Έχουμε ένα εξαιρετικό προνόμιο σε αυτό το μυθικό υπεραιωνόβιο νησί, που βρίσκεται καταμεσής τριών ηπείρων (Ευρώπης – Αφρικής – Ασίας) να βιώνουμε μια έντονη κι ολοζώντανη μουσική.
Ότι γράφω αποτελεί προσωπικές μου πεποιθήσεις κι αυθαίρετες σκέψεις από επιλεκτική μελέτη, καθώς γνωρίζω πολύ καλά ότι δεν μπορώ να κρίνω με πληρότητα ένα τόσο μεγάλο κεφάλαιο.
Όμως είχα τη χαρά να μαθητεύσω δίπλα στον αξέχαστο δάσκαλο λυράρη Κ. Μουντάκη κι αργότερα να μου δοθεί η ευκαιρία να μεταδώσω στοιχειώδη αρχές εκμάθησης λύρας στο Μουσικό Σχολείο Ρεθύμνου και στο Κέντρο Νέων του Δήμου μας.
Έτσι θα επιχειρήσω να θέσω ζητήματα εκ πείρας κι όχι ευρέως γνωστά, ενώ κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να αποτελούν κομμάτι συνείδησης στην τοπική κοινωνία.
Ο τόπος μας έχει μια απίστευτη δυναμική, όπου όλα τα στοιχεία που περνάνε αφομοιώνονται κι ενοποιούνται, με αποτέλεσμα να είμαστε ένα απόσταγμα χρωμάτων και πολιτισμών.
Η βασική μου προσέγγιση εστιάζεται στις συνθήκες της εποχής και στους ανθρώπους που έθρεψαν και έντυσαν με την ψυχή τους αυτό το διαχρονικό μωσαϊκό της Κρήτης με την έκφραση των γνησίων αναγκών της ζωής.
Είναι κρίμα να μην έχει συσταθεί ένας σοβαρός φορέας μελέτης της μουσικής κληρονομιάς που θα επωμιστεί την ευθύνη προστασίας, ανάδειξης και κυρίως σύνδεσης της ιστορίας από τους αρχαίους χρόνους έως τις μέρες μας.
Κάτι είχε ξεκινήσει πριν δέκα περίπου χρόνια με μια πρόταση για Κέντρο Κρητικής Μουσικής Έρευνας στο Σπήλι επί δημαρχίας Αρχοντάκη αλλά έμεινε στα χαρτιά.
Για μένα είναι δεδομένο ότι οι περίφημες παρέες με την αυθεντικότητα της εποχής, ήταν η γέννα των μεγάλων μουσικών.
Η ατμόσφαιρα με τον καημό, το πάθος και τον παλμό της κοινωνίας είναι οι βασικοί παράμετροι πάνω στις οποίες χτίζονται παραδόσεις ήθη κι έθιμα, ώστε χαρισματικοί καλλιτέχνες εμπνέονται και συνθέτουν μελωδίες.
Έτσι λοιπόν η σκυτάλη είναι εδώ στο 2014 με πλειάδα εκπληκτικών νέων ταλαντούχων μουσικών, που εκφράζουν τη μουσική με άρτια τεχνική.
Είναι πολύ ωραίο να ακούω υπέροχες κοντυλιές από ανθρώπους με άριστη γνώση και σεβασμό.
Όμως λόγω μιας γενικής φτιασιδωμένης και τεχνικοποιημένης κατάστασης έχει χαθεί η συνέπεια και το βαθύ και θαμπό χρώμα της παράδοσης.
Αυτό το γνώρισμα το ονομάζω παλαϊνό παίξιμο, όπου νιώθω ευτυχής που το έζησα με τον Κ. Μουντάκη.
Δηλαδή γεμάτο παίξιμο με ήχο συμπαγή και δυνητικό.
Ποτέ δε θα ξεχάσω αυτή την αίσθηση ικανοποίησης από τη γλυκάδα της λύρας του, που νόμιζε πως έβγαζε άλλο ήχο.
Ήταν αυτό το παίξιμο που είχαν όλοι οι παλιοί οργανοπαίκτες, είχαν και φυσικά ο δάσκαλος του Καφάτος, που πάταγε τη νότα αληθινά και δεν τη κορόιδευε με τεχνικά κόλπα, όπως γίνεται σήμερα.
Σιδερώνεται η μουσική σε μια κονσέρβα τυποποίησης, που τα υπέροχα κισσαμίτικα συρτά έχουν ισοπεδωθεί από κεκτημένη ταχύτητα, με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται κάποιος να εκτιμήσει και να διακρίνει τους υπέροχους ρυθμούς.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα που ελάχιστοι γνωρίζουν, το πρώτο κλασικό συρτό του Ρόδινου, όπου είναι ακριβώς το ίδιο σε άλλη κλίμακα με το συρτό του Τζέγκα ενός ψαρά από την Κίσσαμο, Μικρασιάτη στην καταγωγή, που συνέθετε σκοπούς με το στόμα κι όπου βρισκόταν έστηνε γλέντι.
