Ούτε μια αναγνώριση των ευεργεσιών του ηρωικού γιατρού που κληροδότησε την κλινική του στον δήμο
Είναι και οι Μαρούληδες μια οικογένεια με ιστορία. Ένας από αυτούς μάλιστα υπήρξε και μέγας ευεργέτης του Ρεθύμνου. Αναφερόμαστε στον μεγάλο αγωνιστή ήρωα της Αντίστασης Μιχάλη Μαρούλη. Ποιος να τους θυμάται άραγε;
Επιμενίδης Μαρούλης
Υπάρχει και μια από τις κεντρικές οδούς της πόλης στο όνομά του, αλλά ποιος ξέρει με λεπτομέρειες τη ζωή και την προσφορά του Επιμενίδη Μαρούλη;
Γεννήθηκε στις Μαργαρίτες το 1928. Το περιβάλλον που μεγάλωσε δεν ήταν καθόλου ακάτεχο από τους κινδύνους των ξεσηκωμών. Ας μην ξεχνάμε και πόσοι άλλοι μεγάλοι αγωνιστές, δεν έχουν καταγωγή από το ηρωικό αυτό χωριό, με κορυφαίο φυσικά τον Γαβριήλ Μαρινάκη, ηγούμενο της Ιεράς Μονής Αρκαδίου.
Θα ήταν δυο χρονών περίπου ο Επιμενίδης, όταν το χωριό του έγινε έδρα του Κρητικού Συμβουλίου. Τον Νοέμβριο μάλιστα του 1830, συγκεντρώθηκαν στις Μαργαρίτες οι πληρεξούσιοι της Κρήτης για την τελευταία συνεδρίαση. Συστήθηκε επιτροπή για την απελευθέρωση της Κρήτης και εκδόθηκε διαμαρτυρία προς όλο τον κόσμο, για την παραχώρηση της Κρήτης στον τουρκοαιγύπτιο Μεχμέτ Αλή.
Μεγάλωνε ο Επιμενίδης με τις διηγήσεις των παλιών καπεταναίων, να γαλουχούν το αγωνιστικό του φρόνημα. Είχε ποτιστεί πια με τη λαχτάρα κάθε σκλαβωμένου. Και δεν έβλεπε την ώρα να πάρει τουφέκι. Έτσι στον ξεσηκωμό του 1866 δεν περίμενε λεπτό αμέτοχος. Το ήθος του δεν είχε περάσει απαρατήρητο από τους κορυφαίους της επανάστασης. Με απόλυτη εμπιστοσύνη, ότι θα κάνει το χρέος του και με το παραπάνω, τον ορίζουν αρχηγό του κεντρικού τμήματος της επαρχίας του. Και με αυτή την ιδιότητα παίρνει μέρος σε όλες τις επιχειρήσεις.
Η δράση του στο Αρκάδι
Για τη δράση του στην πολιορκία του Αρκαδιού, μαθαίνουμε πολλά από διάφορες ιστορικές πηγές.
Επιλέγουμε ένα απόσπασμα από μια μνημειώδη εργασία, για το ολοκαύτωμα της Ιεράς Μονής Αρκαδίου, του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, που αναφέρεται και στον Μαρούλη. Γράφει λοιπόν μεταξύ άλλων, ο σημαντικός αυτός χρονογράφος μεγάλων ιστορικών στιγμών του Ρεθύμνου.
«Τη νύχτα της 7ης προς την 8η Νοεμβρίου, ο Μουσταφά Πασάς ξεκινά από το Ρέθυμνο, προπορευόμενος της εμπροστοφυλακής του, μετά των άτακτων Τούρκων της Ρεθύμνης και φαίνεται προς τ’ Αρκάδι, ανάμεσα από τα εγκαταλελειμμένα και έρημα γυροχώρια. Κατά το χάραγμα της ημέρας η εμπροστοφυλακή με το ιππικό που τη συνοδεύει, πέφτει πάνω στα πεισματωμένα πυρά των επαναστατών και αναγκάζεται να αναπτυχθεί και ν’ ανοίξει τουφέκι.
