Διήμερη εκδήλωση στο πλαίσιο του 8ου Φεστιβάλ Τέχνης Ν.Σ. πραγματοποιήθηκε στο Σπίτι του Πολιτισμού, όπου επιστήμονες διερεύνησαν την έννοια του «καννάβου» μέσα από την αρχιτεκτονική, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και τις τέχνες
Στο επίκεντρο του φετινού 8ου Φεστιβάλ Τέχνης Ν.Σ. βρίσκεται ο «κάνναβος», ένα πρακτικό εργαλείο για τους αρχιτέκτονες και τους καλλιτέχνες, αλλά ταυτόχρονα και μια έννοια που παίρνει διαστάσεις φιλοσοφικές, στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, όπως αναδείχτηκε στη διάρκεια διήμερου διεπιστημονικού συμποσίου που πραγματοποιήθηκε το περασμένο Σαββατοκύριακο στο Ρέθυμνο.
Ακαδημαϊκοί, εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες, ο καθένας από τη δική του οπτική για τον κάνναβο, ανέπτυξαν τις ομιλίες τους, συνδέοντάς τον με διάφορες πτυχές της καθημερινότητας, ως ένα πλαίσιο που -πιθανώς- είναι εγκατεστημένο στην κοινωνία και πάνω σε αυτό κινείται η ανθρώπινη εμπειρία γενικότερα.
Στη διάρκεια των ομιλιών επίσης παρουσιάστηκαν τρείς ερευνητικές – διπλωματικές εργασίες φοιτητών Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης με κεντρική αναφορά στον κάνναβο.
Ο κάνναβος ως σύμβολο εγκλεισμού ή απελευθέρωσης
Στο ερώτημα «μπορεί η φροντίδα να μετατραπεί σε διαδικασία απελευθέρωσης και όχι εγκλεισμού;», κινήθηκε η ομιλία του καθηγητή του τμήματος Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Μανόλη Τζανάκη με θέμα «Το πολύσημο του ψυχιατρικού εγκλεισμού: Μαρτυρίες και ερμηνείες των αδιεξόδων».
Στη διάρκεια της ομιλίας του ο κ. Τζανάκης εξέτασε την έννοια του εγκλεισμού ως ένα πολύμορφο και διαρκές φαινόμενο, που αφορά διαφορετικά επίπεδα: θεσμικό, κοινωνικό/κοινοτικό, νομικό και υπαρξιακό.
Παρουσίασε τις βασικές φάσεις και μορφές του εγκλεισμού: ο κλασικός ψυχιατρικός εγκλεισμός στα άσυλα, η μακροχρόνια παραμονή σε ξενώνες ή οικοτροφεία, η βίαιη ακούσια νοσηλεία με εισαγγελική παρέμβαση, καθώς και ο «εγκλεισμός εξ ανάγκης» στο σπίτι και στον ίδιο τον εαυτό, όταν η απουσία κοινοτικού τύπου δομών αφήνουν τον «άνθρωπο με οδύνη» χωρίς συνοδεία.
Η παρουσίασή του βασίστηκε σε ιστορική και κοινωνιολογική ανάλυση με αναφορά σε μαρτυρίες ληπτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, «ώστε να αναδειχθεί η εμπειρία του εγκλεισμού υπό την οπτική εκείνων που τον βίωσαν, με στόχο την ανάδειξη της αναγκαιότητας για μια κριτική κατανόηση της ψυχιατρικής πρακτικής και των προκλήσεων της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Τζανάκης.
Στο ίδιο πνεύμα η ψυχολόγος και υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ντόρα Αλιγιζάκη παρουσίασε στη διάρκεια του συμποσίου την έρευνά της με θέμα «Μονάδες Φροντίδας Ηλικιωμένων. Χώρος και το αίσθημα της Ελευθερίας».
Η κ. Αλιγιζάκη αναφέρθηκε στη συμβολή της αρχιτεκτονικής στα γηροκομεία, που έχει τη δυνατότητα να καθορίσει την ψυχοκοινωνική εμπειρία του γήρατος, όπως παρουσίασε μέσα από τη σύγκριση του ελληνικού και του σκανδιναβικού μοντέλου.
