Από τους σημαντικότερους Ρεθεμνιώτες νομικούς και πολιτευτές
Αν και ο Ευστράτιος Φωτάκης ήταν από τους σημαντικότερους Ρεθεμνιώτες, δεν είναι αρκετά όσα αναφέρονται στη ζωή και στη δράση του.
Κι ενώ, έμενα με την εντύπωση ότι θα πρέπει να αρκεστώ σε όσα μου είχε αναφέρει ο ανιψιός του Ιάκωβος Φαρσεδάκης, αλλά και σε μια εξαιρετική όπως πάντα εργασία του κ. Γιάννη Παπιομύτογλου που αναφέρεται διεξοδικά στον εκδότη Φωτάκη, να σου ένα δημοσίευμα του Σπύρου Λίτινα, ο οποίος είχε εντοπίσει ενδιαφέρουσες ιδιόγραφες σημειώσεις του Ευστράτιου Φωτάκη, οι οποίες στα χέρια του συγγραφέα και μελετητή Γεωργίου Δ.Α Χατζηκώστα είχαν αξιοποιηθεί ιδανικά σε μια σειρά δημοσιευμάτων στην Κρητική Επιθεώρηση τον Φεβρουάριο του 1967.
Με τον κατατοπιστικό μάλιστα πρόλογο του ίδιου του Σπύρου Λίτινα τα δημοσιεύματα αυτά αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Ένας αδικημένος λόγιος
Και στο σημείο αυτό νοιώθουμε την ανάγκη να τονίσουμε ακόμα μια φορά πως ο Σπύρος Λίτινας δεν αξιολογήθηκε όσο έπρεπε από την πόλη των Γραμμάτων και Τεχνών. Και είμαστε υπόλογοι απέναντι στους ιστορικούς του μέλλοντος γα την παράλειψη αυτή. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Σπύρος Λίτινας που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1907, γιος του αγωνιστή του Αρκαδίου Τίτου Γεωργίου Λίτινα και της Μαρίας το γένος Γεωργίου Σαπουντζάκη, από μαθητής Γυμνασίου ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και ήταν από τους εκδότες του μαθητικού περιοδικού «Αθηνά» στο Ρέθυμνο, στο οποίο έγραφε και ο Παντελής Πρεβελάκης.
Σε ηλικία 22 χρόνων ο Λίτινας, πήρε πτυχίο της Νομικής και διορίστηκε δικηγόρος στην Αθήνα. Άσκησε το επάγγελμα στην πρωτεύουσα, στο Ρέθυμνο και στο Εφετείο Κρήτης, επί 36 ολόκληρα χρόνια, μέχρι που το 1966 διορίστηκε συμβολαιογράφος στην Αθήνα, όπου εργάστηκε μέχρι το 1977, οπότε συνταξιοδοτήθηκε.
Σε όλα του τα βιβλία φρόντιζε να έχει κατατοπιστικά ευρετήρια και για θέματα που είχε συμπεριλάβει σε προηγούμενες εκδόσεις.
Ο μεγάλος αυτός δημιουργός είχε και σημαντικές διακρίσεις.
Εκτός από την παρουσίαση, στην Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών 18 Μαΐου 1978, του βιβλίου του «Κρητικές ρίμες», σε ειδική τελετή που έγινε στο Δημαρχείο Ρεθύμνης, του απονεμήθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Αυστραλίας Στυλιανό ο Χρυσός Σταυρός το Αγίου Ανδρέου της Ιεράς Αρχιεπισκοπή Αυστραλίας, παρουσία προσωπικοτήτων όπως ο Μανούσος Μανούσακας.
Η σεμνότητά του όμως δεν άφηνε να δοθεί μεγάλη δημοσιότητα στα γεγονότα αυτά που είναι σημαντικά αφού δεν γίνονται για τον καθένα.
