Ο Ρεθεμνιώτης δικηγόρος-ποινικολόγος Μανώλης Πετρακάκης μιλά στα «Ρ.Ν.» για τα παιδιά – θύματα του ψηφιακού κόσμου, τα εγκλήματα που συντελούνται μέσα από τις οθόνες των κινητών τηλεφώνων, τις νομικές παραμέτρους αλλά και την αναγκαία πολιτική βούληση για την εφαρμογή νομοθετικών πρωτοβουλιών που θα θωρακίσουν τους ανήλικους
Ανησυχητικά είναι τα στοιχεία για την βία και το έγκλημα μέσα στον ψηφιακό κόσμο του διαδικτύου. Η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι τεράστια, η πρόσβαση των ανηλίκων στο διαδίκτυο δείχνει να είναι ανεξέλεγκτη την ίδια στιγμή που η απουσία κανόνων και μέτρων ασφαλείας αφήνει τους εφήβους εκτεθειμένους στις ορέξεις επιτήδειων.
Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσματα της πανελλήνιας έρευνας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου ΙΤΕ, σύμφωνα με τα οποία σχεδόν οι μισοί έφηβοι έχουν εκτεθεί ως παρατηρητές σε περιπτώσεις βίας στο διαδίκτυο και 13% των εφήβων έχει βιώσει διαδικτυακή βία. Εντυπωσιακό είναι ότι 43% των εφήβων που δηλώνουν «Άλλο» στην ερώτηση για το φύλο, δηλώνουν ότι έχουν υποστεί διαδικτυακή βία, γεγονός που αναδεικνύει την αυξημένη ευαλωτότητα που έχουν και στο διαδίκτυο παιδιά και έφηβοι μη συμβατικού σεξουαλικού προσανατολισμού.
Επίσης, ενδεικτικό είναι ότι 38% των εφήβων δεν γνωρίζει πώς να αναφέρει περιστατικά διαδικτυακής βίας στις πλατφόρμες. Όπως προκύπτει από την έρευνα οι έφηβοι δεν είναι εξοικειωμένοι με βασικές μορφές βίας όπως η έμφυλη βία ή η ρητορική μίσους, γεγονός που λειτουργεί αποτρεπτικά στο να αναγνωρίζουν αυτές τις μορφές βίας όταν τις συναντούν. Πιο συγκεκριμένα 69% είτε δεν γνωρίζει καθόλου είτε δεν είναι σίγουρο τι είναι η έμφυλη διαδικτυακή βία, ενώ το 80% δηλώνει ότι δεν γνωρίζει τι είναι η ρητορική μίσους στο διαδίκτυο.
Η έρευνα αναδεικνύει την αναγκαιότητα περισσότερης ενημέρωσης των εφήβων για τους τρόπους ενδεδειγμένης αντίδρασης όταν βιώνουν ή συναντούν βία στο διαδίκτυο.
Εντυπωσιακό είναι το ποσοστό των εφήβων που θεωρούν ότι η διαδικτυακή βία είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τους ανήλικους (83%), ενώ 44% δεν νιώθει ασφάλεια όταν χρησιμοποιεί το διαδίκτυο. Οι έφηβοι φαίνεται ότι νιώθουν λιγότερη ασφάλεια σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και πλατφόρμες live streaming (46%), ακολουθούν οι πλατφόρμες διαδικτυακών παιχνιδιών, τα chat rooms (27%) και τα περιβάλλοντα instant messaging (26%).
