Αβδελλάς Μυλοποτάμου, μικρό χωριό με μεγάλη ιστορία*

Του ΓΙΑΝΝΗ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗ*

Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί μας φίλοι,

Θα σας μιλήσω για την εκτέλεση από τους Γερμανούς ναζί, 32 ατόμων, στη θέση Γουρνόλακκος του Ψηλορείτη, από τους οποίους οι 23 ήταν από το χωριό μας, τον Αβδελλά. Τα γεγονότα αυτά, μέχρι σήμερα, δεν τα γνωρίζουν οι περισσότεροι Ρεθεμνιώτες, ή για να είμαι ποιο ακριβής, τα ξέρουν πολύ λίγοι.

Σε αυτό, έχομε και εμείς ευθύνη, που τόσα χρόνια δεν το προβάλλαμε.

Την κατοχή, το Γερμανικό φρουραρχείο Ηρακλείου, είχε κηρύξει την περιοχή, νότια των χωριών μας, προς τον Ψηλορείτη, νεκρή, ή απαγορευμένη ζώνη.

Έχω τη διαταγή απαγόρευσης, μου την έδωσε ο κ. Καλογεράκης, τη βρήκε από τα κρατικά αρχεία της εποχής. Θα τη δώσω στον πολιτιστικό σύλλογο, να την έχει, είναι ένα αξιόλογο ιστορικό ντοκουμέντο. Έκαναν περιπολία, Γερμανοί στρατιώτες, σε τακτά χρονικά διαστήματα, για να διαπιστώσουν αν πράγματι οι κάτοικοι των ορεινών χωριών, τηρούν την απαγόρευση. Φυσικά αυτό, για τους κατοίκους των γύρω χωριών, αλλά και του δικού μας, ήταν πολύ δύσκολο, να τηρηθεί η απαγόρευση, διότι στην πλειοψηφία τους ήταν κτηνοτρόφοι και δεν μπορούσαν να μην βόσκουν τα πρόβατά τους, διότι σχεδόν μόνο από αυτά είχαν εισόδημα και θα υπήρχε πρόβλημα επιβίωσης, των οικογενειών τους.

Στις 2-9-1943, ξεκίνησαν περιπολία οι Γερμανοί από τα Αβδελλά, τη θέση πηγάδια, για να διαπιστώσουν αν οι χωριανοί μας και οι κάτοικοι των γύρω χωριών, τηρούν την απαγόρευση. Από την περιπολία, στο Αβδελλιανό αόρι συνέλαβαν έξι άτομα χωριανούς και δύο παιδιά. Οι χωριανοί μας ήταν τα αδέλφια, Πανταλός Γιάννης και Πέτρος, οι Μαθιουδάκης Μιχάλης και Πέτρος και οι Μιχελουδάκης Αντρέας και Γιώργης. Από τον Άγιο Μάμα ήταν ο Σαρρής Λευτέρης και Σερλής Κυριάκος, από την Κάλυβο ήταν οι Παραγιουδάκης Γιάννης και Κοζορώνης Χαράλαμπος και από τις Αβδανίτες ήταν ο Πρινάρης Νικόλαος.

Τους οδήγησαν στην θέση Γουρνόλακκος του Ψηλορείτη. Την επομένη μέρα, 3-9ου, άφησαν τα δυο παιδιά να φύγουν, τον Λαμπρινό Γιάννη και τον Πρινάρη Μιχάλη. Τους άλλους όλους τους εκτέλεσαν. Κατά την εκτέλεση έτρεξε και έφυγε ο Σαρρής Λευτέρης, τον τραυμάτισαν και από το τραύμα πέθανε σε λίγες μέρες.

Σώθηκε και ο Νικηφόρος Γιάννης, τον βρήκαν βαριά τραυματισμένο και επέζησε.

