Η οικονομική μεγέθυνση, δηλαδή η αύξηση του περιφερειακού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ), είναι βασική οικονομική προϋπόθεση στην αναπτυξιακή πορεία της Περιφέρειας Κρήτης. Ωστόσο από μόνη της δεν κατοχυρώνει τη συνολική αναπτυξιακή προοπτική που περιλαμβάνει πέρα από την οικονομική διάσταση άλλες, εξίσου σημαντικές, διαστάσεις όπως την κοινωνική, τη χωρική, την περιβαλλοντική, την πολιτισμική. Γι’ αυτό συμφωνώ με τη θέση των μελετητών ότι «Η μεγαλύτερη αύξηση του ΑΕΠ δεν αποτελεί από μόνη της προτιμότερη εκδοχή από την περιορισμένη αύξησή του, εάν περιβαλλοντικές, κοινωνικές ή άλλες συνιστώσες της ανάπτυξης δεν διασφαλίζονται ισότροπα» (Τεύχος 7, σελ. 53). Με την έννοια αυτή, οι παρατηρήσεις μου δε θα αρκεστούν μόνο στο οικονομικό σκέλος της μεγέθυνσης, αλλά συνολικά στον αναπτυξιακό σχεδιασμό του ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης. Οι μελετητές αξιολογούν τρία σενάρια μεγέθυνσης, προκρίνοντας αυτό που αποκαλούν ως ρεαλιστικό. Σύμφωνα με την ανάλυση «Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία βάσει των τριών αναπτυξιακών σεναρίων αυξάνεται με μέσο ετήσιο ρυθμό σε σχέση με το 2011 από 1, 8% στο χαμηλό σενάριο, σε 2, 2% στο ρεαλιστικό και σε 2, 7% στο υψηλό» (Τεύχος 7, σελ. 50).
Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε ότι τα σενάρια δε λαμβάνουν επαρκώς υπόψη τις διαμορφωμένες μακροοικονομικές συνθήκες και τη δυναμική τους. Για να αναφερθούμε μόνο στο προκρινόμενο σενάριο -το ρεαλιστικό- θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μη εφικτό αν λάβουμε την μακροοικονομική δυναμική της πορείας του ΑΕΠ εθνικά και περιφερειακά για την τελευταία πενταετία. Ωστόσο, η αδυναμία αυτή είναι κατανοητή στο βαθμό που η μελέτη συντάχθηκε σε καιρό ραγδαίων εξελίξεων και όχι σε ένα προβλέψιμο μακροοικονομικό περιβάλλον. Δεν αμφισβητώ τον τρόπο εξαγωγής της πρόβλεψης, αλλά επιμένω ότι δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη το συνολικό μακροοικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο πραγματώνεται.
Σχετικά με το επιλεγόμενο αναπτυξιακό πρότυπο συμφωνώ με την τεκμηρίωση των μελετητών ότι «Το αναπτυξιακό πρότυπο, που de facto ίσχυσε στην Κρήτη την τελευταία δεκαετία 2000 – 2010, είχε ως αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του μεριδίου της στη συνολική προστιθέμενη αξία της χώρας και τη μείωση της απασχόλησης» (Τεύχος 7, σελ. 34: για τεκμηρίωση βλ. Α2 Στάδιο της Μελέτης). Το επιδιωκόμενο αναπτυξιακό πρότυπο για την περίοδο 2014-2020 (νέο μοντέλο ανάπτυξης) βασίζεται σε τρεις βασικούς πυλώνες: α) την ανάπτυξη και προώθηση του αγροτοδιατροφικού τομέα, β) τη βελτίωση και προβολή του τουριστικού και πολιτιστικού προϊόντος, γ) την ενίσχυση της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Επίσης οι πόροι είναι περιορισμένοι και ως εκ τούτου, η διαμορφωτική παρέμβαση του δημόσιου τομέα στην κατανομή τους έχει κεντρική σπουδαιότητα τόσο στην πρόβλεψη όσο και στο εφικτό αποτέλεσμα.