Είναι πολλά που αξίζει να αναφερθούν για τον Σπύρο Λίτινα, τον μεγάλο των Κρητικών Γραμμάτων. Οι πιο ειδικοί θ’ ακούσετε να λένε για την ιδιαίτερη τεχνική του στο σονέτο, καθόλου εύκολη, για όσους ξέρουν. Και δεν περνούν απαρατήρητες οι επιδόσεις του στη μουσική και στη ζωγραφική, τις οποίες άφησε στα τελευταία χρόνια για να αφοσιωθεί στην ποίηση και στη λογοτεχνία.
Μα πιο πολύ ο σοφολογιότατος Σπύρος Λίτινας, που έφυγε στις 5 Νοεμβρίου του 2001, για το αιώνιο ταξίδι, έμεινε στην παλιά Ρεθεμνιώτικη μνήμη σαν μια από τις σημαντικότερες μορφές που ευτύχησε το Ρέθυμνο να ευλογήσει με τις παραδόσεις του και να τιμηθεί στο έπακρον από αυτές.
Ο Σπύρος Λίτινας χωρίς να περιορίζεται σε προσωπικές φιλοδοξίες, ήθελε να προβάλει πάντα μορφές του τόπου ιδιαίτερα αξιομνημόνευτες. Έτσι όταν βρήκε τα στοιχεία αυτά για τον Φωτάκη τα αξιοποίησε δεόντως. Του οφείλουμε χάρη και γι’ αυτό.
Άγνωστες σελίδες από τον βίο Φωτάκη
Ήταν μεγάλη μορφή ο διαπρεπής αυτός νομικός και πολιτευτής του τόπου που γεννήθηκε στις Μέλαμπες το 1882. Ο πατέρας του Μανόλης, ήταν βουλευτής και δήμαρχος Μελάμπων και ο παππούς του Πελεκανάκης ήταν αγωνιστής του 1821.
Η μητέρα του η Ανεζίνα Πελεκανάκη από το Βάτο Αγίου Βασιλείου έφερε στον κόσμο δέκα παιδιά, έξι αγόρια και τέσσερα κορίτσια. Δεν έζησαν όλα δυστυχώς. Για να αντιληφθούμε τα βασικά αίτια της βρεφικής θνησιμότητας, που ήταν κάτι συνηθισμένο εκείνες τις εποχές, αρκεί να περιοριστούμε σ’ αυτό το περιστατικό.
Ένα από τα παιδιά του ζεύγους Φωτάκη, βρέφος τριών μηνών αρρώστησε βαριά. Αναγκάστηκαν να αναζητήσουν γιατρό, που υπήρχε μόνο στο Σπήλι. Όταν όμως έφθασαν εκεί από τις Μέλαμπες, που έμεναν, δυστυχώς δεν τον βρήκαν. Είχε πάει στο Μιξόρρουμα, όπως τους ενημέρωσαν, για κάποιο ασθενή. Δεν έχασαν καιρό οι άτυχοι γονείς. Μέχρι όμως να βρουν τον γιατρό, το βρέφος ξεψύχησε.
Όταν ο Ευστράτιος ήταν πέντε χρόνων ο πατέρας του τον έστειλε στο σχολείο του χωριού που δάσκαλος ήταν ο Ιωάννης Φαράντος από τον Άρδακτο. Λόγω της μικρής του ηλικίας μόνο δέκα φορές πήγε στο σχολειό ίσα που έμαθε την άλφαβήτα.
Τον επόμενο χρόνο διορίστηκε δάσκαλος ο Ηλίας Φωτάκης συγγενής του από τον οποίο δοκίμασε σε μεγάλες ποσότητες την παιδαγωγική της ράβδου αν και σπανιότατα πήγαινε στο μάθημα. (Γιατί άραγε;).
Τον επόμενο χρόνο (1888) διορίστηκε άλλος δάσκαλος ο Νικόλαος Παπαδάκης από τον Άρδακτο, επίσης. Κοντά του ο μικρός Ευστράτιος τέλειωσε την πρώτη τάξη μαθαίνοντας ανάγνωση και γραφή. Έφαγε κι από αυτόν το ξύλο της χρονιάς του, τίμημα των αμέτρητων αταξιών του.
