Με αφορμή τις εμπορικές εκθέσεις: «Τέχνημα», «Λαϊκή Τέχνη» και «Παρουσίες», τις οποίες επισκέφτηκα πρόσφατα – εντυπωσιασμένος από την πρόοδο – και στην Κρήτη – την οποία έχει να επιδείξει ο κλάδος της καλλιτεχνικής παραγωγής και χειροτεχνίας, θα ήθελα να καταθέσω μερικές σκέψεις μου για το παρελθόν, παρόν και μέλλον του, καθώς και για την, επί του παρόντος παραγνωρισμένη, αξία του.
Η Δημιουργική Βιομηχανία, η οποία εμπεριέχει τη Χειροτεχνική Παραγωγή, αντιστοιχεί στο 6,1% του παγκόσμιο ΑΕΠ και σε κάποιες χώρες η συμμετοχή της ανέρχεται στο 7%. Δημιουργεί έσοδα που ξεπερνούν τα δύο τρισεκατομμύρια δολάρια, ενώ απασχολεί 50 εκατομμύρια ανθρώπους. Σχεδόν οι μισοί από τους εργαζόμενους είναι γυναίκες ενώ απασχολεί αρκετά περισσότερα άτομα ηλικίας 15-29 ετών, σε σχέση με τους υπόλοιπους κλάδους.
Σύμφωνα με μία καταγραφή που έγινε από τα εκάστοτε Επιμελητήρια και την Κεντρική Ένωση Επιμελητηρίων Ελλάδος (και τα στοιχεία του ΓΕΜΗ, με διερεύνηση συγκεκριμένων ΚΑΔ και με εξαίρεση τις σαφώς βιομηχανικές δραστηριότητες), για τον κλάδο της Χειροτεχνίας διαπιστώθηκε ότι πανελλαδικά δραστηριοποιούνται στη Χειροτεχνία 10.969 επιχειρήσεις. Οι 4.504 από αυτές έχουν ως κύρια δραστηριότητα τη Χειροτεχνία, ενώ 7.408 την εμφανίζουν ως δευτερεύουσα (πιθανώς και ως επικουρική άλλων δράσεων). Επιπρόσθετα υπάρχουν και 943 επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη Χειροτεχνία, παράλληλα και μέσω άλλου κύριου ΚΑΔ (Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων, 2022). Η Ξυλοτεχνία και η Αργυροχοΐα – Χρυσοχοΐα είναι οι κύριοι κλάδοι, σημειώνεται άνοδος στο Ψευδοκόσμημα, στην Κούκλα και Χειροποίητα Παιχνίδια ενώ υποχωρούν οι κλάδοι της Κεραμικής και της Χειροτεχνίας Υφάσματος. Πανελλαδικά, σε 24 χειροτεχνικούς κλάδους, οι επιχειρήσεις που καταγράφονται απασχολούν 47.784 εργαζόμενους και ο κύκλος εργασιών τους ανέρχεται στα 2,8 δισ. ευρώ. (Πηγή: Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων, 2022).
Αναφορικά με τη γεωγραφική κατανομή του αριθμού των χειροτεχνικών επιχειρήσεων, έχουμε την ακόλουθη ποσοστιαία κατανομή τους (στοιχεία για τις τρεις πρώτες Περιφέρειες):
| Περιφέρεια Αττικής | 34,83% |
| Περιφέρεια Κεντρ. Μακεδονίας | 17,59% |
| Περιφέρεια Κρήτης | 9,76% |
Κατά τη γνώμη μου – και παρά την προφανή σημασία του για την Ελληνική Οικονομία, ο κλάδος της χειροτεχνίας αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις, με τις κυριότερες από αυτές να είναι η μειωμένη εγχώρια ζήτηση, η περιορισμένη πρόσβαση σε χρηματοδότηση, η έντονη πίεση από εισαγωγές μαζικής παραγωγής χαμηλού κόστους, η έλλειψη δικτύων σε περιφερειακές αγορές.
Παρά τα παραπάνω, θεωρώ ότι τα τελευταία λίγα χρόνια, λόγω μιας σειράς από ευνοϊκές συγκυρίες, με κυριότερη την υψηλή τουριστική επισκεψιμότητα του Ρεθύμνου, δημιουργήθηκαν επιτέλους ευνοϊκές προϋποθέσεις μια εκθετικής ανάπτυξης της ελληνικής χειροτεχνίας, εάν και εφόσον εφαρμοστούν κατάλληλες πολιτικές.