Στα θολά και «ανέλεγκτα νερά» του διαδικτύου ο ανήλικος συχνά γίνεται θύμα εγκληματικών συμπεριφορών
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα «Ρ.Ν.» ο δικηγόρος Μανώλης Πετρακάκης από την μακρά δικηγορική του εμπειρία και κυρίως τον χειρισμό υποθέσεων με ανήλικα θύματα, περιγράφοντας τις επιπτώσεις στην καθημερινότητα του εφήβου, επισημαίνει ότι στα θολά νερά του ψηφιακού κόσμου οι ανήλικοι πέφτουν συχνά θύματα εγκληματικών συμπεριφορών: «Η ασύλληπτη ταχύτητα ανάπτυξης της τεχνολογίας του διαδικτύου, την τελευταία κυρίως δεκαετία, δημιούργησε συνθήκες αχαρτογράφητων διαδικτυακών τόπων – συμπεριφορών και κινδύνων. Ζούμε σε έναν πραγματικό κόσμο εντός του οποίου υπάρχει πλέον και ο ψηφιακός κόσμος, η ψηφιακή εικόνα, η ψηφιακή καθημερινότητα. Παρατηρείται ότι μεγάλο ποσοστό ανηλίκων δίνουν μεγαλύτερη σημασία στην πλασματική – ψηφιακή τους ζωή απ’ ότι στην πραγματική τους αφιερώνοντας ασυνήθιστα πολύ χρόνο στο «κινητό» τους εις βάρος του χρόνου για την οικογένειά τους, τους φίλους τους και τα χόμπι τους. Άλλωστε στη χώρα μας παρατηρούνται εξαιρετικά υψηλά ποσοστά διαδικτυακής εξάρτησης. Στα θολά και ανέλεγκτα νερά του διαδικτύου ο ανήλικος συχνά γίνεται και θύμα εγκληματικών συμπεριφορών. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η ανωνυμία που προσφέρουν δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για τους δράστες και μία κατάσταση εξαιρετικά επικίνδυνη για την ευάλωτη ομάδα των ανηλίκων. Ευάλωτη κυρίως λόγω πνευματικής ανωριμότητας και μη επαρκούς γνωστικής ανάπτυξης».
Εκφοβισμοί, εξευτελισμός και αποκλεισμός – Πως οι δράστες «εισβάλουν» στα σπίτια των ανηλίκων
Σταχυολογώντας τα εγκλήματα που διαπράττονται στο κόσμο του διαδικτύου και τα οποία συχνά φτάνουν ολοένα και περισσότερο στις δικαστικές αίθουσες ο ίδιος σημειώνει: «θα ξεκινούσαμε από τις περιπτώσεις εκφοβισμών, απειλών και παρενοχλήσεων (bullying). Οι μορφές που μπορεί να πάρει όμως είναι και άλλες όπως της ταπείνωσης – εξευτελισμού αλλά και του αποκλεισμού. Άλλοτε οι δράστες μέσω αληθινών ή ψεύτικων λογαριασμών εκτοξεύουν απειλές και ύβρεις σε ανηλίκους, άλλοτε πάλι σε κλειστές ομάδες εφαρμογών με πολλά μέλη διακινούνται φωτογραφίες ή βίντεο δυσφημιστικά-εξευτελιστικά ανηλίκων. Μεγάλες διαστάσεις λαμβάνει και η προσέλκυση ανηλίκων μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (grooming) για λόγους σεξουαλικούς. Οι δράστες αυτών των πράξεων δεν συχνάζουν πλέον έξω από τα σχολεία ή στις πλατείες αλλά «μπαίνουν στο σπίτι του» ανηλίκου. Σε πρώτη φάση κερδίζουν την εμπιστοσύνη του και στη συνέχεια ανάλογα με την ωριμότητα και τις αντιστάσεις του ανηλίκου ξεδιπλώνουν το σχέδιό τους. Άλλοτε επιχειρούν άμεσα δια ζώσης προσέγγιση με το ανήλικο θύμα τους, κάνοντάς του προτάσεις που αφορούν γενετήσιες πράξεις (προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας του ανηλίκου) άλλοτε πάλι αποσπούν ευαίσθητα προσωπικά του δεδομένα (γυμνές φωτογραφίες κλπ.) και