Επισημάνσεις του Γεράσιμου Κάρουλα στα «Ρ.Ν.», επίκουρου καθηγητή Πολιτικών Επιστημών, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Η σταδιακή αποδυνάμωση των δημοκρατικών αξιών και η συρρίκνωση της εμπιστοσύνης των πολιτών σε βασικούς θεσμούς, όπως το κοινοβούλιο, τη δικαιοσύνη και τα πολιτικά κόμματα, συνδέεται άμεσα με τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών και έχουν καταστεί αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής, πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας
Μία παρατεταμένη, διαχρονική κρίση εμπιστοσύνης σε βασικούς θεσμούς τους κράτους βιώνουν οι Έλληνες πολίτες, υιοθετώντας μία στάση απαξίωσης απέναντι στην, προβλεπόμενα αμερόληπτη, λειτουργία βασικών θεσμικών οργάνων της χώρας, όπως το κοινοβούλιο, η δικαιοσύνη και τα πολιτικά κόμματα. Η συρρίκνωση της αποδοχής των πολιτών απέναντι στους δημοκρατικούς θεσμούς καταγράφεται μέσα από ένα σύνολο ερευνών και δημοσκοπήσεων, οι οποίες αναδεικνύουν τους ολοένα και χαμηλότερους δείκτες δημοκρατικότητας στην Ελλάδα, γεγονός που παρατηρείται πιο έντονα στα χρόνια μετά την κρίση. Το τελευταίο χρονικό διάστημα, με αφορμή την υπόθεση των Τεμπών οι πολίτες έχουν πραγματοποιήσει μαζικά συλλαλητήρια και κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας, εκφράζοντας την απογοήτευσή τους όχι μόνο για τη διαχείριση της συγκεκριμένης υπόθεσης, αλλά και για την ευρύτερη διάκριση και αποτελεσματικότητα των εξουσιών στην Ελλάδα. Σύμφωνα με έρευνα της Public Issue το 2024, το 70% των Ελλήνων πολιτών δεν εμπιστεύεται τη δικαιοσύνη, σε σχέση με το αντίστοιχο 44% που ίσχυε το 2007, ενώ σύμφωνα με έρευνα της ΔιαΝΕΟσις το 2024, τα τρία κυρίαρχα συναισθήματα των πολιτών της χώρας είναι η ανασφάλεια, η απογοήτευση και ο θυμός, την ώρα που το 32,3% θεωρεί ότι σημαντικότερος παράγοντας για την οικονομική ανάπτυξη είναι η απονομή δικαιοσύνης, καταγράφοντας αύξηση 2% σε σχέση με το 2022.
Οι τάσεις απαξίωσης των θεσμικών οργάνων και προσώπων σε θέσεις εξουσίας εκ μέρους της ελληνικής κοινωνίας μεταφράζεται στην αποστασιοποίησή της από τα κοινά, με τη συμμετοχή στις εκλογικές αναμετρήσεις να βρίσκεται στα χαμηλότερα επίπεδα της εποχής της Μεταπολίτευσης. Ωστόσο, σύμφωνα με όσα ανέφερε μεταξύ άλλων στα «Ρ.Ν.», ο Γεράσιμος Κάρουλας, επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης, η συμμετοχή στις εκλογές δεν είναι η μοναδική ευκαιρία των πολιτών να συμβάλλουν ενεργά στον πολιτικό και κοινωνικό βίο, παρότι έχουν εγκαταλείψει τους παραδοσιακούς θεσμούς πολιτικής συμμετοχής, όπως τα κόμματα και τα συνδικάτα. Σύμφωνα με δημοσκόπηση της Metron Analysis με θέμα «Κράτος Δικαίου: Δημοκρατία και Δικαιοσύνη», το 91% των πολιτών θεωρεί ότι η δικαιοσύνη είναι αργή, το 79% ότι είναι πολιτικά ελεγχόμενη, το 73% ότι η δικαιοσύνη δεν χειρίζεται με επάρκεια σημαντικές υποθέσεις που απασχολούν