Ο Σωκράτης ως ο πρώτος αιρετικός!
Η αμφισβήτηση μιας άποψης που είναι γενικά πιστευτή στον κοινωνικό χώρο, πάντα φανερώνει πως εκείνος που την εκφράζει διαθέτει περίσσια τόλμη και θάρρος αλλά συγχρόνως και γνώση. Η ιστορία, μας πηγαίνει πολύ μακριά, σ’ ότι αφορά εκείνους που αμφισβήτησαν κατεστημένες για την εποχή τους θέσεις και απόψεις. Από τους πρώτους «αιρετικούς» των όσων ήταν αποδεκτά στην κοινωνία που ζούσαν, ήταν ο φιλόσοφος Σωκράτης στην Αρχαία Αθήνα. Καταδικάστηκε εις θάνατον και μάλιστα από σώμα πεντακοσίων ενόρκων Αθηναίων γιατί με τη διδασκαλία του, έδειχνε ασέβεια προς τους Θεούς, και εισήγαγε «καινά δαιμόνια», διαφθείροντας τους νέους!
Από τους προφήτες ως τον Χριστό
Μερικούς αιώνες αργότερα αιρετικό και ανατρεπτικό λόγο άρθρωσαν οι Προφήτες στις περιοχές της Υπεριορδανίας. Οι Προφήτες δίδασκαν ότι είχαν επικοινωνήσει με το υπερφυσικό ή το θεϊκό και ότι η οντότητα αυτή, τους είχες θέσει ως διαμεσολαβητές με την ανθρωπότητα. Μάλιστα ισχυρίζονταν ότι είχαν λάβει εντολή να μεταφέρουν τη νέα γνώση από την υπερφυσική ή θεϊκή οντότητα στους άλλους ανθρώπους. Κατήγγειλαν «την έκκλησιν των ηθών» και την κοινωνική αδικία, και συγχρόνως ανήγγειλαν την «έλευση του Μεσσία». Όμως και αυτοί ελάχιστα έγιναν πιστευτοί! Ωστόσο ο μέγιστος αιρετικός για την εποχή του υπήρξε ο ίδιος ο Χριστός, με τη διδασκαλία του περί ενός Θεού, και της μετά θάνατον ζωής! Όμως ο Χριστός τάραξε τόσο πολύ τα νερά της ανθρωπότητας που τόσο με τη διδασκαλία του κόντρα στα κατεστημένα της εποχής του, όσον και με το παράδειγμα της αυτοθυσίας του, κατάφερε μετά τη Θεία του Σταύρωση να γίνει πιστευτός από 2,5 δισεκατομμύρια πιστούς!
Ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος
Πολλούς αιώνες αργότερα, αρχές του 1500 μ.Χ. ο Πολωνός μαθηματικός και αστρονόμος Νικόλαος Κοπέρνικος, τάραξε τα νερά των φυσικών επιστημών. Στο βιβλίο του με τίτλο «Η περιστροφή των ουρανίων σωμάτων», υποστήριζε, ότι η Γη δεν είναι τίποτε άλλο από ένας πλανήτης, που περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο. Κυκλοφόρησε στη Νυρεμβέργη και ξεσήκωσε θύελλα. Η Εκκλησία το χαρακτήρισε αιρετικό, γιατί «έρχεται σε σύγκρουση με τις άγιες γραφές» και ο Πάπας Παύλος, το έβαλε στη μαύρη λίστα των απαγορευμένων βιβλίων. Ο Κοπέρνικος πέθανε το 1543 βυθισμένος στην περιφρόνηση. Ένα αιώνα περίπου αργότερα μετά τον θάνατο του Κοπέρνικου, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι, Ιταλός φυσικός και αστρονόμος επίσης ισχυρίστηκε ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο, όπως και όλοι οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Όμως, το 1633, τον συνέλαβε η Ιερή Εξέταση και τον φυλάκισε ως αιρετικό, για τις επιστημονικές του αποκαλύψεις.
