Η εξαιρετική διδασκαλία του Αλέξη Πολίτη συναρθρωνόταν στη βαθιά γνώση του αντικειμένου του, στον τρόπο μετάδοσής της στο ακροατήριό του με την αμεσότητα και το αστείρευτο χιούμορ που τον διέκρινε
Την Παρασκευή 11 Απριλίου 2025 έφυγε από τη ζωή ένας από τους κορυφαίους νεοελληνιστές φιλολόγους της πατρίδας μας και ένας εξαίρετος πανεπιστημιακός δάσκαλος, που τίμησε το Πανεπιστήμιο Κρήτης και την πόλη του Ρεθύμνου, ο Αλέξης Πολίτης. Παρόλο που η είδηση του «φευγιού» του είναι ακόμη νωπή και η ζωή και το έργο του αποτυπώνουν με τον πιο εύγλωττο τρόπο το μέγεθος του διανοητικού του διαμετρήματος και της προσφοράς του στα νεοελληνικά γράμματα. Το παρόν κείμενο δεν αποτελεί παρά μια σύντομη και υπό το βάρος της δυσάρεστης είδησης του θανάτου του αποτίμηση της συνεισφοράς του.
Ο Αλέξης Πολίτης, όπως ο ίδιος έχει αναφέρει, κατέτασσε τον εαυτό του στους «τυχερούς ανθρώπους» που εκτός των άλλων έζησε σε καλά επιστημονικά περιβάλλοντα. Ήταν ανιψιός του καθηγητή και ακαδημαϊκού Λίνου Πολίτη, εγγονός του εισηγητή της νεοελληνικής λαογραφίας Νικολάου Γ. Πολίτη και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στα μέσα της δεκαετίας του 1960, όπου η ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα ήταν στον αντίποδα της αρχαιότερης αντίστοιχης σχολής της στην Αθήνα, η οποία διαπνεόταν από έναν βαθύ συντηρητισμό.
Στη Θεσσαλονίκη εκείνη την εποχή δίδασκαν επίσης κορυφαίοι καθηγητές της εποχής τους και διακεκριμένοι επιστήμονες, όπως ο Κακριδής, ο Ανδρόνικος, ο Σακελλαρίου, ο Μανούσακας, η εισηγήτρια της διδακτορικής του διατριβής Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, που η επαφή με τη διδασκαλία τους επηρέασε το νεαρό τότε Αλέξη Πολίτη καθώς παρά τη σημαντική και δομική οικογενειακή ακαδημαϊκή του «σκευή», -το πρώτο του «καλό περιβάλλον» -έβαλε τα θεμέλια, μαζί με την όρεξή του να υπηρετήσει την επιστήμη, για τη δική του αυτοτελή πορεία στα ελληνικά γράμματα, χωρίς ποτέ να ξεχνά κανέναν από αυτούς που του πρόσφεραν έστω κι ένα μικρό λιθαράκι γνώσης.
Ο άλλος μεγάλος σταθμός του ήταν το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, εκεί που θα ενταχθεί στον «κύκλο» του Κ. Θ. Δημαρά και θα ζυμωθεί με επίσης κορυφαίους επιστήμονες όπως ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Σπύρος Ασδραχάς και ο Παναγιώτης Μουλλάς κ.ά. Η επιρροή του Δημαρά θα είναι σημαντική. Ο Αλέξης Πολίτης θα υπηρετήσει το πεδίο της ιστορίας των ιδεών, που όπως έδειξε και η μετέπειτα πορεία του είναι αλληλένδετο με τη φιλολογία. Μάλιστα, όπως τα λεγόμενά του έχουν αποτυπωθεί στον τόμο Λόγος και χρόνος στη νεοελληνική γραμματεία. 18ος-19ος αιώνας, (επιμ. Στέφ. Κακλαμάνης κ.ά., Ηράκλειο 2015, σελ. 791-795), ο Δημαράς του είχε πει: «Ξέρετε (…) για να μπορέσω να γράψω την ιστορία της λογοτεχνίας, έπρεπε να γνωρίζω πολύ καλά και την ιστορία της εποχής».
Αυτή η ένταξη της λογοτεχνίας στην εποχή της και στα ιστορικά της συμφραζόμενα καθώς και η επιτυχημένη υπέρβαση των στεγανών και της οριοθέτησης των επιστημονικών πεδίων, κάτι που σήμερα μπορεί να φαίνεται αυτονόητο, αποτελούν, κατά την ταπεινή μας άποψη, μια από τις συμβολές του Αλέξη Πολίτης στα νεοελληνικά γράμματα και στην ανανέωσή τους. Όπως ο ίδιος συνομιλεί με τα ρεύματα και τις ιδέες της εποχής του, χωρίς, όπως γράφτηκε, να νιώθει πάντοτε άνετα με τη σύγχρονη θεωρία, έτσι τοποθετεί και τα έργα και τους δημιουργούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας ,με τους οποίους καταπιάνεται στο ιστορικό τους πλαίσιο, αναδεικνύοντας τη δική τους συμβολή στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας και συνείδησης. Σημαντικό ρόλο στην επιστημονική του θέαση έπαιξε και το γεγονός ότι ήταν ενεργό και δραστήριο μέλος στην Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού και στο περιοδικό ΜΝΗΜΩΝ, μαζί με τον μετέπειτα εν Ρεθύμνω συνάδελφό του Χρήστο Λούκο.