Είχα την τύχη να τον ακούσω από σπάνια ηχογράφηση κι ήταν συγκλονιστικό το πάθος του και τα συναισθήματα που μετέδιδε.
Ευτυχώς αναδύεται μια πολύ μεγάλη ομάδα νέων καλλιτεχνών, που ερευνούν με σχολαστικότητα κι έχουν επίσης σταθερό ακροατήριο που επιλέγει την ποιότητα και την ευφροσύνη μέσα από την αληθινή τέχνη κι όχι την απλή τεχνική.
Τα ριζίτικα είναι ένα άλλο τεράστιο θέμα, όπου αποτελεί ένα κλωνάρι από την αρχέγονη καταβολή της ανθρώπινης ύπαρξης, που αντιπροσωπεύει τον ορεσίβιο τρόπο ζωής με ένα πολύ βαθύ και λιτό τρόπο.
Ένα πολύ δύσκολο είδος μουσικής, γιατί απαιτεί βίωμα και κυρίως μια ατομική αίσθηση ρυθμού, όπου ο ίδιος χρόνος σταματά κι ανοίγει την πόρτα του με μια μοναδική αφήγηση στην ομήγυρη που σφιχταγκαλιασμένη μοιράζεται με ιερό τρόπο μια ιστορία που καταγράφηκε στη συλλογική μνήμη.
Για να απολαύσει κάποιος αμύητος ένα ριζίτικο, προϋποθέτει τη συμμετοχή του, καθώς αποτελεί ίσως το πιο βαρύ μέρος της κρητικής μουσικής αλλά και το πιο ανόθευτο.
Θεωρώ λανθασμένη την εντύπωση ότι είναι χωρίς ρυθμό, γιατί ακολουθούν τον λόγο και ο παλμός πρέπει να είναι ο σφυγμός του πρώτου τραγουδιστή που τον μεταφέρει στους άλλους σαν ένα σήμα ιερό.
Είναι πολύ σημαντικό ο σεβασμός στην μουσική, γιατί προσδίνει την πρέπουσα αξία στη δύναμη από την οποία πηγάζει αυτό τα βαρύ κι ανεκτίμητο ήθος της Κρήτης. Κι είναι χρήσιμο να ειπωθεί ότι η λέξη ήθος σημαίνει τόπος.
Θυμάμαι μια αφήγηση ενός καλλιτέχνη, όπου μιλούσε για τους παλιούς χορευτές που πρόλαβε κι είπε χαρακτηριστικά ότι το κορμί από τη μέση και πάνω δεν λύγιζε, ενώ η πατούσα του ποδιού κένταγε το πάτωμα, ώστε να αναδεικνύεται η λεβεντιά και η σεμνότητα.
Αυτά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά, που μαζί με τον αγώνα για λευτεριά δόξασαν την Κρήτη, που συναγωνίζεται παγκοσμίως την πρωτιά σε ιστορία και σε φυσικά κάλλη.
Σε ένα εκπληκτικό πεντοζάλι τραγουδά ο Κ. Μουντάκης στο δίσκο του αναφορά στον Καζαντζάκη «ξύπνησα ξημερώματα κι είδα το αρχοντονήσι να απλώνονται τα κάλλη του σε ανατολή και δύση». Αυτό ακριβώς το σκοπό έπαιξα στο σπίτι του ξακουστού οργανοποιού και λυράρη Μ. Σταυράκη λίγες μέρες πριν πεθάνει. Αξέχαστα θυμάμαι που σηκώθηκε και τον χόρεψε ενθουσιασμένος λέγοντας «έτσι παρυφές κοντυλιές να κανακίζει το κορμί».
Ο Σταγάκης είναι αυτός που τελειοποίησε την τεχνική κατασκευή της λύρας κι ήταν ο αγαπημένος οργανοποιός του Μουντάκη, ενώ έπαιζε λύρα κι είχε το παλιό πάτημα με συχνή χρήση του μικρού δαχτύλου έναντι του τρίτου. Δηλαδή όπως τους παλιούς που έπαιζαν σαν λυρομπάντουρο με βαθύ και θαμπό ήχο και τα δάχτυλα πατητά και γειωμένα.
Ο Μουντάκης ήταν ένα μείγμα από αυτό τον ήχο και την κισσαμίτικη επιρροή, όπου του άρεσε πολύ να στολίζει και να φορτώνει τις μελωδίες.
Αντίθετα ο Σκορδαλός στηριζόταν στην απλότητα με τα ρυθμικά κοψίματα και τις συνεχείς επαναλήψεις και με το συγχωριανό του χορευτή Σταμάτη Παπαδάκη άφησαν εποχή.
Η Μελαμπιανή παρέα κατά τη γνώμη μου κι η δίψα τους για τραγούδι, γλέντι και χορό ήταν αυτή που ανέδειξε τη μορφή του Σκορδαλού και γενικά η ψυχική τροφή των άγνωστων μερακλήδων της εποχής έθρεψαν τους καλλιτέχνες, ώστε να παράγουν μουσική και πολιτισμό.
