Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, η διεθνής Ελληνίδα γλωσσολόγος

Του ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΝΟΥΔΑΚΗ – ΣΑΝΟΥΔΟΥ*

Η Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, η μεγάλη Ελληνίδα γλωσσολόγος, αναχώρησε για το αιώνιο ταξίδι στη χώρα των Μακάρων, το πρωί στις πέντε η ώρα της 29ης Αυγούστου. Η αιώνια αναχώρησή της θεωρείται μεγάλη απώλεια για τη διεθνή και την ελληνική Γλωσσολογία και για όσους τη γνώρισαν εκ του σύνεγγυς.

Ως πτυχιούχος της Αγγλικής Φιλολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου (Ε.Κ.Π.Α.), έχοντας υποτροφία του LSA στις ΗΠΑ, ευτύχησε να έχει καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Seattle τον Robert Lees, «τον πρώτο μαθητή του μεγάλου γλωσσολόγου και φιλοσόφου Chomsky», εισηγητή της θεωρίας της «μορφολογίας» της γλώσσας.

Όπως αναφέρει η ίδια η Φιλιππάκη, «Ο Lees, είπαν κάποιοι, είναι ο Απόστολος Παύλος του Chomsky» (Φιλιππάκη, Αναμνήσεις 2014, 108). Γιατί, ο Lees ήταν εκείνος που είχε δημοσιεύσει την κριτική του «Syntactic Structures», σε γλωσσολογικό περιοδικό. Έργο, που θεωρείται το πιο σημαντικό γλωσσολογικό δημοσίευμα του 20ού αιώνα, μετά από το γλωσσολογικό βιβλίο-μανιφέστο του Chomsky, με το οποίο ο Lees προέβαλε τη μορφολογική θεωρία του Chomsky, κόντρα στον παλαιό δομισμό.

Η Ειρήνη Φιλιππάκη ευτύχησε, επίσης, να ακούσει γλωσσολογικές διαλέξεις του ίδιου του Chomsky, όταν η ίδια έκανε το διδακτορικό της, με θέμα «Current issues in linguist theory», με επιχειρήματα πλέον για τη θεωρία της σύνταξης, στο επίπεδο της μορφοφωνολογίας.

Μάλιστα, μαζί με τον ακόλουθο του Chomsky, τον Lakoff, και δυο άλλους φοιτητές ήταν σε προσωπικές παρέες με τον Chomsky και αποτέλεσαν «το καλύτερο πηγαδάκι του κόσμου που περιελάμβανε τον σοφό Chomsky».

Προσωπικά, τη συνάντησα για πρώτη φορά στην Αθήνα, όταν εκείνη έφευγε για τις ΗΠΑ, ως πτυχιούχος της Αγγλικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α., για τις περαιτέρω σπουδές της, ενώ ο ίδιος εισαγόμουν στο πρώτο έτος. Είχα ζήσει, όμως, από κοντά τον πατέρα της, τον θείο Παναγιώτη, στο Ηράκλειο, που την περίοδο εκείνη δούλευε σε καράβι, στο λιμάνι του Πειραιά, για τις σπουδές της Ειρήνης του.

Η ίδια γεννήθηκε «στο Ηράκλειο, ένα γλυκό φθινοπωρινό απόγεμα Σαββάτου», με τον θείο Παναγιώτη να κάνει «τρεις μέρες να τη δει στην κλινική». Σαν «βέρος Κρητικός», πολεμιστής και οδηγός του Μεράρχου στις μάχες της Μικράς Ασίας (1920-1922), στη γέννησή της «περίμενε γιο, κι ήταν θυμωμένος, γιατί ήμουνα κορίτσι» (ό.π., 2).

Μικρή βίωσε τη Μάχη της Κρήτης και τον βομβαρδισμό του Ηρακλείου από τους Γερμανούς και την Κατοχή, με τη μητέρα της Αφροδίτη στη Χερσόνησο, στο σπίτι της γιαγιάς Χαρίκλειας, ενώ ο πατέρας της συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση.