Ο Δαρβίνος
Δύο αιώνες αργότερα ένας άλλος αιρετικός εμφανίστηκε στην Αγγλία αυτή τη φορά. Ήταν ο βιολόγος Κάρολος Δαρβίνος ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ο θεμελιωτής της θεωρίας της εξέλιξης , μια σύλληψη που υπήρξε «αδιαμφισβήτητα η πιο σημαντική ανακάλυψη στον τομέα της βιολογίας». Μετά από έρευνες πολλών χρόνων κατανίκησε τους φόβους του, και μέσα στις πολύ σκληρές κοινωνικές συνθήκες της Βικτωριανής Αγγλίας δημοσιοποίησε τις θέσεις του με την έκδοση ενός βιβλίου. Το βιβλίο που είχε τον τίτλο «Η καταγωγή των ειδών», και στη πραγματικότητα ήταν η θεωρία της εξέλιξης της ζωής, τάραξε τα νερά της βιολογίας, της ανθρωπολογίας, αλλά και της … θεολογίας. Η «θεωρία της εξέλιξης» προκαλούσε τρόμο στους χώρους της εκκλησίας, γιατί υπονοούσε δημιουργία χωρίς «θεϊκή παρέμβαση». Η εξέλιξη με την φυσική επιλογή αποδείχθηκε ότι ήταν σοβαρό κτύπημα στην θεώρηση για την «Θεία Δημιουργία».
Τα νοερά συμβόλαια τιμής ή συμφερόντων
Μελετώντας τα παραπάνω παραδείγματα, παρατηρούμε πως, καταστάσεις που χαρακτηρίζονται ως κατεστημένες, μάχονταν για να παραμένουν σε απόλυτη σταθερότητα, και τρόμαζαν όταν εκφράζονταν μια διαφορετική άποψη, και πολύ περισσότερο όταν αυτή κρίνονταν ως ανατρεπτική. Όμως οι καταστάσεις αυτές δεν είναι άγνωστες, αόρατες, και άυλες, αλλά πάντα έχουν ταυτότητα, και συγκεκριμένους εκφραστές. Οι εκφραστές τους αυτοί μπορεί να είναι τόσο μεμονομένα άτομα, όσο όμως και κοινωνικές ή πολιτικές ομάδες, που πολλές φορές έχουν πολλές χιλιάδες ή και εκατομμύρια ακολούθους, συνδεδεμένους μεταξύ τους, με κάποια «νοερά συμβόλαια τιμής ή συμφερόντων». Ισχυρές αλλά και τις περισσότερες φορές αόρατες δυνάμεις, ασκούν τέτοια επιρροή και πίεση σε αυτούς τους νοερούς κύκλους, που τους εμποδίζουν να δεχτούν οποιαδήποτε αμφισβήτηση κι αν εκφραστεί στον ευρύτερό τους χώρο.
Οι αιρετικές θέσεις που τρομάζουν τα κατεστημένα
Ότι συμβαίνει στον ευρύτερο χώρο των κατεστημένων αυτών καταστάσεων, και δεν μπορεί να ελεγχθεί ως προς την εξάπλωσή του και τη κοινωνική του επιρροή, χαρακτηρίζεται αιρετικό, και αμέσως κινητοποιούνται αόρατοι μηχανισμοί για την καταστολή και τον αφανισμό του. Ο Σωκράτης με τις θεωρήσεις του περί αρετής και δικαίου, διατάρασσε τις κατεστημένες επικρατούσες θέσεις της άρχουσας τάξης της Αρχαίας Αθήνας, και συνιστούσε απειλή για την εξουσία της. Κατά τους κατηγόρους του, ωθούσε σε ανατρεπτικές κινήσεις νουθετώντας κυρίως τους νέους, και αυτό θα μπορούσε να βάλει σε κίνδυνο την ασταθή Αθηναϊκή Δημοκρατία της εποχής. Οι Προφήτες τάραξαν τα νερά του Εβραϊκού κατεστημένου καυτηριάζοντας την κοινωνική παρεκτροπή και συγχρόνως αναγγέλλοντας την έλευση του Μεσσία. Ο Χριστός, με τη διδασκαλία του ανέτρεψε τα πάντα τόσο όσο αφορούσε τα κατεστημένα στην Εβραϊκή κοινωνία όσο και τη διαφθορά της Ρωμαϊκής εξουσίας. Ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος με τις θεωρήσεις τους, απετέλεσαν απειλή για τις κατεστημένες εξουσίες της Κεντρικής Ευρώπης που ελέγχονταν από τη Παπική εκκλησία. Τέλος ο Δαρβίνος, εισάγοντας τη θεώρησή του περί της εξέλιξης της ζωής, απετέλεσε απειλή για το επιστημονικό και οικονομικό κατεστημένο της Βικτωριανής Αγγλίας, που θα κινδύνευε να απολέσει την εξουσία του στη διαχείριση της γνώσης. Η γνώση στο προχωρημένο κοινωνικά και οικονομικά πολιτικό σύστημα της Αγγλίας αποτελούσε ήδη τον ισχυρό παράγοντα επιβολής και διαχείρισης της εξουσίας. Έως τότε η πορεία της ζωής αποδίδετο στη βούληση του Θεού, και επομένως η θεώρηση για τις βιολογικές μεταβολές εκτιμήθηκε ως μη ελεγχόμενη.