την κοινή γνώμη, ενώ το 88% ότι το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την ελληνική Δικαιοσύνη χρειάζεται σοβαρές αλλαγές. Σύμφωνα με έρευνα του Ευρωβαρόμετρου τώρα, για το 2024, μόλις το 32% των Ελλήνων θεωρεί ότι δεν προστατεύονται θεμελιώδεις αξίες, όπως το κράτος δικαίου, η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Περισσότεροι από 1 στους 2 Έλληνες διακρίνουν ένα δημοκρατικό έλλειμμα στη χώρα, όπως αναδεικνύει έρευνα του Democracy Perception Index, που διεξήχθη από το Φεβρουάριο μέχρι τον Απρίλιο του 2024 και αφορούσε συνολικά 15 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπως εντοπίστηκε μεταξύ άλλων, για τρίτη χρονιά στη σειρά, η οικονομικές ανισότητες και η διαφθορά των θεσμών είναι τα σημαντικότερα προβλήματα που εντοπίζουν οι Έλληνες, στατιστικά δείγματα που αποδεικνύουν «ότι η Δημοκρατία στην Ελλάδα έχει υποχωρήσει», όπως σημείωσε ο κ. Κάρουλας, συνιστώντας ωστόσο ότι «Διαχρονικά στην Ελλάδα, σε αρκετούς από τους θεσμούς, όπως το Κοινοβούλιο, η κυβέρνηση και τα σώματα ασφαλείας, με διαφορετική ένταση του φαινομένου, η αποδοχή είναι σχετικά χαμηλή. Το θέμα είναι ότι σε θεσμούς όπως η Βουλή και τα πολιτικά κόμματα υπάρχει μία τεράστια συρρίκνωση της θετικής τους αποδοχής από τους πολίτες, από την αρχή της κρίσης και μετά. Αυτά τα νούμερα καταρρέουν στην πραγματικότητα από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας. Στους περισσότερους από αυτούς τους θεσμούς, ούτως ή άλλως η Ελλάδα δεν ήταν μεταξύ αυτών που είχαν τον υψηλότερο βαθμό θετικής ανταπόκρισης».
Αποχή από τις εκλογές – Ενίσχυση της ακροδεξιάς
Αναπόφευκτα, οι πολιτικές συμπεριφορές των πολιτών και η στάση τους απέναντι στις εξελίξεις αλλάζουν και στρέφονται σε διαφορετικές κατευθύνσεις, έχοντας πλέον καταστήσει αυτονόητη την απουσία τους από θεμελιώδεις δημοκρατικές διαδικασίες συμμετοχής, όπως περιέγραψε ο κ. Κάρουλας. «Παρατηρείται αποστασιοποίηση από τα κοινά και από τις εκλογικές αναμετρήσεις. Η Ελλάδα βιώνει τα χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής σε εκλογές, που έχουμε καθ’ όλη την περίοδο της τρίτης ελληνικής δημοκρατίας, μακράν. Μία τάση που είχε ξεκινήσει να φαίνεται και πριν την κρίση, στις εκλογές του 2007. Από εκεί και πέρα όμως η συρρίκνωση είναι τεράστια», σημείωσε, ενώ σε δεύτερο χρόνο, όπως τόνισε, διακρίνεται μία στροφή προς την ακροδεξιά, όχι μόνο στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο, γεγονός που δεν αντιμετωπίζεται με τη δέουσα σοβαρότητα. «Βλέπουμε δυστυχώς μία τάση ενίσχυσης των ακροδεξιών κομμάτων, η οποία είναι διεθνής βέβαια, αλλά έρχεται και στην Ελλάδα, το οποίο είναι εξαιρετικά ανησυχητικό και δεν φαίνεται να το κατανοούν πολιτικά κόμματα και Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά φαίνεται να το αντιμετωπίζουν με μία χαλαρότητα και δεν δίνουν το απαιτούμενο ενδιαφέρον».