Οι ωραιότολμοι καπετάνιοι Μπογιατζόγλου, Μαρούλης και Γερακάρηδες έχουν πιάσει τα περάσματα και ένα πύργο γύρω από τα Σκουλούφια, κι’ άλλοι επαναστάτες σε επίκαιρες θέσεις πάνω από τα Χάρκια και το Καβούσι, με αντικειμενικό σκοπό αν θα μπορέσουνε να κόψουν τον δρόμο του Μουσταφά, τουλάχιστον να τον επιβραδύνουν.
Από την ανατολική πλευρά λοιπόν αγωνιζόταν και ο Επιμενίδης Μαρούλης για τη σωτηρία του Αρκαδιού. Και δεν είχε να κάμει με καμιά χιλιάδα νιζάμηδες. Μια δύναμη από 15.000 στρατιώτες με δύο πυροβόλα και ορεινές πυροβολαρχίες ήταν απέναντι στους λίγους, μα λεοντόκαρδους πολεμιστές. Κι όμως. Από το πρωί άρχισε να φυσά δυνατός βοριάς με χιονόνερο, να τυφλώνει τους πολεμιστές. Έκαναν υπομονή, αλλά ο καιρός χειροτέρευε. Έτσι υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν. Η υποχώρηση αυτή επέτρεψε στον εχθρό να καταλάβει και την άλλη πλευρά, που είχε ασθενέστερη άμυνα. Κι έτσι το Αρκάδι κυκλώθηκε από παντού.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν, θέριεψαν τη φλόγα για αντίσταση και στην ψυχή του Επιμενίδη Μαρούλη. Δεν υποχώρησε ούτε μέρα. Κι ήταν πρώτος σε κάθε επιχείρηση. Επρόκειτο ουσιαστικά για κλεφτοπόλεμο. Πότε η μια πλευρά, πότε η άλλη, έκανε τις εφόδους της για λάφυρα και αιχμαλώτους.
Μια νύχτα, στις 13 Ιουνίου 1868, μπήκαν ξαφνικά Τούρκοι στο χωριό Αναχούρδου Μετόχια.
Η διάταξη των σπιτιών βόλευε αφάνταστα τους Τούρκους, που ανενόχλητοι θα σκότωναν και θα ρήμαζαν. Εκείνη τη νύχτα είχαν μόλις προλάβει να σκοτώσουν επτά ηλικιωμένους, τέσσερις άνδρες και τρεις γυναίκες, καθώς και τον Ιερομόναχο Αρκαδίου Μάξιμο Καλλιγιάννη, όταν βρέθηκαν μπροστά σε ανελέητους τιμωρούς. Ήταν ο Επιμενίδης Μαρούλης και οι Ι. Σγουρός, Λ. Μπογιατζόγλου και Ν. Βενιανάκης που είχαν ενημερωθεί για την έφοδο κι έσπευσαν να βοηθήσουν τους χριστιανούς και να εκδικηθούν τον άδικο θάνατο των θυμάτων.
Αιφνιδίασαν τον εχθρό, που τράπηκε σε φυγή. Οι ηρωικοί οπλαρχηγοί όμως, δεν τους άφησαν να πάρουν ανάσα. Τους κυνήγησαν μέχρι του Σταυρωμένου. Σκότωσαν 33 Τούρκους και όπως έδειχνε η επιμονή τους, είχαν σκοπό να αποτελειώσουν τους υπόλοιπους, που από τον φόβο τους άφησαν και τα λάφυρα που είχαν συγκεντρώσει από την επιδρομή αναζητώντας δρόμο να σωθούν.
Είχαν πάρει το μάθημά τους αυτοί, κι ένα μήνυμα οι άλλοι, που θα αποτολμούσαν κάποια έφοδο σε ανυπεράσπιστο χωριό.
Η Δυτική Κρήτη στον αγώνα
Μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου η επανάσταση εξακολουθούσε μόνο στη Δυτική Κρήτη.
Ο Μουσταφά Πασάς σημείωνε νίκες, που δεν ήταν όμως αποφασιστικές. Η ύπαιθρος όπως είδαμε και με το περιστατικό στα Αναχουρδομέτοχα γνώριζε την απόλυτη λεηλασία, αλλά οι Χριστιανοί δεν δήλωναν υποταγή.