Όταν τέλειωσε το δημοτικό σχολείο στο Βάτο, ο πατέρας του που δεν ήταν ικανοποιημένος με το γνωστικό πεδίο του γιου του τον κράτησε στις Μέλαμπες να παρακολουθήσει ξανά την Δ τάξη με την ευκαιρία που είχε τοποθετηθεί εκεί ως δάσκαλος ο Μιχαήλ Καραμανωλάκης. Αν και δεν ήταν από τους άριστα εκπαιδευμένους (ούτε το Ελληνικό Σχολείο δεν είχε τελειώσει καλά-καλά) εν τούτοις είχε το χάρισμα του εκπαιδευτικού.
Ο ίδιος ο Φωτάκης στην αυτοβιογραφία του τον χαρακτηρίζει ως άριστο δάσκαλο και του αναγνωρίζει ότι, χάρις σ’ αυτόν, αγάπησε το σχολείο.
Αυτή την περίοδο αναπτύσσεται το αίσθημα περί δικαίου στη συνείδηση του μικρού Φωτάκη, όταν κατηγορήθηκε άδικα αυτός και οι συμμαθητές του Γεώργιος Μαθιουδάκης και Ιωάννης Πετράκης από τον αγροφύλακα Γεώργιο Παραδεισανό ότι έκλεβε …σταφύλια. Η άδικη αυτή κατηγορία επηρέασε και την επιλογή των σπουδών του.
Ένα ακόμα γεγονός τον επηρέασε βαθύτατα και του ανέπτυξε τον βαθύ σεβασμό στους θεσμούς. Ήταν στις απολυτήριες εξετάσεις του δημοτικού σχολείου στις οποίες είχε πρωτεύσει. Την τελετή αποφοίτησης είχαν παρακολουθήσει ο Επίσκοπος Λάμπης και Σφακίων Ευμένιος ο μετάπειτα Μητροπολίτης Κρήτης ο μηχανικός Σαββάκης, ο τότε έπαρχος Μιχαήλ Παπαδάκης και άλλες αρχές. Αυτό και μόνο δείχνει πόση σημασία έδιναν οι άρχοντες της εποχής στην εκπαίδευση των νέων σε μια εποχή που ακόμα το νησί μας στέναζε κάτω από το ζυγό των Τούρκων. Γιατί πόσο ενδιαφέρον να παρουσίαζε για τις τοπικές αρχές μια απλή σχολική γιορτή ενός μικρού χωριού;
Την πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου ο Φωτάκης παρακολούθησε στο Σπήλι, όπου υπηρετούσε ο πατέρας του ως πάρεδρος στο Ειρηνοδικείο. Εκεί τον προγύμναζε ο δημοδιδάσκαλος Αλέξανδρος Καλογρίδης. Μετά όμως από τα Χριστούγεννα μεταφέρθηκε στη Λαμπηνή με τους συμμαθητές του Γ. Σηφάκη Γ. Μαθιουδάκη και Ιωάννη Παπαδάκη από τα Σακτούρια. Φαίνεται πως οι μικροί μαθητές είχαν κοινό συσσίτιο γιατί ο Φωτάκης πήγαινε συχνά στο Σπηλι για να προμηθευτεί τρόφιμα με πίστωση.
Δίσεκτοι καιροί
Τον Φεβρουάριο του 1896 γίνεται μια φοβερή μάχη κοντά στα Σελλιά στην οποία σκοτώθηκαν κάπου 20 Τούρκοι.
Εξαγριωμένοι οι ομόθρησκοί τους του Ρεθύμνου σκοτώνουν τον δημοδιδάσκαλο Ηλιακάκη και η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο έκρυθμη όταν μένει ακέφαλη η τοπική εκκλησία με τον θάνατο του Επισκόπου Ρεύμης (Μάρτιο του 1896).