Όπως μας είχε πει κι ο ίδιος: «Απλώς, αν άλλαξα εγώ σε κάτι είναι ότι, ναι, μελετάω τη λογοτεχνία ως κοινωνικό φαινόμενο.»
Ο Αλέξης Πολίτης είχε όμως και μια άλλη «τύχη» όπως χαρακτηριστικά είχε πει στον γράφοντα, στο πλαίσιο μιας συνέντευξης, ο ίδιος: Στο Παρίσι, όπου έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Σορβόννη, «έπεσε πάνω» στον Κλοντ Φοριέλ, δηλαδή στο προσωπικό αρχείο του με τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, που αποτέλεσε τον κορμό της διδακτορικής του διατριβής, τη οποία είχε αφιερώσει στον Φίλιππο Ηλιού. Το επίσης σημαντικό χαρακτηριστικό του ήταν ότι η διατριβή του δεν είναι το έργο με το οποίο ξεκίνησε και τελείωσε τη μεγάλη του συνεισφορά στην επιστήμη, όπως συνέβη με πολλούς άλλους, αλλά τη θεμελιώδη αρχή του συγγραφικού και επιστημονικού του έργου.
Το «Δημοτικό Τραγούδι» ήταν και ένα από τα πρώτα μαθήματα που έκανε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης μετά την «άφιξή» του στο ίδρυμα το 1989, εποχή που ξεκινά τη σημαντική του πορεία και ως πανεπιστημιακός δάσκαλος, επηρεάζοντας, πανθομολογούμενα, τις γενιές των φιλολόγων και αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης που παρακολούθησαν τα μαθήματά του. Και αυτή ήταν άλλη μια «τύχη» του, που ο ίδιος την επέλεξε. Γιατί το «νεαρό» πανεπιστήμιο, θα αποτελέσει με την παρουσία καθηγητών όπως ο Αλέξης Πολίτης ένα πραγματικό ανώτατο ακαδημαϊκό ίδρυμα που και στον τομέα των ανθρωπιστικών σπουδών θα συμβάλλει στην πνευματική πρόοδο της χώρας.
Η εξαιρετική διδασκαλία του Αλέξη Πολίτη συναρθρωνόταν στη βαθιά γνώση του αντικειμένου του, στον τρόπο μετάδοσής της στο ακροατήριό του με την αμεσότητα και το αστείρευτο χιούμορ που τον διέκρινε, καθώς και στην επιτυχημένη προβολή στις σύγχρονες αναζητήσεις. Ένα «κοκτέιλ», όπου η σωστή δόση των υλικών και το «ανακάτεμά» του, εκτός από την απόλαυση άφηναν μια επίγευση που δεν χανόταν με το τέλος της παράδοσης. Άνοιγε δρόμους στο μυαλό και στην έρευνα καταδεικνύοντας ταυτόχρονα την αυστηρότητα στη μέθοδο και την εκστόμιση ακόμη και της πιο «αφελούς» απορίας. Γιατί ο Αλέξης Πολίτης ήταν επιστημονικά γενναιόδωρος.
Η βαθιά γνώση του αντικειμένου του και η πεποίθησή του ότι η διδασκαλία πρέπει να συγκινεί τόσο θεματικά όσο και ως τρόπος διδασκαλίας, του επέτρεπε να εισάγει καινοτομίες. Μπορεί το πρώτο του μάθημα να μην ήταν ο Διονύσης Σαββόπουλος, όπως είχε ζητήσει από τον Νάσο Βαγενά πριν κατεβεί στο Ρέθυμνο, ωστόσο, δίδαξε δυο φορές Σαββόπουλο. Και έδωσε «φωνή» και στους «μινόρες», στους «μικρούς», δηλαδή όχι τόσο διάσημους σημαντικούς λογοτέχνες, τους οποίους συμπεριέλαβε στα μαθήματά του. Μαζί με τον Σολωμό και τον Σεφέρη και όλοι αυτοί που αποτελούν τις ψηφίδες του έργου της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως συνδιαμορφωτές της νεοελληνικής γλώσσας, ταυτότητας και συνείδησης.
