Μια πρώτη διερευνητική συνάντηση για την ανάδειξη των δεξαμενών και του υδραγωγείου της αρχαίας Ελεύθερνας, πραγματοποιήθηκε την Κυριακή μεταξύ του δημάρχου Ρεθύμνης Γιώργο Μαρινάκη, του αντιδήμαρχου Τεχνικών Έργων Άγγελου Μαλά, της καθηγήτριας του πανεπιστημίου Κρήτης Χριστίνας Τσιγωνάκη, και εκπροσώπων των τοπικών φορέων της περιοχής, που από κοινού επισκέφθηκαν τον λόφο Πυργί.
Η ανάδειξη της υποδομής αυτής της αρχαίας Ελεύθερνας, αναμφισβήτητα συνιστά ένα έργο μεγάλης σπουδαιότητας για τον αρχαιολογικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή.
Από τον βυζαντινό πύργο που ελέγχει τη νότια πρόσβαση στον λόφο Πυργί, ένα κατηφορικό μονοπάτι οδηγεί στις δύο, σκαμμένες στον βράχο, γιγαντιαίες δεξαμενές στη δυτική πλαγιά του λόφου. Η μέγιστη χωρητικότητα και των δύο δεξαμενών μαζί υπολογίζεται σε 5,500 κ.μ. νερού. Σε πολύ κοντινή απόσταση, στη θέση Ανεμόμυλος, στην ανατολική πλαγιά του λόφου, εντοπίζεται η υπόγεια σήραγγα του αρχαίου υδραγωγείου. Δεξαμενές και υδραγωγείο αποτελούν τα εντυπωσιακά κατάλοιπα του συστήματος ύδρευσης της Ελεύθερνας.
Όπως διαβάζουμε σε παλαιότερη αναφορά της καθηγήτριας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης, Χριστίνας Τσιγωνάκη, οι υπόσκαφες δεξαμενές που εντυπωσιάζουν με το μέγεθος τους και η σήραγγα του υδραγωγείου, αποτυπώθηκαν και διερευνήθηκαν ανασκαφικά κατά τα έτη 1994-1995. Οι δεξαμενές αποτελούν το κοινό σημείο αναφοράς δύο πολύ διαφορετικών περιόδων για την ιστορία της πόλης: μιας περιόδου πληθυσμιακής ανάπτυξης, οικονομικής ευμάρειας και πολυτελούς διαβίωσης, όπως ήταν η ρωμαϊκή κατά την οποία πιθανότατα κατασκευάστηκαν, και μιας περιόδου ανασφάλειας, εσωστρέφειας και επιστροφής στην αυτάρκεια, όπως ήταν αυτή του τέλους της πρωτοβυζαντινής περιόδου κατά την οποία χρησιμοποιήθηκαν για τελευταία φορά. Η κεραμική που προήλθε από την ανασκαφή στο εσωτερικό της Δεξαμενής Α’ ανήκει σε μία κυρίως χρονική περίοδο, τον προχωρημένο 7ο και στις αρχές του 8ου αιώνα μ.Χ.
Πάντα σύμφωνα με αναφορές των αρχαιολόγων, οι δύο δεξαμενές έχουν περίπου τις ίδιες διαστάσεις και μια σχετική ομοιομορφία στην κάτοψη τους. Ισχυροί πεσσοί αντιστήριξης, λαξευμένοι στον βράχο που δεν αφαιρέθηκε, συγκρατούν την οροφή και διαρθρώνουν εσωτερικά τον χώρο σε τρία κλίτη.
Η πρώτη δεξαμενή έχει μήκος στο κεντρικό κλίτος της 33,40 μέτρα και πλάτος 19 μέτρα, η δεύτερη έχει μήκος στο κεντρικό κλίτος 36 μέτρα και πλάτος 20,15 μέτρα. Το ύψος τους κυμαίνεται από 4,10 μέτρα έως 4,60 μέτρα στο ψηλότερο σημείο. Παρουσιάζουν ωστόσο μία σημαντική κατασκευαστική διαφορά. Στην πρώτη υπάρχουν τέσσερα ζεύγη πεσσών αντιστήριξης, ενώ στη δεύτερη τρία ζεύγη με διαστάσεις σχεδόν διπλάσιες σε σχέση μ’ εκείνους της πρώτης δεξαμενής.