εν συνεχεία, επιχειρούν συνάντηση μαζί του για να έλθουν σε σεξουαλική επαφή (αποπλάνηση-ασέλγεια). Εφόσον δεν συναινέσει σε σεξουαλικές πράξεις, του «υπενθυμίζουν» ότι έχουν και τις γυμνές του φωτογραφίες ασκώντας του ψυχολογική πίεση και εκφοβισμό για να υποκύψει (σε αυτή την περίπτωση αν υποκύψει λόγω των πιέσεων που δέχτηκε γίνεται θύμα και του εγκλήματος του βιασμού). Υπάρχουν περιπτώσεις, ανήλικοι οι οποίοι δεν ενδίδουν αλλά έχουν κάνει το λάθος να μοιραστούν φωτογραφίες ακατάλληλου περιεχομένου με τον δράστη, να διαπομπεύονται μέσω της διαρροής σε τρίτους των φωτογραφιών αυτών (εκδικητική πορνογραφία – revengeporn). Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι τα κέρδη από την πορνογραφία ανηλίκων (αγορά που ανθίζει στο διαδίκτυο) είναι τεράστια, με αποτέλεσμα πολλοί ανήλικοι να στοχοποιούνται – προσεγγίζονται μόνο και μόνο για να πειστούν με διάφορους τρόπους να στείλουν φωτογραφικό ή βιντεοληπτικό τους υλικό, το οποίο εν συνεχεία θα διοχετευτεί σε αυτή την σκοτεινή διαδικτυακή αγορά».
Καταλήγοντας ο κ. Πετρακάκης, σημειώνει ότι: «Ο χώρος του διαδικτύου αποτελεί «πεδίο δόξης λαμπρό» για κάθε λογής και διαβάθμισης εγκληματικής συμπεριφοράς κατά των ανηλίκων, οι οποίοι ως ευάλωτη ομάδα, αρκετές φορές δεν αντιλαμβάνονται την κακοποιητική συνθήκη που βιώνουν ή όταν το αντιληφθούν είναι πολύ αργά. Οι εγκληματικές πράξεις κατά των ανηλίκων στο διαδίκτυο είναι καθημερινές και καταγγέλλονται σε πολύ μικρό ποσοστό, όταν δε καταγγέλλονται συχνά είναι δύσκολος ο εντοπισμός του δράστη».
Τι προβλέπει ο ποινικός κώδικας
Όπως τονίζει ο Ρεθεμνιώτης ποινικολόγος, Μανόλης Πετρακάκης, το πλέγμα των ποινικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα για την προστασία των ανηλίκων από εγκληματικές συμπεριφορές στο διαδίκτυο διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια ανάλογα πάντα και με τις τεχνολογικές εξελίξεις και εφαρμόζεται σε συνδυασμό με διατάξεις προστασίας ανηλίκων που διαχρονικά υπάρχουν στον Ποινικό μας Κώδικα. Ειδικότερα τονίζει ότι ως εγκληματικές συμπεριφορές κακουργηματικού χαρακτήρα τιμωρούνται οι πράξεις του βιασμού ανηλίκου και της ασέλγειας, ενώ παράλληλα αξιόποινη είναι και η πράξη της προσέγγισης ανηλίκων («ψάρεμα ανηλίκων») μέσω του διαδικτύου για γενετήσιους λόγους, καθώς και η προσβολή του ανηλίκου στο πεδίο της γενετήσιας ζωής του. Με ιδιαίτερα αυστηρές ποινές, όπως προσθέτει, τιμωρείται η πορνογραφία ανηλίκων και ειδικά όταν ασκήθηκε βία σωματική ή ψυχική για να πιεστεί ο ανήλικος να συμμετάσχει στην παραγωγή πορνογραφικού υλικού ή ο δράστης έχει σκοπό το κέρδος. «Οι δύο τελευταίες χρονικά διατάξεις που έχουν εισαχθεί στον Ποινικό Κώδικα σχετικά με την προστασία και των ανηλίκων είναι η διάταξη για την τιμωρία κάποιων ακραίων μορφών bullying, που επιφέρουν βλάβη της υγείας του ανήλικου ή του προκαλούν σοβαρή ψυχική βλάβη και η εκδικητική πορνογραφία κατά ανηλίκων που έχει κακουργηματικό χαρακτήρα».