Το 1957-1962 φοίτησε στο Ε.Κ.Π.Α. και στη συνέχεια έλαβε υποτροφία Fulbright στο πανεπιστήμιο της Indiana των ΗΠΑ, στο οποίο δίδαξε ελληνική φιλολογία και Γλωσσολογία, την περίοδο 1962-1966. Με τη βοήθεια Aφρικανού φοιτητή της υπήρξε ερευνήτρια στο Κέντρο Αφρικανικών Σπουδών.

Εν συνεχεία, το 1967-1969, διορίστηκε βοηθός καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Irvine της Καλιφόρνιας και δίδαξε αρχαία ελληνικά και γλωσσολογία. Λόγω του νεαρού της ηλικίας της και του κρητικού μετρίου σωματότυπού της, ορισμένοι φοιτητές της δυσκολεύονταν να πιστέψουν ότι ήταν καθηγήτρια εντεταλμένη να διδάξει. Με χαρακτήρα δυναμικό, πειστικό, έπεισε τον ευγενικό βιολόγο David Warburton, ενώ εκείνος ήταν προτεστάντης, να παντρευτούν, στις ΗΠΑ, σε ορθόδοξο ναό. Εν συνεχεία, μετακόμισαν στην επαναστατημένη Βόρειο Ιρλανδία και από εκεί στη Βρετανία.

Το 1970 διορίστηκε σε μόνιμη θέση στο πανεπιστήμιο Reading, όπου δίδασκε Θεωρητική Γλωσσολογία, σύνταξη και μορφοφωνολογία, από το οποίο αφυπηρέτησε το 2004 στη βαθμίδα της καθηγήτριας Γλωσσολογίας, θέση την οποία κατείχε από το 1995.

Παράλληλα, υπήρξε επισκέπτρια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο της Indiana (1974-1975) και στο πανεπιστήμιο της Κρήτης (1982-1989), ενώ από το 1989-1992 δίδασκε ως καθηγήτρια Γενικής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Κρήτης, στο Ρέθυμνο.

Στις ως άνω σχολές, και ιδίως στο Reading, δίδαξε σε πολλούς φοιτητές που έγιναν γλωσσολόγοι, σε διάφορους γλωσσολογικούς τομείς. Κοντά της η κόρη μου Ειρήνη, στάθηκε τυχερή που συνέθεσε τη μεταπτυχιακή εργασία της στη Γλωσσολογία, στο πανεπιστήμιο του Reading.

Η Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton συνέβαλε στην καθιέρωση του Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, το 1993 συν-καθιέρωσε τις ετήσιες Συναντήσεις του τομέα Γλωσσολογίας στο Α.Π.Θ., με τη Δ. Θεοφανοπούλου Κοντού και τον Τ. Χρηστίδη. Επίσης, μαζί με τους G. Drachman, G. Horrocks και B. Joseph ίδρυσαν και είχαν την επιμέλεια του π. Journal of Greek Linguistics και το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, στο Reading.

Ειδικά για την Ελληνική Γλώσσα, δίδαξε φωνολογία, μορφολογία και σύνταξη, ως θιασώτης της θεωρίας του Chomsky, σε αντίθεση με τους δομιστές παραδοσιακούς γλωσσολόγους. Επίσης, γλωσσικά φαινόμενα, όπως τον τόνο, τη μορφολογική ανάλυση του ρήματος, το ελλείπον υποκείμενο, εγκλίσεις ρήματος, κ.λ.π. Τον Σεπτέμβριο του 2003 τιμήθηκε στο 6ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, στο Ρέθυμνο. Προς χάριν της εκδόθηκε ο τόμος με τίτλο «Σύγχρονες τάσεις στην Ελληνική Γλωσσολογία». Σε ομιλία της, στην αίθουσα «Ανδρόγεω» του Ηρακλείου, «εξέφρασε εμπιστοσύνη στη φυσική αντίσταση του ελληνικού περιβάλλοντος που διατηρεί για ένα διάστημα την ισορροπία της γλώσσας από την εισβολή ξένων λέξεων» (εφ. ΠΑΤΡΙΣ, 4-10-2003).

