τάχθηκαν στο πλευρό του ηγούμενου γιγαντώνοντας τη θέλησή του πριν το μοιραίο άλμα προς την αιωνιότητα. Το Αρκάδι εξαϋλώθηκε σε ιδέα, έγινε τόπος και τρόπος απελευθέρωσης σκλάβων από τους δυνάστες και των ελεύθερων από δεσμούς και δεσμώτες κάθε ανθρώπινης εξουσίας. Έγινε σύμβολο αξιών, της ελευθερίας, της αυταπάρνησης του ανθρωπισμού, η «Άορνος Άκρα» των πολιορκητών και των πολιορκημένων κάθε εποχής.