Τον Μάιο η κατάσταση όλο και χειροτερεύει τα μαθήματα διακόπτονται και ο Φωτάκης αναγκάζεται να επιστρέψει στις Μέλαμπες. Απόγευμα της 22 Μαΐου 1896 ο Φωτάκης με τον θείο του Νικόλαο Λίτινα βρίσκεται στο Αρκάδι. Εκεί βρίσκει συγκεντρωμένους πολλούς ένοπλους Χριστιανούς έτοιμους να αναλάβουν δράση. Ο νεαρός Φωτάκης ενθουσιάζεται και ονειρεύεται να γίνει και αυτός αρματωλός. Δεν κράτησε για πολύ αυτή του η φιλοδοξία καθώς την επομένη κιόλας κάποιος φίλος του από του Μαργιού είχε αποφασίσει να γυρίσει στο χωριό του. Και ο Φωτάκης τον ακολούθησε παρά την υπόσχεση που είχε δώσει στον θείο του Λίτινα πως θα τον περιμένει.
Καλά είχαν ξεκινήσει με τα πόδια οι δυο νέοι μέσω του Μέρωνα, αλλά έχασαν τον δρόμο και λίγο έλειψε να πέσουν στα χέρια μερικών νιζάμηδων που τους πέτυχαν. Σώθηκαν χάρις στη φήμη που είχαν οι Μερωνιανοί πως εκδικούνταν και μάλιστα πολύ σκληρά κάθε άτιμη πράξη σε βάρος Χριστιανών. Έτσι έκαναν οι Τούρκοι πως δεν τους είδαν. Στις 20 του Μάη έφθασαν στο Σπήλι.
Εκεί νέες συγκινήσεις περιμένουν τον Ευστράτιο καθώς συναντά τον θείο του Παναγιώτη και τον ξάδελφό του Νικόλαο με άλλους ντόπιους έτοιμους να περιορίσουν τους Τούρκου των Ατσιπάδων. Παίρνει όπλο και ο ίδιος ακολουθώντας τον ξάδελφό του Λεωνίδα Γιαννικάκη που είχε φθάσει από την Αθήνα για να πολεμήσει.
Ήταν πια αποφασισμένοι οι Κρήτες να διεκδικήσουν το δίκιο τους, όπως μαρτυρά μια ιστορία που αφηγείται ο ίδιος ο Φωτάκης κι έχει σχέση με την αρπαγή ενός όπλου, που δεν είναι της παρούσης να αναφέρουμε.
Με την αποκατάσταση της τάξης τον Οκτώβρη του 1896 ο Φωτάκης πηγαίνει στο Ηράκλειο γα να παρακολουθήσει τη Β τάξη του Γυμνασίου.
Και πάλι όμως η Κρήτη δοκιμάζεται καθώς τον Ιανουάριο του 1897 οι μαινόμενοι Τούρκοι ετοιμάζουν τη σφαγή των Χριστιανών του Ηρακλείου. Η ετοιμότητα των αγωνιστών από Ρέθυμνο και Χανιά, αποκλείει την ενίσχυση των Τούρκων του Ηρακλείου με ομοθρήσκους τους από γειτονικούς νομούς και το κακό περιορίζεται. Όχι όμως για πολύ. Η κατάσταση στο γειτονικό νομό ξεπερνά κάθε φαντασία σε φρικτά γεγονότα.
Ο μικρός Ευστράτιος είναι σε απόγνωση. Γυρίζει στους δρόμους χωρίς να ξέρει τι να κάνει. Αν και σε δύσκολη θέση, όμως, το μόνο που τον απασχολεί είναι τα βιβλία του που είχε δώσει σε έναν Οθωμανό βιβλιοδέτη τα οποία και παραλαμβάνει με μεγάλη ανακούφιση.
