Σε επίσκεψή μου, το καλοκαίρι τού 2014, στον αγιώνυμο Άθω, είχα την ευκαιρία, για πολλοστή φορά, να επισκεφθώ και την Ιερή Σκήτη τού Αγίου Ανδρέα (με την τουρκ. προσωνυμία Σεράι, ένεκα του μεγαλοπρεπούς όγκου της), η οποία ανήκει στην Ι. Μ. Βατοπεδίου. Είχε κτιστεί από τους Ρώσους με απώτερο σκοπό την κυριαρχία τους στο Άγιον Όρος. Ύστερα, όμως, από την Οκτωβριανή Επανάσταση ερημώθηκε. Επαναλειτούργησε πριν από λίγα χρόνια και σήμερα λειτουργεί εκεί υπερσύγχρονο εργαστήριο συντήρησης έργων τέχνης. Η Σκήτη του Αγίου Ανδρέα (Σεράι) είναι ένα σύνολο επιβλητικών κτιρίων, που αποτελούσε το αντιπροσωπευτικότερο κέντρο του ρωσικού μοναχισμού στις αρχές του 20ου αιώνα. Είναι κτισμένη σε μορφή ενιαίου συγκροτήματος, σε υψηλή, αέρινη τοποθεσία, πεντακόσια μέτρα από τις Καρυές, την πρωτεύουσα τού Αγίου Όρους.
Η Σκήτη τού Αγίου Ανδρέα έχει σημαντική ιστορία, αφού, στη συγκεκριμένη περιοχή, ήδη από τις αρχές του αγιορείτικου μοναχισμού, τον δέκατο αιώνα μ.Χ., μνημονεύεται μονύδριο με το όνομα «τού Ξύστρη» ή «Ξέστ(ρ)ου», ενώ σε χώρο αμέσως λίγο πιο πάνω από τη Σκήτη σημειώθηκε το πρώτο ξεκίνημα τής Αθωνικής Πολιτείας από τον θείο Γενάρχη όλων των Αγιορειτών, τον όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, ο οποίος μαζί με τον Νίκωνα τον Μετανοείτε και τον Ιωάννη τον Ξένο, στάθηκαν, μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες το 961, οι μεγάλοι Εθναπόστολοι της Μεγαλονήσου, που ανέλαβαν να επαναφέρουν τους κατοίκους της στην πάτριο θρησκεία και να τους επανασυνδέσουν με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Η γνωστή, όμως, σε μας σήμερα ιστορία της Σκήτης τού Αγίου Ανδρέα έλαβε διαστάσεις αληθινές με τον ερχομό στη συγκεκριμένη περιοχή τού πραγματικού δομήτορός της, του Ρεθεμνιώτη αγίου Αθανασίου τού Πατελάρου τού Γ’, ο οποίος θεωρείται και κτίτωρ αυτής.
Ο Αθανάσιος Πατελάρος (κατά κόσμον Αλέξιος Πατελάρος) γεννήθηκε στην Αξό Μυλοποτάμου, Ρεθύμνου, μεταξύ των ετών 1580 και 1597. Την εγκύκλιο μόρφωσή του έλαβε στο Ρέθυμνο, ενώ, στη συνέχεια, σπούδασε Αρχαία Ελληνική Φιλολογία, Φιλοσοφία και Θεολογία. Ήξερε ελληνικά και λατινικά και διακρινόταν για τη γενικότερη μόρφωσή του, το κήρυγμά του και την ποίηση που έγραφε. Μελετούσε την Αγία Γραφή, και, μάλιστα, μετέφρασε μέρος της στα νέα ελληνικά. Στη Μονή Ιβήρων σώζεται σήμερα και μετάφραση τού Ψαλτηρίου που έκανε ο ίδιος.
Εκάρη μοναχός στο Σιναϊτικό Μετόχι τού Χάνδακα. Κατόπιν μετέβη στο Άγιον Όρος, όπου εγκαταστάθηκε σε κελί που έκτισε ο ίδιος στην περιοχή της Μονής Παντοκράτορος. Χειροτονήθηκε διάκονος, ιερέας και επίσκοπος στη Θεσσαλονίκη. Το 1631 μ.Χ. εξελέγη Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Για ένα μικρό διάστημα- θα ήταν μάλλον εντός τού έτους 1634 (25 Φεβρουαρίου μέχρις αρχές Απριλίου)- διετέλεσε και Οικουμενικός Πατριάρχης. Μέσα, όμως, σ’ εκείνα τα ταραχώδη και δύσκολα χρόνια ενωρίς παραιτήθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο και ως Μητροπολίτης, πια, Θεσσαλονίκης ήλθε, περί τα μέσα τού 17ου αιώνα, στον αγιώνυμο Άθω και διέμεινε στο αρχαίο μονύδριο που αναφέραμε, ήδη, «τού Ξύστρη» ή «Ξέστου», κοντά στις Καρυές, το οποίο διεύρυνε με προσωπική του εργασία. Έτσι, θεωρείται ο ιδρυτής και εκ βάθρων ανακαινιστής της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, την οποία διά της παρουσίας του και λαμπρώς ανέδειξε.