Ο ανατρεπτικός Καζαντζάκης
Η πιο πρόσφατη περίπτωση στον Ελλαδικό χώρο, όπου οι σκέψεις και οι απόψεις κάποιου φωτισμένου προσώπου θεωρήθηκαν αιρετικές και ανατρεπτικές, είναι εκείνες του Νίκου Καζαντζάκη. Ο Καζαντζάκης διερευνώντας σε βάθος το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και το νόημα της ίδιας της ζωής, παρέβη τις απόψεις τής τότε ηγεσίας της εκκλησίας, για το άβατο στη ζωή των συντελεστών του χριστιανισμού. Η εκκλησία τρομάζοντας από το: Που θα οδηγούσε μια τέτοια αποδοχή, και φοβούμενη πως θα έχανε τουλάχιστον ένα μέρος της διαχείρισης της εξουσίας της, τον θεώρησε βλάσφημο. Το 1955 προσπάθησε να προχωρήσει στον αφορισμό του, και στην απαγόρευση της κυκλοφορίας των βιβλίων του. Τελικά όμως το θέμα παραπέμφθηκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο ουδέποτε αποφάσισε για το σχετικό θέμα. Ωστόσο ακόμη και η Παπική εκκλησία ενοχλημένη από το βιβλίο του Καζαντζάκη, «Ο τελευταίος πειρασμός», το συμπεριέλαβε στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων της, για τα έτη 1954 και 1955.
Πατριώτες, φιλόσοφοι, και ηγέτες
Εκτός όμως των παραπάνω, αιρετικοί και με ανατρεπτικό λόγο, χαρακτηρίστηκαν και αρκετοί φωτισμένοι και χαρισματικό άνθρωποι. Ο Ρήγας Φεραίος, ο Κάρλ Μάρξ, ο Σίγκμουντ Φρόυντ, ο Βλαντιμίρ Ιλίτς Λένιν, ο Μαχάτμα Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, ο Νέλσον Μαντέλα, είναι μερικοί από αυτούς. Όλοι αυτοί που κατάφεραν να αρθρώσουν ανατρεπτικές ιδέες και για τις οποίες πάλεψαν σκληρά για να τις υπερασπιστούν, κόντρα στις κατεστημένες επικρατούσες θεωρήσεις, εκτιμούμε ότι προσέφεραν πολύτιμο έργο στις κοινωνίες τους και τους λαούς τους. Σίγουρα όλοι τους διακατέχονταν τόσο από μεγάλη αγάπη προς τους συνανθρώπους τους, όσο και από υψηλή εκτίμηση προς τις πανανθρώπινες αξίες της ελευθερίας της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Παράλληλα βέβαια, όλοι τους διακρίνονταν και για τη μεγάλη τους τόλμη και το θάρρος τους.
Τα οφέλη
Ιστορικά είναι αποδεδειγμένο πως, ο ανατρεπτικός λόγος και οι αιρετικές απόψεις, που τελικά κατάφεραν να πείσουν, και να αποκτήσουν υψηλή αποδοχή από λαϊκά στρώματα, έχουν επιφέρει μεγάλα οφέλη στις κοινωνίες και στους λαούς που απευθύνθηκαν. Η μονομέρεια στο τρόπο ερμηνείας της ζωής και της καθημερινότητας, εκτιμούμε πως πάντα κρατεί σε ομηρεία τη πρόοδο και τη καλυτέρευση των συνθηκών της ανθρώπινης διαβίωσης. Εκείνο που βοηθά στη πρόοδο και στην εξέλιξη της κοινωνίας, είναι ο πλουραλισμός και γενικά οι θεσμοί της Δημοκρατίας.