Ο Ευστράτιος Φωτάκης διορίστηκε δάσκαλος Μελάμπων με 60 δρχ. το μήνα. Το 1908 πήρε το πτυχίο Νομικής και έγινε βουλευτής κρητικής πολιτείας το 1910, αλλά και το 1926 καθώς και γερουσιαστής. Ήταν προσωπικός φίλος του Ελ. Βενιζέλου τον οποίο ευχαρίστησε από το Παρίσι με το παρακάτω γράμμα:
Στις 8-2-1936 σαράντα μέρες πριν το θάνατο του ο Βενιζέλος του έγραψε:
«Παρίσι 8-2-1936
Φίλε κ. Φωτάκη
Ευχαριστώ δια το γράμμα σας και σας συγχαίρω δια τα αποτελέσματα του Ν. Ρεθύμνης …
Περιττόν άλλωστε να είπω ότι θα είμαι εκάστοτε εις την διάθεσιν της κυβερνήσεως δι’ οιασδήποτε εκτάσεως υπηρεσίαν θα ενόμιζε να μου ζητήσει φιλικότατα υμέτερος …
Ελευθέριος Βενιζέλος».
Ο Φωτάκης το 1918 έγινε εισαγγελέας πρωτοδικών Αθήνας πρόεδρος σε επιτροπές και τιμήθηκε από το βασιλιά Αλέξανδρο με τον Αργυρό Σταυρό. Οδός στην παλιά πόλη, αλλά και στις Μέλαμπες φέρνουν το όνομα του.
Γράφει σχετικά με τον Ευστράτιο Φωτάκη ο πολυγραφότατος λογοτέχνης μας Κωστής Μαμαλάκης: «Η κορνίζα του πορτραίτου του νομομαθούς δημοσιολόγου και γερουσιαστή Ευσταθίου Φωτάκη εκάλυπτε μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια του πίνακα.
Αξίζει νομίζω να την αποκαλύψουμε φωτίζοντάς την.
Το 1928 ανάκυψε το μέγα πρόβλημα των περίφημων «καλυμμάτων» της Εθνικής Τράπεζας.
Ύστερα από το Πρωτόκολλο της Γενεύης αφηρέθη από τη Εθνική Τράπεζα το «εκδοτικόν προνόμιον» και δημιουργήθηκε νέος φορέας, που θα ελειτούργη ως Κεντρική Τράπεζα και θα είχε το εκδοτικόν προνόμιον και την αρμοδιότητα της ρυθμίσεως του προεξοφλητικού τόκου, η Τράπεζα της Ελλάδος.
Το πρόβλημα αυτό των «καλυμμάτων» δηλαδή των εις χρυσόν και εξωτερικόν συνάλλαγμα αποθεμάτων της Εθνικής τράπεζας, που εκάλυπταν το κυκλοφορούν χαρτονόμισμα, ήταν θέμα τεράστιο για το κράτος γιατί τα καλύμματα διεκδικούσε η Εθνική Τράπεζα.
Τα επιχειρήματα και η νομική θεμελίωσή τους εκ μέρους και των δυο πλευρών, είχαν φέρει το θέμα σχεδόν σε αδιέξοδο και στην κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου μεγάλο πονοκέφαλο.
Σε μια εμπεριστατωμένη αγόρευση του στη Γερουσία ο Ευστράτιος Φωτάκης ανάλυσε το μέγα θέμα, το τοποθέτησε στην ορθή του βάση, με την παράθεση των κρυστάλλινων του απόψεων και με όπλα το βάθος της νομικής σκέψης και οξείας κρίσης του, τον πλούτο ιδικής μας και ξένης νομολογίας και διεθνούς δικαστηριακής πρακτικής, έδωσε τη λύση υπέρ του κράτους.
Επίζηλο εύσημο από τη Γερουσία πήρε τότε ο νικητής Φωτάκης με ένα χαριτολόγημα του προέδρους της. Και ο τριφασικός λαμπτήρ του Ελευθερίου Βενιζέλου εφωτίσθη από ένα μικρό …φωτάκι».