Ωστόσο φαίνεται πως η εξέλιξη της τεχνολογίας, η ανωνυμία του διαδικτύου και η ελεύθερη πρόσβαση των ανηλίκων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημιουργούν τις προϋποθέσεις και προσφέρουν «όπλα» στους δράστες διαδικτυακών εγκλημάτων κατά των ανηλίκων, οι οποίοι βρίσκονται πάντα ένα -αν όχι περισσότερα βήματα- μπροστά από τους διώκτες του εγκλήματος. Όπως εξηγεί ο Μανώλης Πετρακάκης ο ποινικός κώδικας, ως ένα κείμενο που στη βάση του διαμορφώθηκε εστιάζοντας σε αδικήματα που αφορούν κυρίως στον πραγματικό κόσμο, δεν αρκεί από μόνος του, για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά και το έγκλημα στη νέα ψηφιακή πραγματικότητα: «Είθισται να υποστηρίζεται ότι το νομοθετικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση του προβλήματος της εγκληματικότητας κατά των ανηλίκων είναι ανεπαρκές ή ότι οι ποινές κατά των δραστών δεν είναι ιδιαίτερα αυστηρές. Στη συγκεκριμένη περίπτωση νομίζω είναι ζήτημα νομοθετικού προσανατολισμού. Το πλέγμα των νομοθετικών μας διατάξεων είναι πλασμένο κυρίως για τον πραγματικό κόσμο. Ο ψηφιακός κόσμος του διαδικτύου και το έγκλημα που αναπτύσσεται εντός αυτού υπόκειται σε άλλους «κανόνες» και άλλες ταχύτητες. Αυτό εντοπίστηκε τα τελευταία χρόνια και η αντεγκληματική πολιτική προσανατολίστηκε όχι απλά στην ενδυνάμωση του κλασικού ποινικού δικαίου (πρόβλεψη ποινών για εγκλήματα που δεν καταγγέλλονται ή όταν καταγγέλλονται είναι δύσκολος ο εντοπισμός του δράστη) αλλά στην ρύθμιση της ασυδοσίας και απόλυτης ελευθεριότητας της αγοράς που δημιούργησαν οι διάφορες διαδικτυακές πλατφόρμες (κυρίως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όσες δίνουν πρόσβαση σε αρχεία εικόνας και ήχου). Η ανεξέλεγκτη πρόσβαση των ανηλίκων σε διαδικτυακούς τόπους και πλατφόρμες αποτελεί «χρυσάφι» για τις ιδιοκτήτριες εταιρείες, οι οποίες συλλέγουν τα δεδομένα των ανηλίκων χαρτογραφώντας τα ενδιαφέροντά τους και τις συνήθειές τους, διαμορφώνοντας εν συνεχεία τις διαφημιστικές τους καμπάνιες και πουλώντας τα προϊόντα τους στην εξαιρετικά προσοδοφόρα αγορά των ανηλίκων».