Πλουραλισμός και Δημοκρατία
Ο πλουραλισμός είναι η απόλυτα αναγκαία και ικανή συνθήκη για να υπάρξει και να προχωρήσει η Δημοκρατία σε ένα Έθνος. Όμως για να ορθώσει ανάστημα και να ενηλικιωθεί το δέντρο της Δημοκρατίας, θα πρέπει να υπάρξει και η ανάλογη πρόοδος οικονομική και κοινωνική, που θα πολλαπλασιάσει τον Εθνικό πλούτο. Στην Εθνική αυτή προσπάθεια κορυφαίος παράγοντας είναι η δυνατότητα για αυθόρμητη εμπλοκή των πολιτών σε εποικοδομητικούς πειραματισμούς και πρωτοπόρες ιδέες. Οι πρωτοπόρες αυτές ιδέες σε συνδυασμό με τις καινοτόμες δράσεις, είναι εκείνες που θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη μιας χώρας και εν τέλει στη ευημερία του λαού της. Η πρωτοπορία όμως και η καινοτομία γεννιούνται μόνο μετά από παράδοξες και ανατρεπτικές σκέψεις και αποφάσεις, με την ανάληψη φυσικά και του ανάλογου ρίσκου, επιχειρηματικού, οικονομικού, ή και κοινωνικού. Η κοινωνική αλλά και η οικονομική εξέλιξη των λαών και των εθνοτήτων, θα ήταν πολύ αργή, αν δεν θα είχαν υπάρξει οι ανατρεπτικές και αιρετικές αυτές ιδέες.
Η ανάγκη κοινωνικής ανοχής στον αιρετικό λόγο
Οι κοινωνικοί χώροι, θα πρέπει να διαθέτουν τη δυνατότητα να μπορούν να αντέχουν στην έκφραση ανατρεπτικού και αιρετικού λόγου, και να μην εφαρμόζουν τακτικές απόρριψης και αποκλεισμού του, πριν οι ιδέες αυτές καταφέρουν να μπουν σε κοινωνικό διάλογο. Οι κοινωνίες δηλαδή θα πρέπει να υπερνικήσουν τους φόβους τους ότι ο αιρετικός λόγος αποτελεί απειλή για την ύπαρξή τους! Παράλληλα όμως θα πρέπει να διαθέτουν και την ανάλογη ωριμότητα που θα εξασφαλίζει την ικανότητα κριτικής επεξεργασίας των νέων ιδεών, όσο παράδοξες κι αν είναι. Και εάν μεν οι ιδέες αυτές γίνουν αποδεκτές, και κριθεί ότι αξίζει να δοκιμαστούν γιατί θα μπορούσαν να αποφέρουν κοινωνικά ή και κοινωνικά οφέλη, τότε θα πρέπει να αγκαλιαστούν και να ενθαρρυνθεί η εφαρμογή τους. Εάν δε μετά από την εισαγωγή τους στο κοινωνικό διάλογο συναντήσουν αντιστάσεις και απορριφθούν, τότε ο κοινωνικός χώρος θα έχει προφυλαχθεί από μια περιπέτεια μικρού ή μεγαλύτερου, κοινωνικού, οικονομικού, ή και ηθικού κόστους!
Νουθεσία
Καταλήγοντας, εκτιμούμε πως μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια παρότρυνση εν είδει νουθεσίας. Οι κοινωνικοί χώροι τοπικοί ή ευρύτεροι, δεν πρέπει να ανθίστανται στην έκφραση αιρετικού ή ανατρεπτικού λόγου στους κόλπους τους. Αλλά αντίθετα θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να μπορούν να σταθούν κριτικά απέναντί στην εκφορά του, με ειλικρίνεια και αντικειμενική διάθεση. Μπορεί να ενυπάρχουν ευκαιρίες για τις κοινωνίες και τους πολίτες, που δεν θα πρέπει να χαθούν εξ αιτίας μιας de facto απόρριψης, και μόνο με τον φόβο μιας πιθανής κοινωνική αναστάτωσης !
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι ψυχολόγος, ouranosgeo@gmail.com