Στις 4- 9ου έκαναν οι χωριανοί μας μια διαβούλευση και αποφάσισαν την επόμενη μέρα στις, 5-9-1943, να πάνε να πάρουν τους νεκρούς συγγενείς τους για να τους θάψουν. Αποφάσισαν να πάνε χωρίς όπλα, γιατί κατά τα δικά μας ήθη και έθιμα, η ταφή των νεκρών είναι μια ιερή στιγμή και γι’ αυτό δεν πήγαν οπλισμένοι. Αυτά όμως δεν ισχύουν για τους Γερμανούς. Με τις βαρβαρότητες που διέπραξαν, στον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και σε όλη τη διάρκεια της κατοχής, απέδειξαν ότι είναι ο ποιο βάρβαρος λαός σε όλο τον πλανήτη. Όταν έφτασαν οι δικοί μας στο Γουρνόλακκο, έβαλαν δύο σκοπούς, να βλέπουν από τα σημεία που είχαν πρόσβαση για να έρθουν οι Γερμανοί. Ο σκοπός που έβλεπε από την μεριά του Ζωνιανού αοριού, ήταν ο Δημήτρης Μιχελουδάκης, Γαλανοδημήτρης.

Ήταν της μάνας μου της αδελφής ο άντρας. Είχα ακούσει τη μαρτυρία από τη θεία μου και τα παιδιά της, πρώτα ξαδέλφια μου. Μόλις τους είδε να ανεβαίνουν, κατέβηκε ποιο χαμηλά και τους φώναξε. Γερμανοί έρχονται και όσοι μπορείτε φύγετε. Αυτός έφυγε αμέσως και δεν ήταν εκεί να δει αυτό που ακολούθησε.

Αμέσως όλοι έτρεξαν να φύγουν στις πλαγιές των γύρω λόφων. Τότε ένας φώναξε, μη φεύγετε μωρέ, δεν θα μας κάνουν κακό. Εμείς ήρθαμε να θάψομε τσι νεκρούς μας. Άρχισαν να γυρίζουν μερικοί και τελικά γύρισαν όλοι πίσω.

Δεν γύρισε μόνο ο θείος μου, Χαράλαμπος Νικολούδης. Έμεινε κρυμμένος μεσόπλαγα, σε απόσταση περίπου 150 μέτρα από το σημείο που ήταν οι πρώτοι σκοτωμένοι. Μου διηγήθηκε 2-3 φορές την ιστορία αυτή. Μου έλεγε ότι δεν είχε καμιά εμπιστοσύνη στους Γερμανούς και γι’ αυτό δεν γύρισε. Όταν έφτασαν οι Γερμανοί στρατιώτες, τους είδαν όλους να τυλίγουν τους νεκρούς σε σεντόνια και κουβέρτες και μετά θα τους μετέφεραν στο χωριό, για να τους θάψουν, με μουλάρια που είχαν πάρει μαζί τους. Οι Γερμανοί είχαν μαζί τους σκύλο και τον έβαλαν να ψάχνει μήπως κάποιοι έχουν κρυφτεί. Ο σκύλος ακολουθούσε την αποβολή όσων έφυγαν και γύρισαν και γύριζε μετά πίσω και αυτός. Ξεκίνησε να ψάχνει προς την κατεύθυνση που είχε κρυφτεί ο θείος μου. Νόμιζα μου είπε, ότι ακολουθούσε την δική του αποβολή. Πριν τον πλησιάσει 80 περίπου μέτρα, ο σκύλος γύρισε πίσω. Για καλή μου τύχη μου είπε, ακολούθησε την αποβολή κάποιου από αυτούς που γύρισαν. Από το σημείο αυτό που είχε κρυφτεί, είδε όλα όσα ακολούθησαν. Τους μάζεψαν όλους αμέσως σε ένα σημείο και τους εκτέλεσαν. Συνολικά από το χωριό μας στις 3-9ου και στις 5-9-1943 εκτέλεσαν οι ναζί 23 άτομα, όλοι νέοι και πολλοί παντρεμένοι, με τέσσερα και πέντε παιδιά ο καθένας.