Παρόλα αυτά, οι κινητοποιήσεις για τα Τέμπη έχουν αλλάξει την εικόνα που είχε διαμορφωθεί για μεγάλη αποχή των πολιτών από την πολιτική συμμετοχή, με τον κ. Κάρουλα να επισημαίνει ότι οι εκλογές δεν είναι ο μοναδικός τρόπος να συμβάλλει κανείς στα κοινά. Συνολικά 7 στους 10 Έλληνες θεωρούν ότι υπάρχει συγκάλυψη των πραγματικών ευθυνών και των ενόχων για το δυστύχημα των Τεμπών, σύμφωνα με την Metron Analysis.
«Τα συλλαλητήρια των Τεμπών ήταν τόσο μαζικά, που έστειλαν ένα συλλογικό μήνυμα, ένα μήνυμα που ξεφεύγει από το στενό τοπικό του χαρακτήρα, δείχνοντας ότι πρόκειται πλέον για ένα εθνικό τραύμα. Είδαμε τους πολίτες να επιστρέφουν μετά την περίοδο της κρίσης στην πολιτική τους συμμετοχή, αλλά όχι μέσα από τους παραδοσιακούς θεσμούς πολιτικής συμμετοχής, όπως τα κόμματα ή τα συνδικάτα. Τώρα βλέπουμε να γίνεται αυτό και με τα Τέμπη, βλέπουμε δηλαδή να παίρνει μία μορφή μεγάλης μαζικής κοινοποίησης ενός κινήματος», υπογράμμισε ο κ. Κάρουλας, τονίζοντας ότι αυτό δεν μπορεί παρά να είναι κάτι που έχει να κάνει με την κρίση εμπιστοσύνης απέναντι στους θεσμούς και το κράτος δικαίου.
«Η κυβέρνηση προσπαθεί να ελέγξει τους θεσμούς»
Σοβαρές είναι οι κυβερνητικές ευθύνες στην παρακμή των δημοκρατικών θεσμών, από τη στιγμή που οι επενδύσεις στο κοινωνικό κράτος στερεύουν διαρκώς και ο έλεγχος των ανεξάρτητων εξουσιών διογκώνεται επίσης. Στην τελευταία θέση ανάμεσα στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρέθηκε η Ελλάδα το 2024, όσον αφορά την Ελευθερία του Τύπου, σύμφωνα με τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα, καταλαμβάνοντας την 88η, από συνολικά 107 χώρες σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο πάλι, περισσότεροι από τους μισούς Έλληνες θεωρούν ότι η δικαιοσύνη στην Ελλάδα δεν είναι ανεξάρτητη και δέχεται παρεμβάσεις (52%). «Η τάση των τελευταίων ετών μας δείχνει ότι η κυβέρνηση προσπαθεί να ελέγξει τους θεσμούς. Παρακολουθήσεις προσώπων, επιθέσεις εναντίον ανεξάρτητων λειτουργών της δικαιοσύνης, προσπάθεια ελέγχου των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών, πρακτικές ελέγχου των ΜΜΕ μέσα από αγωγές τύπου Slapps, προσπάθεια παράκαμψης του συντάγματος, όπως για παράδειγμα με το άρθρο 16, ακόμα και η υπαγωγή των μυστικών υπηρεσιών και των μέσων παρακολούθησης στον Πρωθυπουργό είναι πρακτικές που πηγαίνουν προς τη συγκεκριμένη σκόπιμη προσπάθεια ελέγχου των θεσμών», συμπλήρωσε ο κ. Κάρουλας.