Χρειάζονται νομοθετικές πρωτοβουλίες, επιβολή περιορισμών στις πλατφόρμες και όχι μόνο εργαλεία γονεϊκού ελέγχου
Όπως προσθέτει, χρειάζονται νομοθετικές πρωτοβουλίες που θα διασφαλίζουν την αυστηρή ταυτοποίηση της ηλικίας του χρήστη, προτού του δώσουν δικαίωμα πρόσβασης, ενώ ο κ. Πετρακάκης αναφερόμενος στους κινδύνους πρόσβασης ανηλίκων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επισημαίνει ότι κέρδος έχουν μόνο οι μεγάλες εταιρείες που συγκεντρώνουν δεδομένα για τις προτιμήσεις των παιδιών. Χαρακτηριστικά τονίζει: «Το όριο ηλικίας ελεύθερης χρήσης των ΜΚΔ (ψηφιακής ενηλικίωσης) θα μπορούσε να είναι ταυτόσημο με την σεξουαλική ενηλικίωση του ανηλίκου, δηλαδή το 15ο έτος (όπως προβλέπει ο Ποινικός Κώδικας). Δεν είναι δυνατόν όμως να διατηρούν προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παιδιά 9, 10 και 11 χρονών, μία συνθήκη που μόνο κινδύνους δημιουργεί και κανένα όφελος δεν έχει. Όφελος έχουν μόνο οι εταιρείες που συλλέγουν τα δεδομένα τους. Η έκθεση ανηλίκων σε επιβλαβές περιεχόμενο και η ανάπτυξη εθιστικών συμπεριφορών είναι αποτέλεσμα του εγκλωβισμού των ανηλίκων στις πλατφόρμες, κάτι που αποτελεί συνειδητή επιλογή των εταιρειών. Προφανώς οι μεγάλες εταιρείες επιθυμούν τη συνέχιση της υπάρχουσας κατάστασης αδιαφορώντας για την προστασία ανηλίκων, αφού οι οποιεσδήποτε υποχρεώσεις τους επιβληθούν συνεπάγονται αυξημένο κόστος ελέγχου και νομικές ευθύνες. Επίσης θα περιοριστεί η εμβέλεια του αλγορίθμου τους και τα διαφημιστικά τους έσοδα».
Επομένως, συνεχίζει: «είτε θα υπερισχύσει η ανάγκη για την προστασία της παιδικής ανηλικότητας με το κράτος να επιβάλει στις εταιρείες να διαμορφώσουν ασφαλιστικές δικλείδες, ώστε με δική τους ευθύνη να απαγορεύουν την πρόσβαση σε ανηλίκους μέχρι κάποια ηλικία ή θα ρίξουμε το «μπαλάκι» στην ατομική ευθύνη των γονέων για επαρκή γονεϊκό έλεγχο και παροχή εργαλείων για την άσκηση αυτού επιτρέποντας ταυτόχρονα στις εταιρείες να παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση σε ανήλικα παιδιά».
Τα παραδείγματα άλλων χωρών και η αναγκαία πολιτική βούληση
Το πρόβλημα της έκθεσης των ανηλίκων στο διαδίκτυο δεν αποτελεί ελληνικό προνόμιο, ωστόσο, όπως εξηγεί ο κ. Πετρακάκης, χώρες όπως η Αυστραλία έχουν λάβει αυστηρά μετρά: «Η Αυστραλία άνοιξε τον δρόμο και συγκρούστηκε με τους κολοσσούς της τεχνολογίας (X, TikTok, Facebook και Instagram) υποχρεώνοντάς τους με μία πρωτοποριακή νομοθεσία να λάβουν μέτρα για να εμποδίζουν την πρόσβαση σε αυτές των ανήλικων κάτω των 16 ετών. Το σημαντικό είναι ότι εναπόκειται στις πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης κι όχι στους γονείς ή στα παιδιά να διασφαλίζουν ότι θα εφαρμόζονται τα μέτρα προστασίας.