«Τα γηροκομείο και οι μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων πρέπει να εξυπηρετήσουν όχι μόνο τις βιολογικές ανάγκες των ανθρώπων, αλλά και την ψυχοκοινωνική τους ευημερία, γιατί φτιάχνουν ολόκληρο το βίωμα του γήρατος. Οπότε ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι ένας παράγοντας που διαμορφώνει βιώματα και επηρεάζει την καθημερινότητα των ανθρώπων», περιέγραψε, ενώ πρόσθεσε: «Το σκανδιναβικό μοντέλο προσεγγίζει περισσότερο την κοινότητα, ενώ το ελληνικό μοντέλο έχει περισσότερο σαν λογική την αποστείρωση του χώρου, ένα πιο ξενοδοχειακού ή ιατρικού μοντέλου δομή».
Συγκεκριμένα ανέφερε το παράδειγμα μιας ιδιωτικής δομής στη Θεσσαλονίκη που φιλοξενεί περίπου 100 άτομα: «Οι πόρτες ήταν πάντα κλειδωμένες, οι φράκτες ψηλοί, οι άνθρωποι δεν είχαν επαφή με την κοινότητα έξω από το γηροκομείο. Υπήρχε απουσία προσωπικών στοιχείων, επιτρέπονταν μόνο κάποιες ζωγραφιές που έβαζαν στα συρτάρια τους. Αυτό το ελληνικό μοντέλο φαίνεται σαν έναν χώρο που αποκόβει τους ανθρώπους και από το αίσθημα της αυτενέργειας και της ελευθερίας, αλλά και της επαφής τους με την κοινότητα, γιατί κάθε πτυχή της ζωής τους εκεί ελέγχεται. Αυτό φέρνει μια αποπροσωποποίηση και φέρνει τους ανθρώπους σαν να έχουν μια παθητική ύπαρξη που απλώς περιμένουν το τέλος εντός της δομής. Είναι αρχιτεκτονικά αποστειρωμένο. Επίσης υπάρχει μια αρχιτεκτονική του ελέγχου με τις περιορισμένες πόρτες, το περιορισμένο επισκεπτήριο και την απομόνωση», σημείωσε μεταξύ άλλων η κ. Αλιγιζάκη.
Αντίθετα, στο σκανδιναβικό παράδειγμα που εξέτασε ένα δημόσιο γηροκομείο στο Όσλο της Νορβηγίας, το οποίο επίσης φιλοξενεί περίπου 100 άτομα, ο χώρος είναι ανοιχτός, εξατομικευμένος και συμμετοχικός: «Υπάρχει 24ωρη πρόσβαση των ατόμων στην κοινότητα με δωρεάν βανάκι. Βρίσκεται μέσα στη γειτονιά, υπάρχει απόλυτη εξατομίκευση στη διακόσμηση των δωματίων -το οποίο οι άνθρωποι διακοσμούν με το δικό τους γούστο – δεν υπάρχουν κλειδωμένες πόρτες, ούτε φράχτες. Το επισκεπτήριο είναι ελεύθερο όλες τις ώρες και υπάρχουν πολλά διαφορετικά σαλόνια ώστε ο κάθε άνθρωπος να διαλέξει την αισθητική που του ταιριάζει. Πραγματοποιείται μια γήρανση σε οικεία περιβάλλοντος», περιέγραψε, ενώ κατέληξε: «Η αρχιτεκτονική των γηροκομείων δεν είναι ασύνδετη με τον τρόπο που βιώνεται το γήρας και το αρχιτεκτονικό πλαίσιο των γηροκομείων δεν πρέπει να αναπαράγει την απώλεια, αλλά να προάγει τη συνέχεια της ζωής, διότι οι άνθρωποι μέχρι τη στιγμή που πεθαίνουν, ζουν».
Σύνδεση του καννάβου με τη θεωρία του Δομολειτουργισμού
Την εννοιολογική σύνδεση του καννάβου με την κοινωνιολογική θεωρία του Δομολειτουργισμού επιχείρησε -μεταξύ άλλων- στην ομιλία του, στη διάρκεια του συμποσίου, ο ομ. Καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Σκεύος Παπαϊωάννου.
Όπως παρουσίασε και σύμφωνα με την εν λόγω θεωρία, η κοινωνία οργανώνεται πάνω σε πλέγματα ρόλων και θέσεων, που κάθε μέλος έχει προδιαγεγραμμένη λειτουργία για τη διατήρηση της «τάξης και της ασφάλειας».