Η μελέτη ασκεί προσεκτική κριτική στο μοντέλο του μαζικού τουρισμού όπως αυτό είχε διαμορφωθεί ακόμα και τη δεκαετία 2000-2010. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους μελετητές «Η εμπειρία της τελευταίας δεκαετίας 2000-2010 δείχνει ότι το μοντέλο του μονοθεματικού μαζικού τουρισμού, έναντι του ποιοτικού, έχει πλέον ιδιαίτερα περιορισμένα περιθώρια να διαχέει τα οφέλη του τουρισμού στον ευρύτερο πληθυσμό της Περιφέρειας και δίνει μόνον προσωρινή και ασύμμετρα ακριβή διέξοδο στα προβλήματα της ανεργίας» (Τεύχος 7, σελ.38).
Εξίσου σημαντική στη διαμόρφωση της αναπτυξιακής στρατηγικής της κατανομής των διαθέσιμων πόρων είναι η διαπίστωση ότι όσο αυξάνονται οι επιχειρηματικές επενδύσεις, μειώνονται τα διαθέσιμα κονδύλια για έργα υποδομής που υλοποιούν τον χωροταξικό σχεδιασμό. Συνεπώς, υποχρέωση των εμπλεκομένων φορέων είναι η διαμόρφωση του κατάλληλου μίγματος μεταξύ επιχειρηματικών επενδύσεων και έργων υποδομής που θα οδηγήσουν στην επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων της Περιφέρειας.
Αξίζει να επισημανθεί η ανάλυση για την σχέση κεφαλαίου/προϊόντος και κεφαλαίου/ εργασίας. Και οι δυο αυτοί δείκτες είναι κρίσιμοι στην τεκμηρίωση των εναλλακτικών σεναρίων γι’ αυτό παραθέτουμε τις αναλογίες που προκρίνει η μελέτη. Συγκεκριμένα: «Στις τουριστικές επιχειρήσεις (καταλύματα – εστίαση), η σχέση κεφαλαίου/προϊόντος στην Κρήτη υπολογίζεται περί το 5,2 (χρειάζεται δηλαδή να έχουν επενδυθεί διαχρονικά 5,2 χρηματικές μονάδες κεφαλαίου για να παράγεται ετησίως 1 χρηματική μονάδα προστιθέμενης αξίας). Στις μονάδες μεταποίησης τροφίμων και ποτών η σχέση διαμορφώνεται περί το 1,2, στις υπόλοιπες μονάδες μεταποίησης περί το 2,8, ενώ στις γεωργικές επιχειρήσεις περί το 0,5. Αντίστοιχα, η σχέση κεφαλαίου/εργασίας είναι σήμερα περίπου € 275.000 ανά θέση εργασίας στις τουριστικές επιχειρήσεις, € 45.000 στις μονάδες μεταποίησης τροφίμων και ποτών, € 95,000 στην υπόλοιπη μεταποίηση και μόλις € 6,000 στις επιχειρήσεις γεωργικής παραγωγής» (Τεύχος 7, σελ. 32).
Σε ότι αφορά το βαθμό κάλυψης αναγκών στο θεματικό αντικείμενο «ανταγωνιστικότητα – επιχειρηματικότητα» οι διαθέσιμοι δημόσιοι πόροι για υποστήριξη των νέων επενδύσεων καλύπτουν το 11,5% των επενδύσεων στην περίοδο 2014-2020 και το 9,2% στην περίοδο 2021-2031. (Τεύχος 8, σελ. 68). Το ποσοστό αυτό, ως μέσος όρος, κατά τους μελετητές κρίνεται σημαντικό. Κρίσιμος παράγοντας είναι η ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών που προωθούν την ευφυή εξειδίκευση, την καινοτομία και την εξωστρέφεια, σε συνδυασμό με την επίτευξη χαμηλότερων συντελεστών Κεφαλαίου/Προϊόντος.
Σχετικά με τους διαθέσιμους πόρους: Την περίοδο 2014-2020, στην Περιφέρεια Κρήτης διατίθενται 452 εκατομμύρια ευρώ από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ), ενώ σύμφωνα με την εκτίμηση των μελετητών για το ρεαλιστικό σενάριο από τα Τομεακά Προγράμματα του Συμφώνου Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ πρώην ΕΣΠΑ) 2014-2020 δύναται να αντληθούν 1 δισ. 441 εκατομμύρια 938 χιλιάδες ευρώ. Με δεδομένο ότι οι δημόσιοι πόροι των τομεακών προγραμμάτων ΣΕΣ 2014-2020 ανά Περιφέρεια και πρόγραμμα, δεν είναι διαθέσιμοι η κατανομή βασίστηκε στην παραδοχή ότι την επόμενη προγραμματική περίοδο η πορεία της Κρήτης θα είναι βελτιωμένη, γι’ αυτό και το ποσοστό συμβολής των παραγωγικών κλάδων προσαυξήθηκε μ’ ένα συντελεστή 1.15, σε σχέση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο. (Τεύχος 8, σελ. 54). Η συγκεκριμένη παραδοχή κρίνεται αισιόδοξη και σε κάθε περίπτωση θα εξαρτηθεί από την ικανότητα απορρόφησης των πόρων.