Κι ήρθε η νίκη του ταγματάρχη Ζυμβρακάκη στην Αγία Ρουμέλη, στις 8 Ιανουαρίου 1867, να αναζωπυρώσει την επανάσταση. Νέοι εθελοντές έρχονται για βοήθεια των Κρητικών και νέες συγκρούσεις γίνονται σε όλο το νησί. Η πιο σημαντική είναι η νίκη του Κορωναίου, τον Μάρτη του 1867, στο Αμπελάκι του Ρεθύμνου, όπου οι Τούρκοι έχασαν 400 άνδρες.
Στη μάχη αυτή τραυματίστηκε πολύ σοβαρά ο Επιμενίδης Μαρούλης. Αποσύρθηκε υποχρεωτικά στο χωριό του. Δεν είχε άλλωστε δυνάμεις για να συνεχίσει. Μόλις που είχε ξεγελάσει τον θάνατο. Πέρασε καιρός μέχρι να ανακτήσει τις δυνάμεις του. Η φλόγα όμως για τη λευτεριά δεν έσβησε ποτέ μέσα του. Κι όταν ξέσπασε και η επόμενη επανάσταση του 1876, βρέθηκε πάλι στην πρώτη γραμμή. Οπλαρχηγός ατρόμητος και αποφασισμένος για την επιτυχία του μεγάλου σκοπού.
Δεν έλειψε από καμιά επανάσταση. Δεν ξέχασε τον όρκο του, να δει την Κρήτη ελεύθερη με κάθε θυσία. Και το όνειρό του εκπληρώθηκε.
Ο μεγάλος αυτός ήρωας πέθανε στο χωριό του, στις Μαργαρίτες, το 1926 με ήρεμη τη συνείδηση. Είχε κάνει το χρέος του και άφηνε τον ουρανό της Κρήτης ξάστερο.
Μιχάλης Μαρούλης
Ένας από τους πολλούς λόγους να απολαμβάνω τη συντροφιά του πρώην υπουργού κ. Νίκου Σηφουνάκη, είναι η αναφορά στον ηρωικό του πρόγονο Μιχάλη Μαρούλη τον σπουδαίο γιατρό.
Πόσα και πόσα δεν έτυχε να συζητήσουμε για τη μεγάλη αυτή μορφή. Να θυμηθούμε παράλληλα και τον ηρωικό πατέρα του, Οδυσσέα Σηφουνάκη, που με κίνδυνο της ζωής του πήγαινε εκεί που είχαν φυλακίσει τον γιατρό οι ναζί, σε ένα παράδρομο της Αρκαδίου και με ένα καλάμι προσπαθούσε να του ρίξει λίγη τροφή στο κολαστήριό του.
O Μιχάλης Μαρούλης πράγματι είναι το σπάνιο παράδειγμα ανθρώπου, που ακούγεται, ακόμα, σαν πρότυπο σε πολλούς διαφορετικούς τομείς δράσης. Και δεν γνωρίζεις ποια ιδιότητα να θαυμάσεις περισσότερο. Ήταν γιατρός, κλινικάρχης, ανθρωπιστής, αγωνιστής, ήρωας, μάρτυρας. Ήταν ο άνθρωπος που τίμησε τον Ιπποκράτη εξυπηρετώντας φτωχούς και ανήμπορους συνανθρώπους του, αλλά και το ηρωικό εκείνο πλάσμα που έζησε όλη τη φρίκη της Ναζιστικής θηριωδίας.
Γεννήθηκε στις Πρασσές και ήταν μοναχογιός μιας πλούσιας, ιστορικής και πατριαρχικής οικογένειας. Ή άνεση των παιδικών του χρόνων, τον έκανε εξαιρετικά ευάλωτο στη δυστυχία που έβλεπε γύρω του. Κι αυτό που πάντα τον πονούσε, ήταν που πέθαιναν παιδιά αβοήθητα. Πώς εκείνη την εποχή να αντιμετωπιστεί με επιτυχία και η πιο απλή παιδική ασθένεια; Όσα δεν κατάφερναν τα ξόρκια έπρεπε να τα συντρέξει ο Θεός. Κι ήταν πια θέλημά Του αν το παιδάκι γινόταν καλά ή ένα ακόμα αγγελούδι από τη μια στιγμή στην άλλη.
Ο Μιχάλης, άνθρωπος θετικός από τη μικρή του ηλικία, έβαλε στόχο για την ιατρική και πέτυχε. Απέκτησε ειδικότητα παθολόγου αλλά και παιδιάτρου. Ιδιαίτερα η παιδιατρική τον απορρόφησε αλλά ήταν και άριστος παθολόγος.