Υπάρχουν Ευρωπαϊκές χώρες που κινούνται στο δρόμο που άνοιξε η Αυστραλία, ωστόσο οι περισσότερες προς το παρόν προσανατολίζονται στην νομοθέτηση της πρόβλεψης συναίνεσης των γονέων για την πρόσβαση ανηλίκων, στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και για τη δημιουργία λογαριασμού σε αυτά. Στην χώρα μας, κατά τις δημοσιογραφικές πληροφορίες, εξετάζεται το μοντέλο της παροχής εργαλείων για την καλύτερη άσκηση του γονεϊκού έλεγχου. Γίνεται κατανοητό ότι στην πράξη, εφόσον δεν υπάρξει η συνεργασία των πλατφορμών, τα μέτρα θα είναι απρόσφορα. Όσο δηλαδή καλός γονεϊκός έλεγχος και να υπάρχει, όσα εργαλεία γονεϊκού ελέγχου και αν διατεθούν -που καλώς διατίθενται- η διατήρηση του δικαιώματος στις πλατφόρμες να δέχονται ελεύθερα κάθε ανήλικο, θα υποσκάπτει κάθε μέτρο και κάθε έλεγχο. Πέραν του ότι δίδεται και ένα αντιφατικό μήνυμα, καθώς αν ως κράτος θεωρείς κάτι επικίνδυνο και επιβλαβές για τα παιδιά, δεν το αφήνεις ελεύθερο. Επομένως είναι καθαρά ζήτημα πολιτικής βούλησης, τόσο σε εθνικό όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, εάν θα νομοθετήσουμε για να υποχρεώσουμε τις πλατφόρμες να περιορίσουν την έκθεση των ανηλίκων σε επιβλαβές και επικίνδυνο περιβάλλον ή θα αφήσουμε τις «πλατφόρμες» να νομοθετούν διαμορφώνοντας οι ίδιες τους κανόνες και εμείς να περιοριζόμαστε ως κράτος σε πρωτοβουλίες συμβουλευτικού χαρακτήρα προς τους γονείς. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης θα έπρεπε να υπάρχει μία κοινή στρατηγική, ώστε να καταστούν τεχνικά εφικτά και εφαρμόσιμα τα όποια μέτρα ληφθούν και να μην αφήνεται το κάθε κράτος μέλος να διαπραγματεύεται μόνο του με τους τεχνολογικούς κολοσσούς.
Είναι γνωστό ότι μεγάλες εταιρείες δεν ενδιαφέρονται μόνο για «κομμάτια της αγοράς» αλλά μέσω του lobbying που ασκούν και για «κομμάτια νομοθετικού έργου». Η προστασία των ανηλίκων όμως και η ψυχική τους υγεία είναι πολύ σοβαρό «έργο» για να το παραχωρήσει το κράτος στις εταιρείες».
Η ελληνική κυβέρνηση πρόσφατα προανήγγειλε δέσμη μέτρων που θα οριστικοποιηθούν με σχετικές ανακοινώσεις μεθαύριο Δευτέρα 30 Δεκεμβρίου και περιλαμβάνουν τη δημιουργία ειδικής ιστοσελίδας με οδηγίες προς τους γονείς, την εισαγωγή νέου σχετικού μαθήματος στα σχολεία, αλλά και μια νέα εφαρμογή πιστοποίησης της ηλικίας των χρηστών (Kids Wallet). Το σχέδιο της κυβέρνησης, όπως αναφέρουν πληροφορίες, θα αναπτυχθεί σε τρία στάδια.
Άμεσα τίθεται σε εφαρμογή ειδική πλατφόρμα για τους γονείς, μέσω της οποίας θα μπορούν να ενημερώνονται για τις παγίδες του διαδικτύου και τους κινδύνους.
Σε περίπου τρεις μήνες από τώρα αναμένεται να είναι έτοιμο το αποκαλούμενο και kids wallet στα κινητά, με εφαρμογές για την επαλήθευση της ηλικίας κάθε χρήστη, μέσα και από το Μητρώο Πολιτών.
Υπό συζήτηση, μάλιστα, είναι το ενδεχόμενο η συγκεκριμένη εφαρμογή να είναι προεγκατεστημένη στις νέες συσκευές κινητών τηλεφώνων. Το kids wallet θα λειτουργεί ουσιαστικά ως «ηλικιακός κόφτης». Σύμφωνα με το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης είναι διαθέσιμο στο πρώτο τρίμηνο του 2025. Αναφορά έγινε και στο parco.gov.gr, όπου οι γονείς θα μπορούν να βρουν εύληπτες οδηγίες ώστε να αξιοποιήσουν τους γονικούς ελέγχους που διαθέτουν προεγκατεστημένους οι περισσότερες φορητές συσκευές.