Ο εκδότης Φωτάκης
Για τον εκδότη Ευστράτιο Φωτάκη γράφει μεταξύ άλλων ο κ. Γιάννης Παπιομύτογλου και για την εφημερίδα του Αγών (Ρεθεμνιώτικα Νέα 07/07/2022): «Φύλλα της εφημερίδας δεν έχουν εντοπιστεί πουθενά εκτός από 36 (λυτά φύλλα) που σώζονται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, διάσπαρτα στα χρόνια από το 1916 μέχρι το 1926.
Η εφημερίδα εκτείνεται χρονικά σε τέσσερις περιόδους:
Παρά το γεγονός ότι εκδιδόταν σε μια περίοδο μεγάλων και οξύτατων πολιτικών παθών, εντούτοις υπήρξε ένα αξιοπρεπές φύλλο χωρίς κραυγές και ακρότητες. Αντανακλούσε τον χαρακτήρα του εκδότη της, που ήταν ένας άνθρωπος ευγενής, πράος και μετριοπαθής. Από την αρχή στάθηκε στο πλευρό του Βενιζέλου και αργότερα το κατέστησε ακόμη πιο σαφές με τον υπότιτλο «Βενιζελική Καθημερινή Εφημερίς».
Στενός συνεργάτης του Φωτάκη στην εφημερίδα ήταν ο βάρδος του Ρεθύμνου Γιώργης Καλομενόπουλος, στον οποίο απευθύνονταν επιστολές και κείμενα που στέλνονταν προς δημοσίευση. Μάλιστα στο φύλλο 18 της 14 Αυγούστου 1916 δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα ποίημά του με τίτλο «Ελλάδα», το οποίο δεν έχει συμπεριληφθεί στον τόμο με τα άπαντά του και δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά 106 χρόνια μετά την πρώτη του δημοσίευση.
Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης σώζεται ένα φύλλο αυτής της τρίτης περιόδου της εφημερίδας με αριθμό 5 και ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1926. Δεν γνωρίζουμε πόσα φύλλα εκδόθηκαν συνολικά κατά την περίοδο αυτή. Το πιο πιθανό είναι μετά τις εκλογές της 7ης Νοεμβρίου η έκδοση να σταμάτησε, αφού ο Φωτάκης εκλέχτηκε και αναχώρησε για την Αθήνα…».
Δεν υπάρχουν αλλαγές όσον αφορά στην εξωτερική εμφάνιση της εφημερίδας. Οι διαστάσεις του φύλλου παραμένουν οι ίδιες, δισέλιδη και τετράστηλη. Ο τίτλος αποκτά άρθρο και γίνεται «Ο Αγών», ενώ ο υπότιτλος «Όργανον της Ενώσεως Φιλελεθέρων», μαρτυρά με ειλικρίνεια την κομματική του τοποθέτηση. Τα φύλλα αυτής της περιόδου τυπώνονται στο τυπογραφείο των Αδελφών Στυλ. Καλαϊτζάκη.
Τέλος, κάτι που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι στην προμετωπίδα αυτού του τελευταίου γνωστού φύλλου της 3ης Νοεμβρίου 1926, αναφέρεται ως έτος ίδρυσης το 1912 με ιδρυτή τον Ευστράτιο Φωτάκη, όμως δεν έχει εντοπιστεί κάποιο φύλλο εκείνης της περιόδου…».
Αυτά τα πολύ χρήσιμα αναφέρει ο κ. Παπιομύτογλου για τον δημοσιογράφο Φωτάκη από τις σημειώσεις του οποίου θα μας δοθεί και άλλες φορές η ευκαιρία να κάνουμε χρήση αφού φωτίζουν αρκετά κεφάλαια της σύγχρονης ιστορίας και των τελευταίων ξεσηκωμών για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