Ένας από τους σκοτωμένους στις 5-9ου, ήταν ο δάσκαλος του χωριού Δετοράκης Νίκος, από την Κριτσά Λασιθίου. Ακούστε τι είπε αυτός ο ξεχωριστός άνθρωπος.

Δεν μπορώ να μην πάω και εγώ μαζί με τους άλλους χωριανούς να πάρομε τους νεκρούς, γιατί έχουν σκοτωθεί οι γονείς των μαθητών μου. Ο θείος μου ήταν κρυμμένος και άκουσε τους πυροβολισμούς και τις φωνές των εκτελεσθέντων.

Να συμπληρώσω ότι, από το χωριό μας σκοτώθηκαν πολεμώντας στον Αλβανικό μέτωπο ακόμα τέσσερα άτομα και έτσι την περίοδο 1941-1944, σκοτώθηκαν συνολικά 27 άνθρωποι.

Εδώ θα επικαλεστώ τη μελέτη που έκανε ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, κ. Γιώργος Καλογεράκης, για την αναγνώριση του χωριού μας ως Μαρτυρικό, στην οποία αναφέρει το εξής συγκλονιστικό.

Από τα δημοτολόγια που μελέτησε της εποχής εκείνης, το χωριό μας είχε 104 κατοίκους. Μετά την εκτέλεση στο Γουρνόλακκο των 23 και τον θάνατο των τεσσάρων στο Αλβανικό μέτωπο, έμειναν 77. Δηλαδή σκοτώθηκε, το 26% των κατοίκων του. Από τους 77 κατοίκους, τα 50 ήταν παιδιά ορφανά και οι 27 ήταν οι χήρες μάνες τους, οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους. Αυτό δε, να είναι στους 77 κατοίκους, τα 50 ανήλικα και ορφανά παιδιά, όπως αναφέρει ο κ. Καλογεράκης, αποτελεί ένα παγκόσμιο και μοναδικό ιστορικό γεγονός.

Αυτά σε συντομία ήταν τα γεγονότα της κατοχής και οι επιπτώσεις που προκάλεσαν στη ζωή όλων των κατοίκων και για πολλά χρόνια μετά.

Τα γεγονότα αυτά, της εκτέλεσης των 23 χωριανών μας από τους ναζί, έχει δραστηριοποιηθεί ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού μας, τα δύο τελευταία χρόνια και μπράβο στην πρόεδρο Μαρία Λαμπρινού που είχε την ιδέα και ξεκίνησε αυτή την προσπάθεια, αλλά και σε όλο το Διοικ. Συμβούλιο του συλλόγου, που έβαλαν στόχο την ανάδειξη του χωριού μας ως Μαρτυρικό και την ένταξή του στο δίκτυο των μαρτυρικών χωριών της Ελλάδος.

Ο στόχος αυτός είναι εφικτός, διότι σύμφωνα με τη μελέτη και την τεκμηρίωση των γεγονότων που έκανε ο καθηγητής κ. Καλογεράκης, τα πληθυσμιακά δεδομένα την εποχή που εκτελέστηκαν οι 23 χωριανοί μας, σε ποσοστό στα %, σε σχέση με τους κατοίκους του, εκείνη την εποχή, είναι σχεδόν διπλάσια από αυτό που προβλέπει ο νόμος, για την αναγνώρισή του, ως μαρτυρικό. Θέλω να ευχαριστήσω δημόσια τον καθηγητή κ. Καλογεράκη, για τη μεγάλη και επίπονη προσπάθεια που έκανε και το αποτέλεσμα αυτής θα τον δικαιώσει και θα μας κάνει και εμάς όλους περήφανους, για τους προγόνους μας.

Ας είναι όλοι αθάνατοι.

*Απόσπασμα από την εισήγηση στο πανελλήνιο συνέδριο «Ολοκαυτώματα 80 χρόνια μετά» (Ρέθυμνο 23 Αυγούστου 2024).

* Ο Γιάννης Νικολούδης είναι συνταγματάρχης τραπεζικός τ. αντινομάρχης Ρεθύμνου