Στο ενεργητικό της υπάρχουν αρκετές γλωσσολογικές μελέτες, άρθρα σε περιοδικά, σε συλλογικούς τόμους, σε τόμους πρακτικών συνεδρίων, άρθρα βιβλιοκρισίας και βιβλία, όπως η Εισαγωγή στην Θεωρητική Γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη (1992), καθώς και η Γραμματική της Ελληνικής, με τους Holton David και Peter Mackridge, μτφρ. Β. Σπυρόπουλος. 1999, Αθήνα: Πατάκης (Μετάφραση και προσαρμογή στην Ελληνική του βιβλίου: Holton, David, Peter Mackridge & Irene Philippaki-Warburton. 1997. Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language. London: Routledge)

Άλλα βιβλία της είναι: Warburton, Irene. 1970. On the Verb in Modern Greek. The Hague: Mouton and Indiana University Press, καθώς και το Joseph, B. & Irene Philippaki-Warburton. 1987. Modern Greek. London: Croom Helm. Εκτός αυτών και άλλα, πολλά από τα οποία μεταφράστηκαν στα ελληνικά, όπως και το βιβλίο: Βασική Γραμματική της Σύγχρονης Ελληνικής Γλώσσας (2007), Μτφρ. Μιχάλης Γεωργιαφέντης. Αθήνα: Πατάκης. Μετάφραση και προσαρμογή στην Ελληνική του βιβλίου: Holton, David, Peter Mackridge & Irene Philippaki-Warburton. 1997. Greek: An Essential Grammar of the Modern Language. London: Routledge.

Συνέγραψε, επίσης, «Γραμματική Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης», για τη διδασκαλία στο ελληνικό δημοτικό σχολείο.

Η Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, η διεθνούς φήμης Ελληνίδα γλωσσολόγος και πρέσβειρα των Γραμμάτων μας, στη διάρκεια όλης της ζωής της έκανε πάντα χρήση του αρχαιοελληνικού «μέτρου». Όχι μόνο δεν καυχήθηκε ποτέ για το πλούσιο και ποιοτικό της έργο καθώς και για τις συνεργασίες της με ξένους και Έλληνες συναδέλφους της, αλλά και σ’ αυτές ακόμα τις «Αναμνήσεις» της ζωής της δεν ανέφερε τα επιτεύγματα και την  βιβλιογραφία της.

Έγραψε μόνο, ως κατακλείδα, τα ίδια που έλεγε στο συγγενικό και φιλικό περιβάλλον της: «αυτά που βάρυναν στην εκτίμησή μου σε βάθος χρόνου περισσότερο από την επαγγελματική καταξίωση, είναι γεγονότα και βιώματα και καταβολές που αφορούν σε σχέσεις ζωής με αγαπημένα πρόσωπα» (ό.π., 186). Δηλαδή, η οικογένειά της, οι γονείς, ο David και τα παιδιά της, η Κλεία και ο Στέφανος, οι συγγενείς στο Ηράκλειο και τη Χερσόνησο, οι φίλες της (Γιαννούλα, Χρυσούλα, Θεοδώρα κ.ά.) που τις συναντούσε, ανελλιπώς, όταν ερχόταν στο Ηράκλειο,  τα καλοκαίρια.

Προσωπικά την ευχαριστώ, γιατί, την περίοδο που υπηρετούσα στο Ρέθυμνο, προλόγισε το πρώτο μου βιβλίο «Η Νεοκρητική Λογοτεχνική Σχολή» (εκδ. Κνωσός, Αθήνα, 1978, σ. 7-25), με το πρωτότυπο, ως σήμερα, θέμα της: «Η φωνή της Κρήτης στη γλώσσα του Καζαντζάκη».

Η αγάπη της για όλα και όλους, της ανταπέδωσε τις προϋποθέσεις για μια γεμάτη και δημιουργική, διεθνούς φήμης, ζωή, χωρίς να προσδοκά ανταπόδοση προβολής.

Μια ζωή τιμητική για την ίδια, τη Χερσόνησο και το Ηράκλειο, τη χώρα μας.

* Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας – Συγγραφέας