Το 1639 ο Πατριάρχης Παρθένιος Α’ παραχώρησε και πάλι στον Αθανάσιο τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης και την Ι. Μονή Βλατάδων. Το 1643 ο Αθανάσιος μετέβη στη Μολδαβία και στη Βλαχία, όπου κέρδισε τη συμπαράσταση τού τοπικού ηγεμόνα και αναρριχήθηκε εκ νέου στον Πατριαρχικό Θρόνο το 1652 για δεκαπέντε, μόλις, ημέρες. Αν και αναφέρεται ότι τάχθηκε υπέρ της ένωσης με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, εν τούτοις την ημέρα τής εκθρόνισής του έβγαλε πύρινο κήρυγμα με βάση το χωρίο: «Σύ εἰ Πέτρος καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν Ἐκκλησίαν» και αντέκρουσε τα επιχειρήματα που συνιστούν το παπικό πρωτείο. Το κήρυγμά του αυτό προκάλεσε την μήνιν των λατινοφρόνων, με προεξάρχοντα τον Αθανάσιο τον Κύπριο, ο οποίος το 1655 κυκλοφόρησε πραγματεία με τον τίτλο «Αντιπατελάριον», όπου υβρίζει και καταδικάζει τον Αθανάσιο με απρεπή και φτωχή γλώσσα.
Στη Ρωσία ο Αθανάσιος άσκησε σημαντικό ιεραποστολικό έργο και αντιλατινική δράση, πράγμα που δικαιολογεί και την ιδιαίτερη τιμή των Ρώσων στο πρόσωπό του. Απεβίωσε στις 5 Απριλίου 1654 στη Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος τού Λούμπνι, στο Χάρκοβο της Ουκρανίας, όπου ενταφιάστηκε καθήμενος, κατά το τυπικό τής Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Οκτώ χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο τού 1662, που ανοίχτηκε ο τάφος του, το σκήνωμα του βρέθηκε άφθαρτον. Από τότε από την τοπική Ρωσική Εκκλησία αναγνωρίστηκε και η αγιότητά του.
Για την ιστορία, το κελί τού αγίου Αθανασίου Πατελάρου στο αγιώνυμον Όρος και η μετέπειτα εγερθείσα Σκήτη, συνέχισε να πανηγυρίζει τη μνήμη τού οσίου Αντωνίου τού Μεγάλου (17 Ιανουαρίου), αφού μέχρι τον 17ο αιώνα ήταν κελί του Αγίου Αντωνίου και σε αυτό το κελί εγκαταστάθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα ο παραιτηθείς Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Άγιος Αθανάσιος Πατελάρος. Αργότερα, προστέθηκε και το πανηγύρι τού αποστόλου Ανδρέα (30 Νοεμβρ.), όταν ένας άλλος Οικουμενικός Πατριάρχης, που και αυτός είχε παραιτηθεί τού Οικουμενικού Θρόνου, ο Σεραφείμ ο Β’ (1761), κατεδάφισε το κελί και έκτισε καινούριο, με μεγάλο και μεγαλοπρεπέστατο ναό αφιερωμένο στον μέγα Αντώνιο και τον απόστολο Ανδρέα, στο κλίτος τού οποίου και θησαυρίστηκε το μετωπιαίο οστούν τού Αποστόλου. Το 1841 παρέλαβαν το κελί δυο μοναχοί από τη Ρωσία (οι Βησσαρίων και Βαρσανούφιος) και με σιγίλιο τού τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ανθίμου τού ΣΤ’ (1849) το κελί μετατράπηκε σε κοινοβιακή σκήτη, με πρώτο Δικαίο τον ιερομόναχο, πλέον, Βησσαρίωνα. Η έναρξη τού 1ου Παγκοσμίου Πολέμου (1914- 18), η Ρωσική Επανάσταση (1917) και η μεγάλη πυρκαγιά το 1958 επέφεραν την ολική καταστροφή τής Σκήτης. Όμως, το 1992 εγκαθίσταται καινούρια ελληνόφωνη συνοδεία και το 2001 έρχονται να προστεθούν αρκετοί νέοι μοναχοί, ενώ σε κτίριο τής Σκήτης στεγάζεται από το 1930 η «Αθωνιάς Εκκλησιαστική Ακαδημία».
Τέλος, σχετικά με τον ναό προς τιμήν τού αγίου Αθανασίου τού Πατελάρου στη γενέτειρά του, την Αξό Μυλοποτάμου, οι εργασίες ανεγέρσεώς του είχαν αρχίσει από τον Μάρτιο τού 2003, ενώ τα εγκαίνιά του έγιναν στις 21 Αυγούστου 2008, από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόδωρο. Τμήμα τού ιερού λειψάνου τού Αγίου μεταφέρθηκε στη γενέτειρα του, στις 21 Αυγούστου 1993, από το Χάρκοβο τής Ουκρανίας, από τον Πατριάρχη, επίσης, Αλεξανδρείας Θεόδωρο (και τότε επίσκοπο Κυρήνης). Από τότε στις 21 Αυγούστου κάθε έτους εορτάζεται η μνήμη τής Μετακομιδής των Λειψάνων τού αγίου Αθανασίου τού Πατελάρου στον γενέθλιο τόπο του, στην Αξό Μυλοποτάμου, ενώ από την Ορθόδοξη Εκκλησία η μνήμη του εορτάζεται στις 18 Ιανουαρίου και στις 2 Μαΐου.
Τη μνήμη, λοιπόν, της Μετακομιδής των Λειψάνων τού Αγίου στον γενέθλιο τόπο του, την Αξό Μυλοποτάμου, εόρτασε προ ημερών (21 Αυγούστου) η Αξός με τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Λαοδικείας κ. Θεοδώρητο, Διευθυντή του Γραφείου Εκπροσωπήσεως του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Αθήνα, ο οποίος προσκλήθηκε από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας, για να προεξάρχει τής εν λόγω Πανηγύρεως του Αγίου Αθανασίου στη γενέτειρά του.
www.ret-anadromes.blogspot.com
* Ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης είναι φιλόλογος – θεολόγος