Εκτός όμως από το σημαντικό επιστημονικό και πανεπιστημιακό του έργο, δημιούργησε, με άλλους διακεκριμένους συνεργάτες του, όπως ο Μιχάλης Τζεκάκης, την «ΑΝΕΜΗ», αυτή την πρωτοπόρα Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, μια βάση δεδομένων, παλαιών βιβλίων, εγγράφων και συλλογών, που πολύ νωρίς για τα ελληνικά δεδομένα, «πάντρεψε» την ψηφιακή τεχνολογία με τη φιλολογία και την ιστορία. Με την «ΑΝΕΜΗ» κατ’ αρχήν, φτιάχτηκε μέσω της βιβλιοθήκης η «γέφυρα» μεταξύ των πανεπιστημιακών σχολών Ρεθύμνου και Ηρακλείου, μια έμπρακτη επιβεβαίωση ότι στην ψηφιακή εποχή που ζούμε η διασύνδεση των πεδίων προς όφελος της επιστήμης συνολικά αποτελεί αναγκαιότητα. Πόσω μάλλον όταν πρόκειται για την έρευνα στις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Ο Αλέξης Πολίτης, επίσης, ανήκει σε αυτούς που υποστήριξαν από τη θέση του και με το συγγραφικό του έργο τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ένα από τα πιο πρόσφατα έργα του: «1821 – 1831 ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ ΚΑΙ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη»). Πίστεψε στο εγχείρημα και δεν φείδονταν των καλών λόγων γι’ αυτό το επίσης μικρό «παιδί-θαύμα» του Πανεπιστημίου Κρήτης και για τους ανθρώπους που το έτρεξαν. Όπως και για την «ΑΝΕΜΗ», για την οποία πίστευε ότι θα έπρεπε να είχε τύχει καλύτερης αντιμετώπισης από την ελληνική πολιτεία, οι ΠΕΚ δικαίωναν και τη δική του επιλογή να έρθει να διδάξει και να μείνει μαζί με την επίσης διακεκριμένη καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αγγέλα Καστρινάκη στο Ρέθυμνο. Γιατί πίστευε ακράδαντα ότι η ελληνική επαρχία έπρεπε να παραμείνει ζωντανή. Και η πνευματική ζωή αποτελούσε έναν από τους πυλώνες της επιβίωσης και της προόδου.
Και αυτό είναι η οφειλή της τοπικής κοινωνίας και του Ρεθύμνου για τη συνεισφορά του Αλέξη Πολίτη στη πόλη και την πολιτιστική της πρόοδο: να τον λογίζει ως έναν απ’ αυτούς, τους σημαντικούς, που ξαναέκαναν το Ρέθυμνο «πόλη των γραμμάτων»…
Βιογραφικό
Ο Αλέξης Πολίτης γεννήθηκε το 1945 στην Αθήνα. Σπούδασε νεοελληνική φιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1963-1968) και στο Université Paris IV (Sorbonne) (1973-1975). Από το 1976 έως το 1989 εργάσθηκε στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε. και από το 1989 έως το 2012 στη Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (με αντικείμενο τη νεοελληνική φιλολογία) όπου είχε αναγορευτεί ομότιμος καθηγητής της ίδιας Σχολής.
Κυριότερες αυτοτελείς εργασίες του: Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα 1973, 1985· «Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηραίου». Επανέκδοση της πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749, εισαγωγή και επιμέλεια, Αθήνα 1983· Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Αθήνα 1984, ²1999· Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στη Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα 1993, 32003· Claude Fauriel, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α΄-Β΄, Ηράκλειο 1999, 32000· Υποσημειώσεις και παραπομπές, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 1998, 32001· Κ. Θ. Δημαράς, Σύμμικτα Α΄. Από την παιδεία στην Λογοτεχνία, ανθολόγηση και φιλολογική επιμέλεια, Αθήνα 2000· Το μυθολογικό κενό. Δοκίμια και σχόλια για την ιστορία, τη φιλολογία, την Ανθρωπολογία, και άλλα, Αθήνα 2000· Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, λεξικά, εγχειρίδια, κατάλογοι, ευρετήρια, χρονολόγια, κ.ά., με τη συνεργασία του Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη και της Μαρίας Μαθιουδάκη, Ηράκλειο 2002, 22005· Αποτυπώματα του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική θεωρία, Αθήνα 2006· Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις, Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση, Μικρά αναλυτικά, Ηράκλειο 2010.
Ο Αλέξης Πολίτης ήταν συντονιστής της ηλεκτρονική βάσης δεδομένων που δημιούργησε η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης ΑΝΕΜΗ (http:// anemi.uoc.gr). Είχε επίσης επιμεληθεί τη βάση δεδομένων Νεοελληνική προσωπογραφία (http://argo.ekt.gr)· συμμετέιχει στη σύνταξη του περιοδικού Κονδυλοφόρος ενώ παλαιότερα είχε συμμετάσχει στις συντακτικές επιτροπές των περιοδικών Ο Ερανιστής, Μνήμων και Αριάδνη, καθώς και στα διοικητικά συμβούλια του Ομίλου Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού και Εταιρεία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού, καθώς και του Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και άρθρα-του έχουν δημοσιευτεί κυρίως στα παραπάνω περιοδικά, σε σύμμικτους τόμους και συλλογικά έργα, στα περιοδικά Αντί, Ο Πολίτης, καθώς και στις εφημερίδες Η Αυγή, Το Βήμα, Καθημερινή. Από τον Ιούλιο του 2011 διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.