Η πεθερά μου Ελευθερία Δημ. Λαδιά, που είχε εργαστεί νοσοκόμα στην κλινική του, τον ανέφερε πάντα σαν ένα γιατρό, που ήταν αφοσιωμένος στην επιστήμη του κι είχε σκοπό ζωής να θεραπεύει. Μπορούσε και ώρες να έμενε σκεπτικός, αν μια περίπτωση ασθενούς τον προβλημάτιζε.
Κι επειδή είχε πάθος με τη διάδοση της γνώσης, δεν δίσταζε να κάνει – σεμινάρια θα τα λέγαμε σήμερα – συνεχείς παραινέσεις στους συνεργάτες του για να γίνονται πιο αποτελεσματικοί στο έργο τους. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν σχολές νοσηλευτικής. Αλλά σε γιατρούς όπως αυτός και άλλοι που ακολούθησαν αναδείχτηκαν και νοσηλευτές με έργο που άφησε εποχή.
Πρότυπο η κλινική του
Άνθρωπος προοδευτικός παρακολουθούσε κατά γράμμα την εξέλιξη της επιστήμης του. Κι ήταν αυτός που εισήγαγε τη βρεφοκομία και την παιδιατρική σαν ξεχωριστές ειδικότητες στην πόλη μας.
Η κλινική του λειτουργούσε υποδειγματικά. Ήταν δίπλα στην κλινική «Λυράκη», εκεί που βρίσκεται σήμερα η Δημοτική Φιλαρμονική. Αν και εξοπλισμένη με κάθε σύγχρονο μηχάνημα εν τούτοις λειτουργούσε σαν φιλανθρωπικό ίδρυμα.
Το ενδιαφέρον του Μαρούλη για κάθε άπορο ασθενή ξεπερνούσε κάθε προσδοκία. Υπέρβαση αγάπης το έλεγαν όσοι τον γνώριζαν καλά.
Όπως αναφέρει σε σημείωμά του ο γιατρός και συγγραφέας Εμμ. Φραγκεδάκις, «Ο Μιχάλης Μαρούλης παρακολουθούσε τους ασθενείς του και τα κατ’ οίκον νοσηλευμένα παιδιά από την ημέρα που εκαλείτο να τα εξετάσει μέχρι το τέλος της ανάρρωσης.
Δημιούργησε επισκέψεις πολλές για κάθε άρρωστο παιδί από ζήλο και ενδιαφέρον προς τον άρρωστο και τους γονείς του για να ζητήσει το τρίτο των επισκέψεων.
Κανένας Ρεθύμνιος δεν υπάρχει και να μην του χρωστάει. Όλοι οι γιατροί χρωστάμε χρήματα στον Μακαρίτη Παιδίατρο Μιχαήλ Μαρούλη.
Θεράπευε τα παιδιά μας δωρεάν αλλά και τους νεότερους ιατρούς σήμερα έχει θεραπεύσει ως παιδιά».
Η συμβολή του Μαρούλη στην επιστήμη του ήταν σπουδαία. Εκείνη την εποχή τα παιδιά δεν είχαν τη σημερινή επιστημονική φροντίδα γιατί και οι μητέρες δεν ήταν ενημερωμένες όπως οι σημερινές. Αγνοούσαν σημαντικά θέματα γύρω από την ανάπτυξη των παιδιών τους.
Ο Μαρούλης με την κλινική που ίδρυσε, ακολουθώντας τα Γαλλικά πρότυπα, κατάφερε να περιορίσει σημαντικά την παιδική θνησιμότητα. Ήταν γιατρός και εκπαιδευτής παράλληλα των μητέρων για να μεγαλώνουν σωστά το παιδί τους.
Ποτέ όμως δεν εκμεταλλεύτηκε τους γονείς για να πλουτίσει. Είχε άλλωστε «τον τρόπο του» από την οικογένειά του και ήταν πάντα υπεράνω χρημάτων.
Καθώς ήταν τόσο προοδευτικός, πρότεινε σε τρεις συναδέλφους του να κάνουν μια πολυκλινική. Θα αντιμετώπιζαν χειρουργικά, μαιευτικά και παιδιατρικά περιστατικά. Μικροβιολόγος θα ήταν ο Γεώργιος Τσουδερός.