Ο κάνναβος στην περίπτωση αυτή λειτουργεί ως νοητό οργανόγραμμα εξουσίας, ένα πλαίσιο που περιορίζει την ελευθερία επιλογής και επιβάλλει ενδεχομένως κανονιστικά πρότυπα.
Η θεωρία του Δομολειτουργισμού εφαρμόζεται πλήρως στα σχολεία, στην οικονομία, στη διακυβέρνηση της χώρας με τους νόμους κ.λπ., όπως τόνισε ο κ. Παπαϊωάννου.
«Στις τεχνικές επιστήμες είναι ένα εργαλείο που δίνει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντάσσεται αυστηρά η λογική. Εάν αυτό το υιοθετήσει κανείς στην κοινωνία, τότε γίνεται πάρα πολύ επικίνδυνο ως τρόπος σκέψης. Εμπεριέχει μια αυταρχικότητα, ένα καταναγκασμό, αποκλεισμό. Η θεωρία η οποία υποστηρίζει περισσότερο αυτή τη λογική του καννάβου λέγεται Δομολειτουργισμός», ανέφερε ο κ. Παπαϊωάννου, ενώ πρόσθεσε: «Εάν πάρουμε τον Δομολειτουργισμό ως μια θεωρία γύρω από τη συγκρότηση μιας κοινωνίας, θα φανταστούμε ένα οργανόγραμμα που είναι κάποιες κοινωνικές θέσεις οι οποίες εκφράζονται ως συμπεριφορές μέσω των ρόλων. Οι θέσεις αυτές είναι προδιαγεγραμμένες προκειμένου να λειτουργήσει η κοινωνία συνολικά ως ένα σύστημα, αλλά και τα επιμέρους μικρά συστήματα, όπως η οικογένεια, το σχολείο, μια επιχείρηση ή οτιδήποτε άλλο».
Το ερώτημα είναι ποιος αποφασίζει αυτές τις θέσεις και τον ρόλο που διατελούν, όπως ανέφερε: «Επιλέγουμε τον ρόλο μόνοι μας ή υπάρχουν διαδικασίες που λίγο – πολύ μας αναγκάζουν ή μας περιορίζουν τις επιλογές να αναλάβουμε μια συγκεκριμένη θέση;», τόνισε, ενώ συμπλήρωσε απατώντας στο ερώτημα: «Είναι δυνατόν σε μια κοινωνία να υπάρχει ελεύθερη επιλογή για τη θέση και τον ρόλο; Όχι βέβαια. Παρ’ όλα αυτά σύμφωνα με τη θεωρία είναι υποχρεωτικό να το κάνουμε αυτό διότι η κοινωνία, τα επιμέρους συστήματα μπαίνουν σε μια διαδικασία κρίσης, δυσλειτουργίας, η οποία εμποδίζει την ικανοποίηση των αναγκών των μελών των συστημάτων και της συνολικής κοινωνίας.
Η αλλαγή κοινωνικών προϋποθέσεων, συνθηκών κ.λπ. είναι σχεδόν απαγορευτική, διότι αλλιώς περνάει το σύστημα σε κρίση, δεν λειτουργεί και θα έχουμε προβλήματα στη συνοχή του».
Αναφερόμενος επίσης ο κ. Παπαϊωάννου στο έργο του Χέρμπερ Μαρκούζε «Ο μονοδιάστατος άνθρωπος», υπογράμμισε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος πιθανώς «εγκλωβίζεται» σε αυτό το πλαίσιο σχέσεων και ρόλων, βιώνοντας την κοινωνική δομή ως «κάνναβο» που ορίζει τον τρόπο σκέψης.
«Ο μονοδιάστατος άνθρωπος του Χέρμπερ Μαρκούζε θεωρεί τον κάνναβο ως πλαίσιο στην κοινωνία, ένα πλέγμα, τη δομή, το υπόβαθρο πάνω στο οποίο χαράζονται ή οργανώνονται οι σχέσεις και οι κοινωνικές δυνάμεις. Ο κάνναβος μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πλέγμα εννοιών, σχέσεων που ορίζουν εν τέλει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, που πράττουμε και αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα».