Το 85% των πολιτών κρίνουν ότι θα έπρεπε να επέλθει αλλαγή στην ηγεσία της ελληνικής δικαιοσύνης, σύμφωνα με την Metron Analysis, γεγονός που εντοπίζει σαν ανάγκη του ελληνικού συστήματος και ο κ. Κάρουλας, σημειώνοντας: «Το βασικό θέμα είναι αν η δικαιοσύνη κάνει σωστά τη δουλειά της και φαίνεται ότι αυτό δεν γίνεται, όπως προκύπτει από τις αποκαλύψεις στο ζήτημα των Τεμπών. Υπάρχει μία διάχυτη αίσθηση ατιμωρησίας. Είναι στο ίδιο το χέρι της δικαιοσύνης να κερδίσει την εμπιστοσύνη. Πρέπει να γίνουν τομές στη δικαιοσύνη, όπως στο κομμάτι εκλογής της ηγεσίας της. Είναι απαραίτητο να αλλάξει ο τρόπος εκλογής των ανώτατων δικαστηρίων και το ζητούμενο είναι να επιτευχθεί μία μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Εξ ορισμού, πρόκειται για μία εξουσία που διακρίνεται από τις υπόλοιπες και αυτό πρέπει να διασφαλιστεί», ενώ στη συνέχεια πρόσθεσε ότι οι επενδύσεις στο κοινωνικό κράτος λιγοστεύουν διαρκώς, την ώρα που διακρίνεται μία συρρίκνωση της εστίας ενδιαφέροντος από τους κοινωνικούς φορείς στο κράτος πρόνοιας.
«Υπάρχει η αίσθηση της ατιμωρησίας»
Αναφορικά με το κατά πόσο, μέσα από τις μεγάλες λαϊκές κινητοποιήσεις του τελευταίου χρονικού διαστήματος ενισχύεται η κοινωνική συνείδηση και συμμετοχή ή απλά εκφράζεται ένας βραχύχρονος, προσωρινός χαρακτήρας αντίδρασης εκ μέρους της κοινωνίας, ο κ. Κάρουλας ανέφερε στα «Ρ.Ν.»: «Αν ο κόσμος δεν εκπαιδευτεί στο να καταλάβει το νόημα της συμμετοχής και της εμπλοκής στα κοινά, δεν αντιμετωπίζει την έννοια του πολίτη ως μία συλλογική έννοια και την αντιμετωπίζει σαν κάτι αποκλειστικά και μόνο ατομικό, τότε κάτι πάει λάθος. Αν δεν υπάρχει συμμετοχή και διεκδίκηση, προφανώς κάποια πράγματα είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν. Μακάρι οι πολίτες να στρέφονται προς τη συμμετοχή και να αποκτούν μία κοινωνική συνείδηση».
Τέλος, σχολιάζοντας το κατά πόσο η έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στο ελληνικό κράτος και τους θεσμούς του είναι δικαιολογημένη, ο κ. Κάρουλας σημείωσε: «Προφανώς και είναι εύλογο και πρέπει να υπάρχει κριτική των πολιτών απέναντι στο κράτος. Πρέπει όμως να υπάρχει και σωστή ενημέρωση σε όλα τα ζητήματα. Προφανώς είναι δικαιολογημένη σε μεγάλο βαθμό, η χαμηλή εμπιστοσύνη των πολιτών σε βασικούς θεσμούς του κράτους. Ίσως η ένταση των φαινομένων είναι αυτό που προβληματίζει, αλλά σε μεγάλο βαθμό το αίτημα για δικαιοσύνη πολύ σωστά υπάρχει και δεν εμπλέκει μόνο το δικαστικό σώμα, αλλά και τα κόμματα και την κυβέρνηση. Όσο υπάρχει αυτή η αίσθηση της ατιμωρησίας, της επιβολής με ιδιαίτερα αδιαφανή κριτήρια, όσο δεν υπάρχει αρχή της δημοκρατικής λογοδοσίας, που είναι βασικό στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος αλλά στο πώς μία κυβέρνηση θα πρέπει να λογοδοτεί καθημερινά, τότε η ανησυχία των πολιτών σε μεγάλο βαθμό είναι εύλογη».