Οι πολιτικές αυτές θα πρέπει να σχεδιαστούν τόσο λαμβάνοντας υπόψη τους την εκάστοτε τοπική πραγματικότητα και τα χαρακτηριστικά της, όσο (και κυρίως αυτό) την συνεργασία με απαραίτητους συμμετέχοντες στη διαδικασία κατάρτισης και σχεδιασμού πολιτικής τους: χειροτέχνες, εμπορικές επιχειρήσεις, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Επιμελητήρια, Περιφέρεια, Κεντρική Κυβέρνηση. Αυτές οι πολιτικές, θα πρέπει ωστόσο να περιλαμβάνουν τουλάχιστον τα παρακάτω:
- Μεταφορά δεξιοτήτων και γνώσεων:
Η πτώση της παραδοσιακής χειροτεχνίας στις αγροτικές περιοχές λόγω της αστικοποίησης και της μετανάστευσης έχει οδηγήσει σε μεγάλες απώλειες δεξιοτήτων και γνώσεων. Οι νεότερες γενιές επιλέγουν συχνά διαφορετικούς δρόμους σταδιοδρομίας, με αποτέλεσμα η συσσωρευμένη τεχνική γνώση και μία εμπειρία αιώνων να απαξιώνεται, ελπίζουμε όχι ανεπίστρεπτα.
- Δημιουργία χωρικών / κλαδικών πόλων και ομαδοποιήσεων:
Κάθε φορά που κάτι τέτοιο έχει σχηματοποιηθεί η προστιθέμενη αξία και η αναγνωρισιμότητα της εκάστοτε παραγωγής έχουν εκθετικά βελτιωθεί. Εδώ θα θυμίσω για παράδειγμα την περίπτωση του Θραψανού Ηρακλείου, όπου το τοπικό cluster επιχειρήσεων όχι μόνο είναι βιώσιμο, αλλά και τροφοδοτεί αυξητικά τη διεθνή αγορά με ποιοτικά κρητικά προϊόντα αγγειοπλαστικής.
- Κατοχύρωση και πιστοποίηση παραγωγής:
Πρέπει να γίνει κοινός τόπος ότι τα αυθεντικά προϊόντα χειροτεχνικής παραγωγής παραδοσιακής ή σύγχρονης καλλιτεχνικής αντίληψης είναι και υψηλότερης ποιότητας και μοναδικά. Η αντίληψη αυτή των καταναλωτών σχετικά με την αξία και την ποιότητα των χειροτεχνικών προϊόντων υποβοηθείται ουσιαστικά από την ύπαρξη ενός μητρώου πιστοποιημένων χειροτεχνών – αλλά και από την ύπαρξη ενός Σήματος Διασφάλισης Ποιότητας κάποιων συγκεκριμένων προδιαγραφών. Μία από τις τοπικές προσπάθειες αποτέλεσε και το δίκτυο «Κρητικά χέρια», με σκοπό το να προωθήσει τα προϊόντα αυθεντικής Κρητικής λαϊκής τέχνης, τα οποία κατασκευάζονται αποκλειστικά από Κρητικούς καλλιτέχνες και αποτελούν συνεχιστές της παράδοσης. Το δίκτυο αυτό δημιουργήθηκε από τα τέσσερα Επιμελητήρια της Κρήτης και ομολογουμένως βρίσκεται ακόμη σε εφηβικό στάδιο, κυρίως λόγω αδυναμίας χρηματοδότησης του με επαρκείς πόρους. Αποτελεί όμως ένα έργο – Πιλότο, για αντίστοιχες μελλοντικές πρωτοβουλίες μας. Επίσης αντίστοιχα, το «Καλλιτεχνικό Χωριό» στο ΒΙΟΠΑ Χανίων, όπως και το Κέντρο Κρητικής Χειροτεχνίας στην οδό Μουσούρων στο Ρέθυμνο, φιλόδοξη πρωτοβουλία της τότε διοίκησης του Επιμελητηρίου μας, που επί του παρόντος μάλλον βρίσκεται σε υπολειτουργία. Ελπιδοφόρα βεβαίως είναι και η εξαγγελία για τη Κατάρτιση για την υφαντική τέχνη η οποία υλοποιείται στα Ανώγεια.
- Προβολή των κρητικών χειροτεχνικών προϊόντων στους επισκέπτες μας:
Η προβολή της κρητικής χειροτεχνίας και των προϊόντων της, ως εξαγώγιμων προϊόντων και η ενίσχυση της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων του κλάδου, είναι δεδομένο ότι αποτελεί βασική προτεραιότητα και των τεσσάρων Επιμελητηρίων του νησιού μας. Remaining Time-0:00FullscreenMute
Σε αυτό το πλαίσιο, η «Γιορτή Κρητικής Διατροφής», που διοργανώνεται από την Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης, το Επιμελητήριο Ρεθύμνης και το Δήμο Ρεθύμνης, λειτουργεί ως ιμάντας ενίσχυσης των τοπικών παραγωγικών επιχειρήσεων και της προβολής, τόσο της κρητικής διατροφής όσο και του πολιτισμού του τόπου μας δίδοντας χώρο στους χειροτέχνες μας. Αντίστοιχα προσπαθούμε ως Επιμελητήριο να συμμετέχουμε – φιλοξενώντας επιχειρήσεις μας – σε όσο το δυνατόν περισσότερες κλαδικές εκθέσεις τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Σκοπός μας κατά τη διαδικασία προγραμματισμού και υλοποίησης όλων των σχετικών δράσεων είναι το να υποστηριχθούν οι παραγωγοί μας στις προσπάθειες προώθησης και προβολής των χειροτεχνικών τους προϊόντων, σε ένα ευρύτερο κοινό Ελλήνων και αλλοδαπών επισκεπτών.