Η μαντινάδα μας που είναι το σήμα κατατεθέν αποτελεί και την πηγή του πλούτου της μουσικής παράδοσης με τον δεκαπεντασύλλαβο να γεννάει τον ρυθμό της μελωδίας του Ερωτόκριτου και με μια απλή σύμπτυξη βγαίνει και το Πεντοζάλι.
Είναι απίστευτο ο δυναμισμός κι ο παλμός μόνο σε δυο-τρεις νότες, όπου η ένταση κορυφώνεται και δημιουργεί ένα πεδίο έκστασης για όποιον νιώθει αυτή την δυνητικότητα. Ιδιαίτερα αν ο λυράρης βάζει και κράτημα την άλλη χορδή δίνει ένα μοναδικό διαχρονικό άκουσμα.
Σε αυτή την αναφορά πρέπει να ειπωθεί ότι ο μεγάλος ιδιοφυής μουσικοσυνθέτης πολιτικός Μίκης Θεοδωράκης κατάγεται από τον Γάλατα Χανίων, όπου το σπίτι του προγόνου του λυράρη Θεοδωρομανώλη -νομίζω, αν δεν κάνω λάθος, ότι το έχει κάνει μουσείο ο Δήμος.
Όμως υπάρχει ένα γεγονός που αφορ΄τον μεγάλο δημιουργό σχετικά με το διάσημο συρτάκι του Ζορμπά, που αποτελεί την μουσική στην ομώνυμη ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη και βραβεύτηκε το 1966 με το βραβείο Grammy έχοντας ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο.
Ο Μίκης υποστήριξε ότι είναι παραδοσιακή κρητική μελωδία αγνώστου συνθέτη.
Όμως γνώστες του ζητήματος επιμένουν ότι η μελωδία αυτή ανήκει στον εξαίρετο λαουτιέρη μουσικής οικογένειας Γ. Κουτσουρέλη με το «τρέχουν τα μάτια δάκρυα κι αφήστε τα κι αν τρέχουν κανένα δεν πειράζουνε μόνο τη γη πως βρέχουν». Μου κάνει εντύπωση πως τα δικαστήρια αποδέχτηκαν τον ισχυρισμό του Μίκη, αφού υπήρχε παλιότερη ηχογράφηση της μελωδίας.
Νομίζω ότι επειδή δεν ήταν καταγεγραμμένη σε πεντάγραμμο κι ως εκ τούτου θεωρήθηκε της άγραφης προφορικής παράδοσης.
Για αυτό πάντα ο Κ. Μουντάκης, μου έλεγε ο γιος του Μάνος, πριν ηχογραφήσει οτιδήποτε πήγαινε σε κλασικό μουσικό να καταγράψει σε πεντάγραμμο τις συνθέσεις του, ώστε να τις κατοχυρώσει και μάλιστα ήταν υποχρεωτικό κι από τις δισκογραφικές εταιρείες της εποχής προκειμένου να αποφεύγονται δικαστικές διενέξεις.
Όπως και να έχει το συρτάκι του Ζορμπά έμεινε ιστορικά και πιστώθηκε στον Μίκη Θεοδωράκη, γιατί η δική του διασκευή προσέδωσε τη δόξα με την απλή εισαγωγή, την ανάπτυξη δομής και μορφής μέχρι το τελικό ξεφάντωμα, όπου ο Έλληνας γλεντά με χορό τον πόνο του κι απελευθερώνεται από αυτόν μετατρέποντάς τον σε κέφι και χαρά.
Τίποτα βεβαίως δεν μπορεί να κλέψει και την ίδια την αλήθεια και ομορφιά του αυθεντικού συρτού του Γ. Κουτσουρέλη, όπως το πρωτοάκουσα γεμάτος συγκίνηση, χωρίς να ξέρω καν το συρτάκι του Ζορμπά.
Τελικά ίσως ένα βασικό στοιχείο της κρητικής παράδοσης είναι η χαρμολύπη, όπου χαρά και πόνος συνυπάρχουν, όπως ο θάνατος κι η ζωή για να μας υπαγορεύουν αληθινές αξίες.
Κι όπως λέει μια μαντινάδα «Αν έχει αξία η ζωή ο θάνατος τη δίνει κι ότι κι αν φέρει η ανατολή το παίρνει πίσω η δύση».
Η μουσική αποτελεί κατά ένα επιστημονικό ορισμό την ανάγκη του ανθρώπου να συντονιστεί με το περιβάλλον του κι αυτή η συσχέτιση συμπυκνώνεται στην παράδοση ενός τόπου με σκοπούς και μελωδίες που εκφράζει τη σύνδεση μνήμης και ψυχής.
Η εξέλιξη προχωρά, όμως, κάτι παραμένει κι επιμένει σε πείσμα των καιρών αναλλοίωτο, ατόφιο κι ανίκητο στο χρόνο.
Είναι το πνεύμα της Κρήτης.