Συνολικά οι διαθέσιμοι πόροι για την περίοδο 2014-2020 σύμφωνα με τη μελέτη ανέρχονται σε € 1 δισ. 893 εκατομμύρια 953 χιλιάδες ευρώ. Για την περίοδο 2021-2031, η πρόβλεψη για το ποσό των διαθέσιμων πόρων φτάνει στα € 2 δισ. 968 εκατομμύρια 352 χιλιάδες ευρώ. λαμβάνοντας υπόψη ως βασικές υποθέσεις ότι α) η οικονομική κρίση θα έχει ξεπεραστεί, β) η Περιφέρεια Κρήτης θα συνεχίσει να χρηματοδοτείται από κοινοτικούς δημοσίους πόρους, γ) η δυνατότητα διάθεσης εθνικών δημοσίων πόρων θα αυξάνεται με την αύξηση του ΑΕΠ. (Τεύχος 8, σελ. 51- 56).
Μια γενική θέση διέπει τη μελέτη σε σχέση με την ανεργία και την απασχόληση. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τα υψηλά διαμορφωμένα ποσοστά ανεργίας οφείλονται περισσότερο σε διορθωτικά χαρακτηριστικά όπως η αναντιστοιχία χαρακτηριστικών προσφερόμενης και ζητούμενης εργασίας παρά σε δομικά χαρακτηριστικά. Η θέση αυτή είναι μεροληπτική. Η μελέτη δεν αναδεικνύει στο βαθμό που τους αναλογεί τα δομικά χαρακτηριστικά της μείωσης της απασχόλησης όπως η πτώση της οικονομικής δραστηριότητας.
Τέλος η μελέτη ενώ προτείνει ως αναγκαιότητα μια πολύ μεγάλη αύξηση των εξαγωγικών επιδόσεων των Κρητικών επιχειρήσεων του αγροτοδιατροφικού τομέα, εντούτοις προβλέπει μια πολύ λιτή δομή υποβοήθησης της εξαγωγικής προσπάθειας. Ειδικότερα σύμφωνα με αυτήν το 2012 η Κρήτη έκανε εξαγωγές € 167 εκ. προϊόντων του αγροτοδιατροφικού τομέα και εισαγωγές € 104 εκ. Το 2021 χρειάζεται να έχει αυξήσει τις εξαγωγές κατά περισσότερο από € 500 εκ. και αυτό να καλύπτεται από μια λιτή δομή υποβοήθησης της εξαγωγικής προσπάθειας με συνολικό προϋπολογισμό για το σύνολο της περιόδου 2014-2020 όχι μεγαλύτερο από 5-7 εκ. και στελέχωση περίπου 10 ατόμων. (Τεύχος 8, σελ. 57-58). Εντούτοις, δεν επεξηγείται η δομή και ο στρατηγικός σχεδιασμός με τον οποίο μια «λιτή δομή» του τύπου που αναφέρεται θα οδηγήσει σε μια αύξηση των εξαγωγών της τάξεως του 300 τοις εκατό. Επίσης, δεν διευκρινίζεται αν αυτή η αύξηση είναι συγκριτική μεταξύ των ετών 2012 και 2021 ή αναφέρεται συνολικά στα έτη 2012 και 2021. Σε ένα τόσο κρίσιμο αναπτυξιακό ζήτημα, η μελέτη όφειλε να είναι περισσότερο αναλυτική.
Θεωρούμε ότι οι παραπάνω παρατηρήσεις-επισημάνσεις θα πρέπει να ληφθούν υπόψη στο δημόσιο διάλογο για την αναθεώρηση και εξειδίκευση του Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΠΠΧΣΑΑ) Κρήτης.
* Ο Σταύρος Βουρβαχάκης είναι οικονομολόγος-δημοτικός σύμβουλος