Οι ομιλητές
Την πρώτη μέρα του συμποσίου, το Σάββατο 1 Νοεμβρίου, μίλησαν ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού και αρχιτέκτονας Μάνος Τσάκωνας με θέμα «Το δίλημμα», ο καθηγητής της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου Κρήτης Νίκος Σκουτέλης με θέμα «Ο κάνναβος του Δαίδαλου», ο καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Μανόλης Τζανάκης με θέμα «Το πολύσημο του ψυχιατρικού εγκλεισμού: Μαρτυρίες και ερμηνείες των αδιεξόδων», ο καθηγητής Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού του Πολυτεχνείου Κρήτης Αλέξης Τζομπανάκης με θέμα «O κάνναβος μεταξύ σταθερότητας και μετασχηματισμού. Aπό την «κυριολεκτική» στη «φαινομενική» ουδετερότητα», ο αν. καθηγητής Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού και Αποκατάστασης Ιστορικών κτηρίων στο Πολυτεχνείο Κρήτης Κλήμης Ασλανίδης με θέμα «Δάση υποστυλωμάτων», ο ομ. Καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Σκεύος Παπαϊωάννου με θέμα «Ο κάνναβος στην κοινωνιολογική θεωρία και εφαρμοσμένη κοινωνιολογία», ο καθηγητής Ψυχολογίας Παιδικών και Εφηβικών Διαταραχών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ηλίας Κουρκούτας με θέμα «Transitional spaces: Ενδιάμεσοι-Μεταβατικοί χώροι σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο και η ικανότητα συμβολοποίησης», η καθηγήτρια Βιολογίας και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη με θέμα «Περί Ορίων… Χωρίς Όρια» και η Διδάκτωρ του Εικαστικού τμήματος της ΑΣΚΤ Μαριλένα Αλιγιζάκη με θέμα «Λογότυπα ως κάνναβος ταυτότητας: συμβολικές και αισθητικές δομές αυτοοργανωμένων ομάδων και κοινοτήτων αντίστασης στον δημόσιο χώρο».
Τη δεύτερη ημέρα, την Κυριακή 2 Νοεμβρίου, ομιλίες πραγματοποίησαν η αρχιτέκτων Δήμητρα Βλασσάκη με θέμα «Από τις Ιπποδάμειες μέχρι τις Σύγχρονες πόλεις: ερμηνεία του ορθογωνικού καννάβου στην Ευρώπη», η Επίτιμη Διευθύντρια Αρχαιοτήτων Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη με θέμα «Στα ερείπια της Ολύνθου…», η Αρχιτέκτων Αναστασία Βλατίτση με θέμα «Κάνναβος και νέες σχεδιασμένες πόλεις: Ο ρόλος του ορθοκανονικού συστήματος στην οργάνωση του χώρου», οι Αρχαιολόγοι Πετρούλα Βαρθαλίτου και Νίκος Μαραγκουδάκης με θέμα «Κάνναβος: Ορθολογισμός του χώρου και του χρόνου», οι Υποψήφιες Διδάκτορες Εγκληματολογικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Εύα Δερμάτη και Σοφία Θανασούλα με θέμα «Εκτός καννάβου: Αφηγήσεις από το πεδίο του Ποινικού Εγκλεισμού και της Τοξικοεξάρτησης», οι Νηπιαγωγοί Καίτη Ρεμπατσουλέα και Κυριακή Φλουρή με θέμα «Τα παρεξηγημένα όρια», ο σκηνοθέτης και παραγωγός Κυριάκος Χατζημιχαηλίδης με θέμα «Ο Κάνναβος ως ένα ζωτικό πλαίσιο ύπαρξης», η σκηνογράφος – ενδυματολόγος Άννα Μαχαιριανάκη με θέμα «Αποδομώντας τον κάνναβο της κλειστής θεατρικής σκηνής χαράζουμε νέους δρόμους δημιουργίας, νέες σχέσεις και νέα ιερότητα στην επιτέλεση της θεατρικής πράξης», ο χημικός και φωτογράφος Γιώργης Καπελώνης με θέμα «Φανερός και κρυφός κάνναβος στη φωτογραφία», ο ηθοποιός, σκηνοθέτης, κινηματογραφιστής Γιάννης Μπλέτας και η εκπαιδευτικός Ειρήνη Κλάδου με θέμα «Stelianna» (Ντοκιμαντέρ, μικρού μήκους, για τον αυτισμό), ο ηθοποιός Αλέξανδρος Πέρρος και η χορεύτρια Performance Σοφία Τσοτουλίδου με θέμα «Ύμνος Ορίων».