Η καινοτόμος αυτή δράση ήταν σπουδαία για την εποχή του. Οι Ρεθεμνιώτες θα είχαν μια οργανωμένη δομή υγείας με γιατρούς που είχαν όλοι σπουδάσει στο Παρίσι.
Ενεργός πολίτης πάντα ο Μαρούλης ασχολήθηκε και με την πολιτική. Είχε εκλεγεί δημοτικός σύμβουλος και προήδρευσε αρκετές φορές στο δημοτικό συμβούλιο. Επάξια επίσης αντικαθιστούσε τον δήμαρχο όταν απουσίαζε.
Ουδέποτε δέχτηκε αμοιβή για τα καθήκοντά του αυτά. Πρωτοστατούσε με πάθος σε ό,τι υποσχόταν πρόοδο και ανάπτυξη για το Ρέθυμνο.
Φλογερός πατριώτης
Ήταν όμως και φλογερός πατριώτης. Από τους πρώτους που μυήθηκε στην Αντίσταση. Ο Νίκος Περακάκης τον αναφέρει στα ιδρυτικά στελέχη και μάλιστα προσθέτει ότι με τους Στέλιο Φραγκελάκη, Γρηγόρη Ηγουμενίδη, Ηλία Ι. Μαριδάκη, Γιάννη Μαθιουδάκη κ.ά. είχαν οργανώσει στην αντίσταση περί τα 24 χωριά του δήμου Βρυσιναίων. Ο γιατρός κ. Γιώργης Αγγελιδάκης, η πλέον έγκριτη πηγή μας, που ήταν στην καρδιά της Αντίστασης, δεν τον θυμάται σαν ενεργό μέλος σε αποστολές, αλλά φλογερό κήρυκα του αντιφασισμού.
Σημασία έχει ότι ο σιχαμερός εκείνος ρασοφόρος, ο παπά Πρασσανός, κατάφερε με ύπουλο τρόπο να αποκαλύψει τη δράση του μεγάλου πατριώτη γιατρού. Με τη βοήθεια ομογάλακτου συγγενή του, αδελφό της γυναίκας του, που κατάφερε να βάλει λάθρα μέσα στην ομάδα, πληροφορήθηκε τα πάντα και έσπευσε να ενημερώσει τους Γερμανούς.
Την ημέρα της Παναγίας
Ήταν ημέρα της Παναγίας 15 Αυγούστου 1942. Οι Πρασσές γιόρταζαν με ευλάβεια τη μεγάλη μέρα. Κι εκεί που ετοίμαζαν οι χωριανοί, το πανηγύρι, αντιλαμβάνονται τους Γερμανούς να έχουν μπλοκάρει το χωριό. Σαν τα θεριά όρμισαν πάνω στους ανύποπτους ανθρώπους. Μάζεψαν στην πλατεία περί τους τριάντα πατριώτες, ανάμεσά τους και ο γιατρός Μιχάλης Μαρούλης.
Από τους συλληφθέντες, τότε, οι περισσότεροι άφησαν τα κόκαλά τους στα γερμανικά στρατόπεδα.
Μεσαιωνικά βασανιστήρια
Οι ναζί οδήγησαν τον γιατρό, σε επιταγμένο ισόγειο της οικοδομής που στεγαζόταν το οδοντιατρείο Ζαμπετάκη-Δημητρακάκη στη συμβολή των οδών Αρκαδίου και Κριτοβουλίδου. Κι εκεί έζησε ανείπωτα μαρτύρια. Στενοί συγγενείς του καλού μας φίλου Κωστή Κοντογιάννη που κρατούντο στο ίδιο κολαστήριο, τον άκουγαν να ουρλιάζει, κάθε φορά, στο μαρτύριο της στεφάνης κι ήθελαν ν’ ανοίξει η γης να τους καταπιεί. Μέχρι να τους μεταφέρουν σε Γερμανικό στρατόπεδο έζησαν από κοντά τα μαρτύρια που υπέστη ο γιατρός Μαρούλης.
Αλλά και πολλοί παλιοί Ρεθεμνιώτες, μου έλεγαν, ότι οι φωνές του άτυχου γιατρού, από τα βασανιστήρια, ακούγονταν πολλές φορές μέχρι την άκρη του δρόμου.