- Βιώσιμη και περιβαλλοντικά φιλική παραγωγή:
Θεωρώ τουλάχιστον απογοητευτικό για ένα νησί όπως η Κρήτη, με τέτοια υφαντουργική παράδοση και δημιουργίες τόσο υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου, το να μην είναι σε θέση να αξιοποιήσει τοπικούς πόρους (που καταστρέφονται) όπως για παράδειγμα το μαλλί προβάτων. Επ’ αυτού πιστεύω ότι συντεταγμένα, πρέπει, ως αυτοδιοίκηση και φορείς του επιχειρείν στα πλαίσια της κυκλικής οικονομίας, της ανακύκλωσης στον πρωτογενή τομέα, να διεκδικήσουμε μία στοχευμένη χρηματοδότηση – ή φορολογικές απαλλαγές – ούτως ώστε να ενισχυθούν όσοι επιθυμούν να παράγουν με βιώσιμο τρόπο χρησιμοποιώντας τις πρώτες ύλες που χρειάζεται η Υφαντική, ώστε να δώσει κίνητρα στους ανθρώπους που θέλουν να ασχοληθούν επαγγελματικά με τη Χειροτεχνία και να δημιουργήσει εν τέλει μία αλυσίδα αξίας που θα συνδέει την αγορά με τη ζήτηση, εστιάζοντας στον καταναλωτή που επιθυμεί ποιοτικά προϊόντα (για παράδειγμα, το άνοιγμα των κασελών και των μπαούλων στα πλαίσια του 8ου Amari Green Festival, άφησε άφωνες τουλάχιστον δύο γενιές).
Εν κατακλείδι, εάν θέλουμε να μιλήσουμε για ισόρροπη ανάπτυξη, για αειφορία και για διατήρηση του οικονομικού και κοινωνικού ιστού της ενδοχώρας της Κρήτης, θα πρέπει να ασχοληθούμε σοβαρά με την ορθολογική προστασία και την ανάπτυξη της χειροτεχνίας μας. Μακροπρόθεσμος στόχος όλων των παραπάνω πολιτικών υποστήριξης της, θα πρέπει πιστεύω να είναι η ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών μέσω της χειροτεχνίας, η αύξηση της παραγωγής και της τοπικής απασχόλησης στον ευρύτερο τομέα της πολιτιστικής δημιουργίας -μέσα από την ανάδειξη μίας νέας γενιάς καταρτισμένων και πιστοποιημένων χειροτεχνών και δημιουργών πολιτιστικών αγαθών, γενικότερα. Τέτοιες θα ήταν κατά τη γνώμη μου, εκτός από την υφαντουργία και τα υποπροϊόντα χειροτεχνίας με βάση το μαλλί, τα προϊόντα από δέρμα σε τσάντες ταξιδιού – εργασίας, αξεσουάρ (ζώνες, μπρελόκ, πορτοφόλια κ.τλ.), ή τα αυθεντικά δερμάτινα καλοκαιρινά σανδάλια, αλλά ειδικά και μία ξεχωριστή κατηγορία για την Κρήτη που αποτελούν τα παραδοσιακά υποδήματα – στιβάνια. Πρόκειται μια τέχνη αιώνων που ευτυχώς παραμένει ζωντανή, όπως επίσης η κατασκευή παραδοσιακών οργάνων, με τους κορυφαίους στο είδος της χώρας μας να βρίσκονται στην Περιφέρεια Κρήτης. Μία άλλη κατηγορία αποτελούν αποτελούν τα μαχαίρια χρηστικά ή ως ενθύμιο που αναβιώνει τελευταία όπως και οι ξυλοδημιουργίες (δώρα, αντικείμενα, σκεύη, παιχνίδια κ.ά.). Δυστυχώς όμως στην καλαθοπλεκτική και στην αγγειοπλαστική, που ενώ ως Ρέθυμνο έχουμε πολύ σπουδαία παράδοση, ίσως να χρειαζόμαστε περεταίρω πρωτοβουλίες στήριξης τους.
Πιστεύω τελειώνοντας ότι, ενισχύοντας την αντίστοιχη παραγωγή συμβάλλουμε και στη διασύνδεση του τουρισμού με τους υπόλοιπους κλάδους της τοπικής οικονομίας, και συνεισφέρουμε στην ανάπτυξη της ενδοχώρας – μέσω της δημιουργίας συμπληρωματικού εισοδήματος σε τμήμα του τοπικού πληθυσμού και αντιμετωπίζουμε τη δημογραφική διαρροή, κάτι που αποτελεί ΤΟ κρίσιμο ζήτημα για τις ορεινές περιοχές της Κρήτης. Η ενσωμάτωση και αξιοποίηση της τοπικής μας κληρονομιάς στο τουριστικό προϊόν, ειδικά σε περιοχές με μεγάλη χειροτεχνική παράδοση όπως η Κρήτη, είμαι πεπεισμένος ότι μπορεί, και πρέπει να λειτουργήσει ως δυναμικός φορέας Περιφερειακής Ανάπτυξης.