Κάποιοι περνώντας διακινδύνευαν να σταθούν να πετάξουν κάτι, ό,τι μπορούσε να τον βοηθήσει να πάρει δυνάμεις. Το δράμα του γιατρού τους είχε όλους συγκλονίσει. Οι πληγές του κακοφόρμιζαν. Δεν είχε καμιά πιθανότητα να βγει ζωντανός από κει μέσα.
Ζωντανός νεκρός
Κι όμως έζησε την αναχώρηση των Γερμανών, όντας σωματικά και ψυχικά ερείπιο. Όταν τον έβγαλαν από το σκοτεινό εκείνο υπόγειο ήταν ζωντανός νεκρός. Δεν συνήλθε μέχρι τον θάνατό του. Ήταν αμέτρητα τα προβλήματα υγείας που τον βασάνιζαν μέχρι το τέλος. Πρόλαβε όμως να δει τη λευτεριά που τόσο αγωνίστηκε γι’ αυτή, λίγο πριν πεθάνει. Ήταν το 1945. Ο θάνατός του συγκλόνισε την τοπική κοινωνία που λάτρευε τον ανάργυρο γιατρό.
Όπως είναι γνωστό ο Μιχάλης Μαρούλης, άφησε στη διαθήκη του την περιουσία του σε φιλανθρωπίες και την κλινική του στον δήμο Ρεθύμνου για να γίνει γηροκομείο. Μέχρι το τέλος της ζωής του δεν ξεχνούσε τους συνανθρώπους του και τις ανάγκες τους.
Τελικά από κάποιο νομικό κώλυμα δεν έγινε το Γηροκομείο.
Εκεί στεγαζόταν επί σειρά ετών η Πυροσβεστική Υπηρεσία και στη συνέχεια το κτίριο παραχωρήθηκε στην Φιλαρμονική. Ίσως αυτός ο προορισμός να ικανοποίησε, περισσότερο, την ψυχή του δωρητή, αφού εκεί αναπτύχθηκε με τα χρόνια ένα σημαντικό μουσικό σχολείο, που έδωσε δωρεάν τις πρώτες βάσεις της μουσικής σε εκατοντάδες παιδιά.
Ο Μιχάλης Μαρούλης, αν και πέρασαν τόσα χρόνια από τον θάνατό του, ακόμα αναφέρεται στις συζητήσεις παλιών Ρεθεμνιωτών. Μιλούν ακόμα με θαυμασμό και βαθύ σεβασμό για τον εξαίρετο γιατρό, τον μεγάλο αλτρουιστή, το φλογερό πατριώτη, τον άνθρωπο που τίμησε μέχρι το τέλος της ζωής του την επιστήμη και την ιδεολογία του.
Αναρωτιόμαστε αν αυτός ο μεγάλος αγωνιστής δεν θα άξιζε μια προτομή. Έδωσε τα πάντα στον τόπο του και την ζωή του για την ελευθερία. Ο δήμος μας, οι φορείς της πόλης, οι έχοντες και κατέχοντες, σήμερα, δεν του οφείλουν αυτό το ελάχιστο μπροστά στην τεράστια προσφορά του στον τόπο;
Από καιρό τώρα έχουν γίνει ενέργειες και από τον κ. Σηφουνάκη για να πάρει το κτήριο το όνομα του δωρητή. Είχαν αποτέλεσμα όλες αυτές οι ενέργειες; Πολύ θα θέλαμε να ξέρουμε. Έστω μια τυπική ενημέρωση.
Αυτό που ξέρουμε πάντως είναι ότι και ο Μιχάλης Μαρούλης έχει τη μοίρα τόσων άλλων ευεργετών. Αδιαφορία που οδηγεί στη λήθη. Και δεν το αξίζει τουλάχιστον αυτός ο σπουδαίος άνθρωπος που του οφείλει το Ρέθυμνο τόσα πολλά. Μα τόσα πολλά αλήθεια.
Πηγές
Κρήτη Αφιέρωμα
Κώστα Ξεξάκη: Επιλογή δημοσιευμάτων
Τιμόθεου Βενέρη: «Το Αρκάδι δια των αιώνων…»
Πολιτιστικό Ρέθυμνο: Χριστόφορου Σταυρουλάκη: Αρκάδι
Σειρά δημοσιευμάτων της Εύας Λαδιά για το Μιχάλη Μαρούλη.
